L Margulho de las Moças na Ribeira

Nota Prévia: uma prevenção



Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.



Breves notas sobre a grafia do Mirandês


Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.

Antroduçon

L eipisódio que bou a cuontar passou-se ne ls anhos sessenta de l seclo passado antre un moço i ũas moças d’Angueira. Nun bi nin me dezírun quien fúrun las moças i l moço que stubírun ambolbidos nesta stória. Mas, mesmo se soubisse, mal serie que bos dezisse quien fúrun eilhas i el, pus, cumo bien sabeis, las ties questúman lhebar las cousas muito a peito

Pa que nun dígades, pori, que solo me dá pa cuontar eipisódios marotos de la bida de las pessonas d’Angueira, aporbeito tamien pa lhembrar cumo era, anton, ũa parte amportante de la bida de muita canseira de qualquiera família de lhabradores. Nesse tiempo, chubisse ou fazisse sol, stubisse friu ou calor, toda la família staba ambolbida ne ls trabalhos de l campo. Assi, cada qual tenie que, cunsante las sues fuorças, dar ũa ajuda, por mais pequeinha que fusse, pa l sustento de todos.

Esta ye tamien ũa maneira d’houmenagear las pessonas – ties i tius, moças i moços, mocicas i mocicos, garoticas i garoticos – que, na mie bida, subretodo, quando era inda garoto, fusse qual fusse la staçon de l’anho, bi, an Angueira, cun sforço stourdinairo, a trabalhar na lhaboura.

 

De la sementeira anté la trilha

 

Cula colheita de l trigo i centeno, findaba un anho i meio de muito trabalho i canseira nas tierras de sequeiro puul termo. Ne l ampercípio de la primabera, nuobe meses apuis la última colheita, ampeçaba, nas tierras, un nuobo ciclo de la porduçon de cereal: la relba, la purmeira lhabra, feita mal findaba l eimbierno; an maio, a meio de la primabera, era la bima, la sigunda lhabra; i, antre l final de setiembre i l ampercípio de outubre, mal ampeçaba l outonho, era la sementeira. Ne l anho a seguir, antre l final de junho i l meio de julho, era la segada; anté al final de julho, l acarreio; i, pul final de julho i anté meio de agosto, la trilha de trigo i de centeno.

Pa lhá disso, antes de la sementeira, habie que zmuntar, ou seia, arrincar lheitariegas, baleias, chougarços, scobas, xaras i outro monte; ne l eimbierno, aricar i mondar, p’arrincar magarças, garabata, serralhas, baleias, lhabrestos, corriuola, pimpilros, patalhobos i inda outros yerbascos nas tierras cultibadas de trigo; i, a seguir la trilha, inda habie la recuolha de la palha, subretodo la de trigo, ne l palheiro.

Cumo qualquiera nino na barriga de la mai, tamien la semiente, apuis de sembrada nas tierras de sequeiro – qu’éran las própias pa la porduçon de cereal –, antre la sementeira i la segada, lhebaba nuobe meses pa nacer, crecer i quedar pronto l sou fruito: l grano i la palha de trigo ou de centeno. Alternando antre fuolha i arada, mas an tierras çfrentes, anho a anho, todo se repetie nestas tierras.

Quando se passou l eipisódio que bou a cuontar, inda habie pouco tiempo q’Angueira tenie auga ancanhada. I, quando passou a tener-la, solo las famílias de mais posses ye que la metírun an casa. Assi, todas las outras tenien qu’ir, bárias bezes al die, a anchir ls cántaros a la bica de la rue que quedaba mais cerca de casa. Mas, cumo l’auga de la fuonte era mais fresca i saberosa, todo mundo gustaba mais deilha pa buer. Assi, pul final de l die, las mais mandában ũa de las filhas a colhir un ou dous cántaros d’auga a la fuonte de l Pilo, abaixo de l Ronso i a meio de l pobo. Mas nun cuideis, pori, que las moças s’apoquentában cu’isso. Bien pul cuntrairo! Assi, siempre podien aporbeitar pa, pul camino ou na fuonte, ber ls moços i namorar un cachico. Ye qu’era questume ls moços speráren las moças na fuonte pa les dar ũa mano, ajudando-las a lhebantar i a poner l cántaro als quadriles. Mas, nun fusse, pori, l diabo armar de las sues, algũas ties, pa tenéren las filhas debaixo d’uolho, mandában un armanico c’ũa barrila ou c’ũa pchorra pa las acumpanhar a la fuonte. Oumenos assi, qualquiera filha i l sou moço siempre tenerien mais cuidado pa la cousa nun calcer demais i nun se botáren, pori, a brincar…

Algũas bezes l’auga nun daba pa todos i falhaba nas bicas de ls sítios mais altos de la poboaçon. Habie, anton, que, cumo dantes se fazie, ir c’un ou dous cántaros de barro – daqueilhes de Mobeiros, cumprados na feira de la Senhora de la Lhuç, ne l termo de Costantin i na raia cun Spanha – ou cun outro cacharro a las cuostas ou ne l burro, a colhi-la toda a la fuonte. Habie, anté, famílias que tenien las cangalhas que cargában ne l burro. Assi, solo dũa beç, trazien quatro cántaros d’auga para casa.

