Cousas de la Bida de l Tiu Galharito i de l Tiu Almonico

Agradecimiento

Oubrigado a todos ls que me fúrun dando algũas andicaçones subre ls tius Miguel Galharito i Zé Almonico, las pessonas mais ambolbidas nesta cuonta: Glória Miguel, filha de la tie Sprança i de l tiu Antonho Cadato; Goreti Martins, filha de Marie Rosa Bileira i de l tiu Norberto Cassaco i nieta de l tiu Eibangelista Bileiro; Oudete Stebes i sue mai, la ti’Ana Fuciana; Amílcar Gonçalbes, de la família de ls Manulones, filho de la tie Bubiana Guicha i de l tiu Manuel Zé; Jorge Fernandes, filho de Ramiro Patuleia i, cumo tal, nieto de l tiu Zé Patuleia i de la tie Glória Ronda; Zé Luís Rodrigues, filho de la tie Teresa i de l tiu Zé Quinteiro; a Fernando Jorge i a sous pais, miu primo Aran Stebes i la dona Antoninha. Se nun fússen todos eilhes, nun me tenerie sido possible screbir este testo.

Lhembrar las pessonas que, antre ls anos setenta i nobenta de l seclo passado, mos fúrun deixando, ye ũa forma, indas que sencielha, de las houmenagear. Se la maior parte deilhas deixórun decendéncia, filhos i nietos, sous hardeiros que, dando cuntinidade a la família, las ban mantenendo na mimória, outras hai que, nun la tenendo deixado, acabaran, mais cedo ou mais tarde, por ser squecidas. Assi, quando mos deixáren todos ls que cu’eilhas cumbibírun, deficelmente seran lhembradas por quienquiera que seia.

 

Tiu Galharico i l tiu Almonico

 

Quando me pongo a çfilar l nobielho de las mimórias de las mies anfáncia i mocidade, hai ũa pessona que me ben lhougo a la lhembráncia, tornando-se tan persente cumo se stubisse inda a ber aqueilha figura cun aire de profeta a la mie frente: l tiu Antonho Miguel Galhardo ou, cumo quedou mais coincido, tiu Miguel Galharito, la alcunha que le dórun. Era un home pequeinho, de teç morena, ciego de un uolho – yá nun me lhembra se de l squierdo ou de l dreito, nin cumo nin porquei l tenerá perdido –, deixaba adabinar uns restros de dientes por trás de l sou bigote eigual al de Charlot. Assi i todo, stou an crer que talbeç bisse el mais solo cun uolho que muitos cun dous.

Sendo bileiro i cuido que nacido ne l ampercípio de l seclo passado an Bumioso, apuis d’haber tornado de la Fráncia, casou cula tie Marie Rosa Galharita. Passou, anton, a bibir an Angueira, nũa casica terreira, antre dues caleijas de la Rue de Sante Cristo: ũa q’ampeça cerca de la casa de l tiu Lazarete i de la ti’Ana Cagada i la outra na casa de l tiu Joan Ratico i de la tie Justina Rata i antre estas dues casas i caleijas quedaba la casa de l tiu Eibangelista Bileiro i de la tie Claudina i, na parte de trás desta, la casica de ls Galharitos.

Inda nuobos, ls Galharitos bírun scapar de casa quaije todas las sues filhas, pus tamien eilhas tubírun que botar-se a porcurar mundo i a fazer pula bida. La maior parte deilhas cedo scapórun pa Lisbous i pa la América. Que me lhembre, an Angueira, apuis de tener ido a la tropa i de tener stado algun tiempo ne l Canadá, solo quedarie l sou rapaç, Manuel Negro, l mais nuobo de todos i que, sendo mui zambuolto pa la bola i pa l trabalho, seguiu l oufício de sou pai. Tamien solo me lhembra dalgũas bezes ber por Angueira Isaltina i l sou filho, Manuel Joquin, que bibien an Lisboua. Tal cumo sou abó, tamien l filho d’Isaltina era ciego dun uolho que perdiu nũa de las brincadeiras de garotos.

Ambora seca de carnes, la tie Galharita era ũa tie mui baliente. Sendo cuntrabandista, nuite si, nuite nó, mesmo que chubisse i fazisse friu, sola ou cun algũa de las outras cuntrabandistas – la tie Marie Júlia, la tie Canhona i, uns anhos mais tarde, tamien Sabel Cochinica –, alhá se botaba eilha a camino d’Alcanhiças pa fazer pula bida. Si que ls filhos éran bários i habie que bestir, calçar i dar de quemer a todos eilhes.

Retrato de la Tie Marie Rosa GalharitaTie Marie Rosa Galharita. Retrato partelhado por Elisabete Rodrigues, filha de Manuel Negro, i cumo tal, nieta de la tie Galharita i de l tiu Miguel, an Angueira Atalaia.

Stá bien de ber que las cuntrabandistas eibitában las horas i ls sítios de l camino adonde, cerca de la raia, ls guardas fiscales i ls carabineiros questumában i poderien star a la spera deilhas. Cumo a la nuite todos ls gatos son pardos, siempre ye mais fácel scunder-se quien nun quier s’amostrar i passar zapercebido pa nun ser bisto. Assi, era pul final de la tarde que, cada qual argada cun fardo de café, cumprado al tiu Morais ou a la tie Bexela, alhá íban eilhas a camino d’Alcanhiças: de la Francosa pa l Lhombo de las Eiras, passando pul fondo de l Rodelhon pa la Catalina, l Barreiro i las Abelheiras; seguindo pul fondo de la Marmolina i puls Salgadeiros, yá ne l termo de Samartino, íban a dar a la raia; apuis, pul carreiron de las Lheiteiras, alhá chegában al sou çtino. Fusse por este camino ou, outras bezes, pul carreiron de l meio – d’Alcanhiças, por antre la caseta de