Claro que tamien la cria i las canhonas percisában de buer. Se, de berano, nun houbisse auga subreciente ne ls chafarizes, habie, anton, que chegar las buiadas i las pareilhas de burros i de mulas a l’auga  ne l chafariç de l Pilo ou na ribeira. Mas tamien pul termo, ne ls lhameiros ou ne ls baldius, habie fuontes, chafarizes i inda alguns poços ne ls ribeiros, cun auga pa la cria buer.

Era tamien als chafarizes de Souganho, de l Pilico de Fuontecinas i del Chapeiron ou als poços de ls ribeiros de Bal Xardon, de Fuontecinas, de la Puontelhina, de Belharino, de ls Milanos, de la Cabanhona i de l Prado ou a la ribeira que, pul final de la tarde, apuis de zamorrar i salir de l steio, cada pastor chegaba l sou ganado a l’auga.

Angueira: l poço de ls Puntones (retrato tirado an junho de 2022)

Debibo al caloraço que fazie i a la grande scassidade d’auga, de berano, ls rapazes i ls garoticos apreciában tamien ir, a menudo, de tarde ou a la nuitica, a dar un margulho i chagurgar na ribeira, specialmente, na Cabada ou ne l poço de ls Puntomes. Aporbeitában, assi, pa se lhabar, sin star a gastar l’auga de casa i nun tenéren, apuis, qu’ir a colhir mais a la fuonte.

P’eibitar cunfusones, sclareço que, an Angueira, questumaba dar-se tamien l nome de poço als sítios mais fondos dũa çuda ou represa de la ribeira, adonde, mesmo ne ls beranos mais secos, indas que pouca, habie siempre algũa auga.

Angueira: Zona Balnear i Parque de Merendas de la Cabada.

Las moças d’anton, qu’éran mais ambergonhadas que las d’agora, questumában tamien, mas a la nuitica, dar un poulico a la ribeira pa se refrescáren. Pa nun dáren nas bistas, sculhien un sítio mais resguardado i recatado: l poço de l Canhiço, na çuda de las Almas. Solo las mais afoutas ou atrebidas tenerien coraige subreciente pa, de die, s’abinturáren a ir a dar un margulho, chafurgáren i se refrescáren na ribeira. Nun fusse, pori, star por eilhi, scundido antre ls amineiros –  i hai tantos nas marges de la ribeira –, algun moço mais zabergonhado, bien capaç de se poner a spreitá-las.

Pa dar ũa eideia de l qu’eilhes éran capazes de fazer, bonda cuontar un eipisódio an que, a seguir a ũa trilha, stubírun ambolbidos un rapaç, ũas quantas moças i ũa mocica.

 

La trilha

 

Era l tiempo de las trilhas que solo se podien fazer cun tiempo seco i, se possible, sin bento.

Parece-me mais apropiado chamá-le trilhas, an beç de malhas ou lhimpas. Mas – preguntareis bós –, que çfréncia hai antre malha i trilha? Cumo se çtrinça ũa de la outra?

Pus trilha ye quando la palha triga ou centena ye çfeita pula máquina an cachicos mi pequerruchicos; malha ye quando la palha de centeno, ambora toda maçada, queda grande, quaije solo sin la spiga.

Mas, dantes, quando inda nun habie máquinas trilhadeiras, las trilhas éran feitas a la mano i cun trilho, puxado por ũa pareilha de béstias – burros ou mulas – ou por ũa junta de bacas. Apuis de ls lhimpadores tenéren spalhado ls manolhos de l bornal ne l chano d’yerba de las eiras, l trilho, i la pessona qu’iba an riba del pa fazer mais peso i cunduzir la junta de bacas ou la pareilha de béstias, dában buoltas i buoltas porriba de l cereal. A cada passaige de l trilho, las pedricas de xeixo, que tenie pul lhado de baixo, íban cortando la palha i smagando las spigas.

Apuis, ls homes ajuntában la parba. De seguida, pa la lhimpar, pegában n’ũa spalhadeira cun q’atirában aqueilha mistura al aire para, assi, l bento apartar l grano de la palha. Assi, daba jeito que, na lhimpa, assoprasse un airico. Sendo l grano mais pesado, nun era fácel l bento arrastrá-lo pa loinje cumo a la palha.

Mas, se fur feita por ũa máquina, parece-me melhor chamar-le trilha. Claro que la máquina trilhadeira dá pa fazer las dues cousas: trilhar i malhar la palha. Pa malhar, bonda que l centeno passe solo pul celindro de la frente; pa trilhar, l cereal ten que passar puls dous celindros: l de la frente i l de l meio de la máquina.

Cumo la palha centena, pa lhá de dar pa la botar de cama a las bacas,  béstias i canhonas, daba tamien pa chamuscar ls cochinos na matáncia i, anté, p’anchir ls xaragones. Assi, daba jeito que parte deilha fusse malhada. Cumo la de trigo era p’acomodar la cria – la botar por baixo de la yerba, de l feno, de las nabiças, de las bóbidas i mesmo de l grano na manjadoura –, tenie que ser trilhada pa la podéren quemer.

Nesse anho, yá todo mundo tenie acabado d’acarrear ls manolhos de trigo i centeno de las medas nas tierras pa ls bornales nas eiras: las de las Eiricas, de la Mediana, de la Canhada, de la Cabada, de San Sabastian ou pa las Eiras Grandes. Solo pa las Eiricas i pa las Eiras Grandes ye que qualquiera un podie lhebar l sou cereal. Ye que las outras tenien duonho i solo s’este les outorizasse ye q’outros lhabradores poderien neilhas fazer ls sous bornales i la trilha.

Las trilhadeiras – la máquina de l senhor Correia i la de l tiu Morais i de l tiu Aran, ambas a dues de marca Tramagal – cada qual puxada por dues juntas de bacas, tenien acabado de chegar de las Eiricas i de las eiras de la Cabada ou de la Mediana – nesse tiempo, yá naide fazie la trilha ne l Areal – stában prontas a ampeçar las trilhas nas Eiras Grandes. Pa nun se storbáren ũa a la outra, las máquinas seguien a eito: ũa a trilhar de baixo parriba i la outra de l cimo pa l fondo de las Eiras Grandes.

Tenie sido un anho de buona colheita, tanto de trigo, cumo de centeno. Assi, las Eiras Grandes, eiceto ne ls ralos spácios que, cumo era questume, ls lhabradores deixórun lhibres pa las máquinas i ls carros podéren passar, stában, dũa punta a la outra, quaije todas acupadas puls bornales. Maiores ou mais pequeinhos, bien ou mal amanhados, todos ls bornales tenien la forma dun pion al cuntrairo, ou seia, cul ferron birado parriba.

Las Eiras Grandes, que son de toda la gente de l pobo, quédan ne l monte mais alto i apegado a la poboaçon, a naciente de l ribeiro de l Balhe ou de la Francosa. Inda hoije, stan cobiertas d’yerba por todo l lhado, que, cumo stá bien de ber, seca ne l berano. Solo na barranca birada a norte ye que habie, i inda hoije hai, ũa toucica de carbalhicos, adonde, antes de l acarreio, amorrában alguns ganados. La parte mais alta i praina, que, de sul para norte, ten bários cientos de metros de comprida i, de naciente pa poniente, mais de cien de lharga, darie pa fazer bários campos de jogar a la bola. Por tener tan buonas cundiçones pa l antento, era ende que la maior parte de ls lhabradores d’Angueira fazien ls sous bornales i la trilha.

Angueira: las Eiras Grandes bistas de l cimo de l pobo (junho de 2022)

La çposiçon i la grandura de ls bornales de cada família nas Eiras Grandes eimitaba la de las casas ne ls lhargos, rues i caleijas de la poboaçon. Al lhado dun spácio lhibre mais lhargo, antre las dues fileiras percipales – ũa abenida – de bornales, qu’íban pul meio i de baixo a riba de todo l campo de las eiras. Mas habie tamien alguns spácios sin eilhes – rues i caleijas que cruzában las fileiras percipales – por donde passarie la palha pa ls medeiros i que serbien inda de passaige pa las outras fileiras, al lhado de ls bornales mais pequeinhos.

Cunsante abança la trilha, cada bornal bai cedendo l lhugar a un medeiro de palha proporcional a el. Acabadas las trilhas i anté la palha nun ser arrecadada ne l palheiro, la maior parte de l campo de las eiras queda acupado por muitos, uns grandes i outros mais pequeinhos, medeiros de palha.

Se quegíssemos rodar la fita de cinema dũa trilha, beriemos qu’eilha acuparie alguns atores i bários figurantes, cerca de quinze pessonas al todo: ũas de la família de l lhabrador i outras, an torna-jeira, de la família de ls sous amigos. Mas, nun sendo neçairo armar cenários nin star eiqui a fazer ancenaçones – pus solo se trata de ber cumo, na rialidade, se passában las cousas –, falta inda, assi i todo, dá-le mobimiento i un cachico de quelorido a la cousa, pa se ber bien l’azáfama i la canseira que, sendo própias de la trilha, ban por eilhi.

Ne l alto de las eiras, sentie-se un airico inda bien fresquito, benido de ls lhados de Samartino. L bento sieiro ye l prenúncio dun die de caloraço, que s’adabina yá. Inda l Sol mal se bei i yá todos ls trillhadores – homes, rapazes, moças i un ou outro garotico – aguárdan eilhi a la abrigada de ls bornales.

L maquinista yá tenie assentado i niblado la máquina, que, de biespera, tenie mudado pa cerca destes bornales, afinado las correias i anchido de combustible l depósito de l motor, pus, nesse tiempo, inda naide d’Angueira tenie trator. Home aporcatado, ten, al lhado, dous bidones chenos de combustible. Anfin, todo stá porparado i pronto p’ampeçar la trilha.

Cada qual stá yá ne l lhugar que l’ye debido. Dous moços acabórun de chubir parriba de l bornal. L home de ls sacos, que yá tenie calibrado la balança, trata de poner dous sacos na frente de la máquina, por donde sal l grano. Atrás de la trilhadeira, dues moças, culs sous rastros, aguárdan que la palha ampece a salir pa la tirar i lhebar deilhi pa l medeiro, adonde outras dues i mais dous garoticos tamien aguárdan pa la bendear, stender i ancalcar.

Oulhando a la buolta i bendo que todo stá de-lei, l maquinista pon l motor a trabalhar. Oube-se, anton, un run-pun-pun fuorte, mas inda heisitante. De seguida, l motor pega i arranca, lhargando ũa nubre de fumo negro. Pul efeito de las correias, la máquina ampeça, anton, a matracar a cumpasso.

Manolho a manolho – q’un de ls moços tira de l bornal i chega al outro, que, por sue beç, cũa spalhadeira l atira pa l taipal, ye zatado, por outro, i q’l maquinista mete ne l cilindro de la frente –, bai salindo l grano pula frente i la palha pula parte de trás de la trilhadeira. La parte mobile de la máquina, nun bai i ben costante, de frente pa trás i de trás pa la frente, fai apartar i lhebar, grano i palha, pa l sítio própio i que les ye debido. Al redor de la máquina, lhebanta-se, anton, ũa nubrica de munha – un puolo fino, quaije dourado, mas mui eirritante pa la boca, la garganta i, subretodo, pa ls uolhos de todos – que paira subre la parte central, cerca de l sigundo celindro, i quaije tapa la máquina. Cunsante la altura de l bornal bai baixando, bai crecendo l medeiro de palha i l númaro de sacos chenos de grano i ampilhados.

Las spalhadeiras son de fierro ou de madeira i ls rastros, que son de madeira – ũas i outros dan tamien pa l feno –, ténen la forma dun pende, an grande – de mais de un metro –, cun grandes dientes – de cerca de un palmo – i un cabo pa l puxar – de cerca de metro i meio –, cũa bifurcaçon que bai de l meio de l cabo anté al ancaixe ne l pende. Ls sacos, de lhana ou de lhino, feitos pulas tecedeiras i que pássan, por hardáncia, de pais para filhos, lhieban un cachico mais de cinquenta quilos de grano.

Todo funciona cumo un einorme maquinismo, a ritmo cumpassado i marcado pula trilhadeira. Mas, se qualquiera un falhar, todo se atasca i, aton, hai que parar. L home de ls sacos, que ten de ser fuorte i zampolhinado, nun se pude çcuidar nin star a drumir, pus ten que mudar, pesar, atar i ampilhar ls sacos de grano i inda q’ajudar outros homes a cargá-los ne l carro de bacas ou de béstias. Por su beç, estes ténen qu’ir a casa de l lhabrador çcargá-los i çpejar l grano nas tulhas. Tamien ls maquinistas – dous homes cuntratados pul duonho de la trilhadeira i que se rebézan un al outro –, pa lhá de, manolho a manolho, meter l pan na máquina, ténen inda que cuidar deilha i de l motor – ber l funcionamento de ls celindros i correias, mudar i lhimpar ls cribos i botar combustible al motor – i, ne l final, ténen inda que cobrar la maquila que, pula trilha, l lhabrador ten que pagar al duonho de la máquina. Claro que ténen tamien que star siempre d’uolho listo i cun todo l cuidado, nun deixe l motor scapar, pori, algũa fagulha que pegue fogo i bote todo a perder.

Eiceto quando se para pa quemer – almuorçar, jantar ou merendar a la selombra de l bornal, paraige aporbeitada tamien pa çcansar un cachico – ye assi todo l santo die desta gente anté final de l die ou la trilha de l lhabrador s’acabar.

An qualquiera trilha, anda tamien siempre un garoto, ancargado de l cántaro de barro i de l jarro de porcelana, pa nun faltar auga fresca i matar la sede als lhimpadores.

Mas, ponendo de parte l filme, bamos, aton, al eipisódio que se seguiu a ũa trilha.

 

L margulho de las moças na ribeira

 

Pula rotacion natural de las anclemenéncias própias de l tiempo, als nuobe meses d’eimbierno sucedien-se ls trés d’einfierno. Assi, por cerca de las seis horas de la tarde, staba inda un caloraço que, a nun ser que fusse pa se poner a ũa selombra bien fresca ou star na auga i a chafurgar na ribeira, nin sequiera apetecie salir de casa. Assi i todo, pa toda esta gente, nun habie outro remédio senó trabalhar.

Benidas de las Eiras Grandes, adonde todo l santo die tenien stado nũa trilha – a sacar i a arrastrar la palha de la trilhadeira pa la bendear i amanhar ne l medeiro –, ũas quantas moças – ũa yá mulhier feita i las outras spigadotas – i ũa rapazica mais nuobica báixan pula caleija que, de San Sebastian, dá pa la ribeira. Chenas de calor, sudadas i carregadicas de munha, pa la tiráren de l cuorpo i se refrescáren, ban morticas por se botáren de chafurgo na çuda de las Almas, un cachico abaixo de la puonte de la Senhora.

Ribeira d'Angueira antre l molino de ls Deminguitos i la puonte de la Senhora.

Un moço, benido de l Lhargo de Saiago i que, cula priessa, tenie atalhado pulas cortinas de l Tanque, tornaba pa las Lhameiras, pa cerca de la marra de l termo d’Angueira cul de la Speciosa, adonde, de manhana, tenie quedado l sou ganado amorrado, a stiar nũa touça i a la guarda de ls perros. Tenie inda que fazer parte de l camino que la gente de San Joanico questumaba seguir quando, a pie, de burro, de mula ou a cabalho, iba a la feira ou a la fiesta de l Naso. Sendo yá tarde i cumo staba un cachico atrasado, tenie que dar bien a la pierna pa lhá chegar. Ye qu’inda tenie q’andar dous quilómetros de ls grandes – la çtáncia anté la tierra adonde era l steio i l ganado starie prestes a zamorrar – i, para mais, siempre a chubir ou al parriba anté al cimo de Cabeço Molhon.

Ambora tubisse bários armanos, fui a el que, antre toda la filharada, le tocou a ser l pastor de l ganado de la família. I ningũa beç sous pais habien tenido qualquiera rezon de queixa del.

Mesmo al chegar a la lhameira de la Çuda de las Almas na marge dreita de la ribeira, purmeiro, oube i, de seguida, bei, an riba de la puonte de la Senhora, un tagalho de moças a passar pa l outro lhado. Çcunfia que cumoquiera iran a nadar al poço de l Canhiço, al fondo de Cabeço l Cuorbo, por donde, na marge squierda de la ribeira, passa l carreiron que, de la Senhora, dá pa la Cabada. Ye un sítio resguardado puls amineiros de las marges de la ribeira, adonde – pensarien eilhas – nun darien nas bistas nin chamarien a la atençon de naide. Nun sfregante, l pastor, scundendo-se antre ls amineiros, por eilhi se queda, queto, mudo i calhado que nin l caramono atrás de la eigreija, a la spera i a la spreita, solo para ber l que, eilhi, s’irie a passar. Las canhonas que sperássen, que – pensaba el – nun farien, nin, a aqueilha hora, l lhobo les farie mal niun!…

Parcie bruxo! Deilhi a cachico, chégan las moças al Poço de l Canhiço na Çuda de las Almas, que staba quaije cheno d’auga mesmo apetitosa pa dar un margulho i nadar. Ye que, cumo l tiu Zé Burmeilho, l molineiro, toda la manhana tenie stado a moler, habie passado muita auga de la çuda de l molino de la Senhora pa la de las Almas.

Ne l sítio mais scundido de la marge squierda, nun stantico, todas eilhas s’alebían de la roupa. Aton, an fileira ne l carreironico, que, antre ls amineiros, dá pa la ribeira, ũa a la frente, seguida doutra lhougo atrás, chímpan-se todas eilhas de cabeça na ribeira.

Deilhi, donde el stá, d’uolhos arregalados i oubido a la scuita, l rapaç, assiste al spetaclo i bai oubindo: chafun!… chafun!… chafun!… I, chafun atrás de chafun, seguidos d’outros chafuns, moça a moça, todas eilhas se spétan de chafurgo na ribeira.

Spabilado i listo cumo ye, l rapaç, nun se demorando muito i sin fazer rugido, atrabessa pul fondo de la çuda pa l’outra marge de la ribeira. Aton, culas moças antretenidas i sin se dáren de cunta, pega na roupa deilhas i toca a scundé-la nũa uolmeira, un cachico mais abaixo donde eilhas stan. De seguida, bolbendo pa l mesmo sítio, ampolheira-se nun amineiro. Scundido antre la ramaige i stribado al tuoro, pon-se a la scuita, a spreitá-las i mirá-las melhor. Bei q’alhá stan eilhas, todas regaladas, a refrescar-se. I, anquanto ũas cuntínan a nadar de barriga, outras bótan-se a nadar de cuostas. Aton, ye q’l moço pudo ber i apreciar inda melhor aquel spetaclo.

Passado un cachico, bótan-se anté la parte menos fonda de la ribeira pa çcansar. Tolhas eilhas de pie, pónen-se als poulicos i als griticos i ampeçan a chapinar-se ũas a las outras cu’la auga que, naquel sítio, nin pul ambelhigo les dá. La animaçon ye tanta que, cul sou bagar, parcie mesmo que naide serie capaç de las tirar deilhi.

Apuis de l’auga les tirar aqueilha pelaige dourada i finica de munha, cada ũa deilhas queda bien molhada, cu’la piel toda relhamposa i cun toda aqueilha roupa cun que la mai la botou al mundo. Ye qu’essa serie mui deficel de tirar.

Solo la mais nuobica, toda einocente i acanhadica, ye que stá an calcicas. Aton, la mais bielha, yá par’ende cun binte anhos feitos, un cachico stoubada i la mais atrebida de todas eilhas, bira-se pa la mocica i, mirando-la toda, d’alto a baixo i de baixo a riba, cun oulhar de çprézio i aire de caçoada, diç-le:

– Ai cuitadica, q’ambergonhadica ye!… Oulhai que nin coraige ten pa tirar las calcicas! Se calha, inda nun ten nada!…

Cumo nun habie modo de se calhar nin se cansaba de le zucrinar la pacéncia, la mocica, solo pa la calhar, abaixa las calcicas quaije anté ls zinolhos i, ponendo-se an bicos de pies, bira-se para eilhas i respunde-le:

– Ai nó, que nun tengo!… Pus oulhai-lo!…

Mas l que habie d’acuntecer!… Nun stantico, l rapaç salta de l scundideiro i, spantado, mas todo cuntentico cul que se stá a passar i el a ber – si, que ningũa deilhas era nada desaires! –, nun cunseguindo quedar calhado, diç bien alto:

– I por acauso ye pimpon, carai!…

Anton, al oubi-lo, la mocica, toda aflitica, nun sfergante, puxa las calcicas arriba pa se tapar.

Bien se tenerá debertido l pastor al ber aqueilhas pimponas, todas anculhidicas, mui ambaraçadas i mesmo afliticas, i, de seguida, a fugir todas apoquentadas i cada qual a la procura d’ancuntrar la sue roupa i relada an tapar-se, l melhor que podie, culas únicas pieças que, cumo cuntinaçon de las manos, les sobrában deilhas. Ye que, cumo stá bien de ber, só stában cula roupa cun que la parteira las biu, pula purmeira beç, quando ajudou la mai de cada ũa deilhas a botá-la i a eilha a benir al mundo.

Nun bi nin sei l que, nessa tarde, tenerá acuntecido al ganado de l pastor. Ye que, aqueilha hora, yá starie zamorrado i, cumoquiera, a fazer algũa lhobada. Que, solas, cu’la sede cun que starien i sin pastor que las chegasse a l’auga, l que nun farien las canhonas?!…

Quien sabe tamien se, nuite adrento, anquanto guardaba l ganado a drumir nũa arada i el, deitado nun suco, çcansaba todo anroscado na sue manta, l pastor, oulhando pa las streilhas i lhembrando-se i sonhando cul que tenie bido de tarde, sin mais naide, a nun ser las canhonas i ũa perra, eilhi a la buolta del, nun le dou, pori, p’arregaçar las mangas. Sabe-se alhá se, a la cunta dalgũa de las moças i na falta de melhor, nun deixou que la armana de la squierda se botasse a fazer algũa gaiola pa meter l páixaro i, assi, le matar la fame. Indas que nun m’atreba a poner la mano ne l lhume por naide nin por niũa deilhas, çcunfio qu’el nun serie moço pa deixar que nin la dreita nin la squierda s’atirássen a fazer la cousa essa. Mas, tengo acá para mi que, s’assi fui, ye bien capaç qu’inda antes de l’alborada, el tenga spertado, pori, culas ciroulas todas molhadas.

 

Bocabulairo // vocabulário

 

Abinturar – aventurar \\ acarreio – transporte dos molhos de cereal para a eira \\ acupar – ocupar \\ adabinar – adivinhar \\ adrento – dentro \\ aire – ar \\ alhá – lá \\ al redor – à/em volta \\ ambelhigo – umbigo \\ ambergonhado – envergonhado \\ ambolbido – envolvido \\ amineiro – amieiro \\ amorrado – rebanho em estado de letargia, durante o dia no verão, devido ao calor \\ ampeçar – começar \\ ampercípio – princípio, início \\ ampolheirar-se – empoleirar-se \\ an pelote – nu/a \\ ancalcar – calcar \\ anclemenéncia – inclemência \\ andenheirado – endinheirado \\ anho – ano \\ apartar – separar \\ apoquentado – preocupado \\ apuis – depois \\ arble – árvore \\ aricar – arrancar com o arado a erva dos sulcos da terra cultivada de cereal \\ armano – irmão \\ arrefucir – arregaçar \\ arrincar – arrancar \\ assi i todo – mesmo assim \\ assuceder – suceder \\ atrebir-se/ido – atrever-se/ido \\ barrila – bilha de barro para água \\ beç – vez \\ begilar – vigiar \\ bendear – lançar palha ou feno para o carro, palheiro ou medeiro \\ benir – vir \\ béstia – besta \\ bezino – vizinho \\ bino – vinho/veio \\  biespera – véspera \\ bidon – recipiente de combustível \\ – avó \\ bóbida – abóbora \\ bornal – meda circular de molhos de cereal na eira com forma de pião invertido \\ botar – deitar \\ buer – beber \\ buolta – volta \\ cacharro – recipiente \\ cachico – pouquinho \\ caçoada – troça \\ calcer – aquecer \\ caleija – viela\\ cangalhas – cestos em madeira ligados entre si próprios para transportar vários cântaros de água em cima do burro \\ canhona – ovelha \\ canhuota – canhota, mão esquerda \\ carai – caramba \\ caramono – boneco \\ causo – acaso \\ çcansar – descansar \\ çcargar – descarregar \\ çcunfiar – desconfiar \\ çenteno – centeio \\ çfeita – (forma do verbo çfazer) desfeita \\ çfréncia – diferença \\ çfrente – diferente \\ chafurgar/o – mergulhar/o \\ chimpar – atirar \\ chubir – subir \\ colhir – colher \\ coraige – coragem \\ costante – constante \\ çpejar – despejar \\ çpido – despido, nu \\ çposiçon – disposição, distribuição \\ çtáncia – distância \\ çuda – açude \\ corriuola – corriola, erva daninha \\ cortina – campo fértil cercado por muros \\ çtinado – destinado \\ çtrinçar – destrinçar \\ cu’l/a – com o/a \\ cum’assi cum’assado – duma maneira ou doutra, seja como for \\ cumoquiera – talvez \\ cumpasse – compasso \\ cun/c’un – com/com um \\ cundiçon – condição \\ cuntinar – continuar \\ cunsante – consoante \\ de-lei – como deve ser \\ debertir – divertir \\ desaires – feio \\ dous – dois \\ dreita – direita \\ dues – duas \\ duonho – dono \\ eilhi – ali \\ eimbierno – inverno \\ einfierno – inferno \\ ende – aí, nesse lugar \\ faga/fazírun/fazisse – (formas do verbo fazer) faça, fizeram, fizesse \\ ferron – ferrão \\ fiç/fizo – (formas do verbo fazer) fiz, fez \\ ganado – rebanho, gado \\ garabata – erva daninha \\ grandura – grandeza, tamanho \\ grano – grão \\ guapa – bonita \\ hardáncia – herança \\ inda/indas que – ainda/ainda que \\ l – o \\ la – a \\ le – lhe \\ lhabrador – agricultor \\ lheitariega – leituga, erva daninha \\ lhimbo – limbo \\ lhimpa – ato ou processo de separação de palha e grão de trigo e centeio \\ lhargo – largo \\ lhobada – (sentido figurado) assalto à comida \\ lhume – lume, fogo \\ mai – mãe \\ mano – mão \\ manolho – feixe de trigo ou centeio com todas as espigas viradas para o mesmo lado \\ maquila – porção de grão cobrada pelo dono da trilhadeira ou pelo moleiro \\ matracar – fazer barulho cumo uma matraca \\ medeiro – monte de palha \\ mirar – olhar \\ molino – moinho \\ molineiro – moleiro \\ munha – pó da palha, moinha \\ moço – namorado, rapaz \\ naide – ninguém \\ nalgas – nádegas \\ neçairo – necessário \\ niblar – nivelar \\ ningun – nenhum \\ nin sequiera – nem sequer \\ niun – nenhum \\ nubre – nuvem \\ nuite – noite \\ nuobe – nove \\ nun stantico – num instantinho \\ nuobo/ico – novo/ito \\ oulhar – olhar \\ oumenos – pelo menos \\ outoridade – autoridade \\ parba – cereal estendido na eira durante a trilha \\ pa lhá – para além \\ parcer – parecer \\ passaige – passagem \\ patalhobo – leguminosa selvagem da família das tremoceiras: tremocilha \\ pchorra – pequena bilha de barro com bico para beber \\ pelaige – pelagem \\ peligro – perigo \\ pende – pente \\ penuige – penugem \\ percipal – principal \\ percura – procura \\ perro – cão \\ pertenecer – pertencer \\ pimpilro – espécie de erva danhina \\ pion – pião \\ pie – pé \\ poboaçon – povoação \\ pori – por azar/acaso, talvez \\ poulo/ico – pulo/inho \\ poniente – poente \\ praino – plano, planalto \\ pula – pela \\ puolo – pó \\ quaije – quase \\ quegíssemos – (forma do verbo querer) quiséssemos \\ par’ende – para aí \\ purmeiro – primeiro \\ quelorido – colorido \\ quemer – comer \\ questumar – costumar \\ ramaige – ramagem \\ redadeiro – último \\ rebezar – substituir no trabalho para o outro descansar \\ relhamposo – brilhante \\ rue – rua \\ rugido – ruído \\ scassidade – escassez \\ sculhir – escolher \\ scunder – esconder \\ selombra – sombra \\ sequiera – sequer \\ sforço – esforço \\ sfregante – instante \\ sieiro – vento de leste \\ smagar – esmagar, triturar \\ spabilado – (d)esperto, vivaço \\ spalhadeira – instrumento com “dentes” de ferro ou de madeira para lançar e espalhar palha ou feno \\ spalhar – espalhar \\ spantado – espantado \\ spertar – acordar, despertar \\ spreitar – espreitar \\ spigadota – crescidota \\ squecer – esquecer \\ squierda – esquerda \\ stantico – instantinho \\ star – estar \\ steio – sítio da sesta do rebanho \\ stiar – dormir a sesta \\ storbar – atrapalhar \\ stourdinairo – extraordinário \\ stoubado – estouvado \\ streilha – estrela \\ stribar – encostar \\ stubírun – (forma do verbo star) estiveram \\ subreciente – suficiente \\ sudado – suado \\ termo – terrenos/propriedades à volta da povoação e pertença dos seus moradores \\ trazírun – (forma do verbo trazer) trouxeram \\ tocar – calhar a sorte \\ todo mundo – toda a gente \\ torna-jeira – devolução da jornada de trabalho \\ touça – moita de arbustos \\ trilha/deira – debulha/máquina debulhadora \\ trilho – estrado curvo formado pela união de três tábuas grossa de madeira de mais de um metro de largura por cerca de metro e meio de cumprimento, cuja base é constituída por várias linhas paralelas cravejadas de pequenas lascas de seixo para cortar a palha e esmagar a espiga \\ tubo – (forma do verbo tener) teve \\ tulha – parte da casa onde se guardam cereais \\ ũa – uma \\ uolho – olho \\ yerba/sco – erva \\ zabergonhado – sem vergonha \\ zatado – desatado \\ zamorrar – acordar do sono letárgico provocado pelo calor do dia \\ zampolhinado – desenrascado \\ zinolho – joelho \\ zmuntar – arrancar ervas daninhas das terras de sequeiro antes da sementeira \\ zucrinar – dar cabo da paciência– dar cabo da paciência.

Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio

http://www.mirandadodouro.com/dicionario/

A quem queira visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue

http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html

Caso queira saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira, carregue no “link”:

www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/

Se quiser ver como, antigamente, era uma trilha nas Terras de Miranda, carregue no “link” da Associação Cultural E Recreativa Constantinense:

https://www.facebook.com/groups/2002106890028748/?multi_permalinks=2237082856531149&notif_id=1549983433416143&notif_t=group_activity

Se quiser saber mais e acompanhar o que se vai passando em Angueira, carregue no link e peça a adesão a Angueira Atalaia, um grupo do Facebook que, compreendo mais 22 grupos, um geral e mais um por cada localidade do concelho de Vimioso, integra a Comunidade em Rede Atalaia:

https://www.facebook.com/groups/1750219901696026/


10 respostas para “L Margulho de las Moças na Ribeira”

  1. Tengo pena q´un dîe desapareça esta nûossa lhêngua, porque iá quaijque que naide la fala. Als lhugares iá tenen poucas pessonas i´ls nûobos iá nu falan mirandês, nin quieran saber falar. Agora iá todos falan grabe (português). A nu sê´ls biêlhos iá quaijque mais naide quiêr saber de la fala d´als sous pais i abós. Iê pena.

    Curtir

  2. A estória tal como a conhecemos e sabemos quem são os seus intervenientes, está excelente. Ficaria um pouco mais sugestiva, adicionando-lhe umas fotos, quer do Poço do Caniço, quer da malhadeira in loco, bem como de todos os postos de trabalho de cada sector.
    Parabéns por este excepcional trabalho. Não te esqueças que tens mais estórias para contar!
    Um abraço

    Emílio Torrão

    Curtir

  3. Leio sempre com muito gosto. Não sei falar nem escrever mirandês, mas sinto algo de especial ao ler a lingua e as histórias. Considero importante recordar tudo isto, não só pela lingua, como também pelos usos e costumes que recorda! Há 50 ou 60 anos atrás a vida era completamente diferente.
    Parabéns ao António Torrão pela história, pela lingua e por tudo o que recorda. Fez-me pensar na minha infância! Venham mais!
    Eusébio Alves

    Curtir

  4. “Guapa stória”! Queda melhor que “guapa cunta” porque faç miesmo parte la stória de las nuossas tierras. Parabienes e cuntina a screbir!

    Curtir

  5. Mais um bom trabalho que relata uma historia verdadeira!…..Sim pois no meu tempo presenciei algumas semelhantes a esta. Isto é a pura realidade daquele tempo! …..Parabéns António por nos descrever tudo em Mirandês! Tem mais sabor e mais encanto! Continue com esse belo trabalho. Agradecida.

    Curtir

  6. Muitos parabéns! É um excelente registo, e julgo que único, dos trabalhos do campo de antigamente, Que bom que era se se fizessem mais descrições assim para a História da Etnografia mirandesa! Além de conter também o charme de uma peripécia juvenil que se repete há milénios, desde que há rios e ninfas, deusas e pastores…

    Curtir

  7. Muitos parabéns António Torrão, tentei concentrar-me para perceber toda a história, mas concluí que preciso de te ler muito mais… pensei que era mais fácil 😊

    Curtir

  8. Iê pena qu´al mirandês iá tenga la bida curta, purque mesmo nos lhugares iá quaijque naide al fala. Tengo pena que desapareça esta lhêngua qu´iou aprandi inda a falar antes d´al grabe, d´al portuês; esta solo la daprandi quando fui pa la scola. Inda bîen que hai quem la perpetue an forma de scrita. Hai muitas palabras i muitas maneiras de dzir que me parecen um tanto stranhas, purq´al miu mirandês iê´l mirandês central, de Cércio (al mirandês d´al padre Mourinho), un pouco dferente dal mirandês raiano, que îe´l destes cuntos. Assi, parece-me muito stranh´al mirandês de las placas sûbre als menumentos de la cidade. Iê cun agrado que iou leio estas stórias. Um oubrigado al sou autor.

    Curtir

Deixe um comentário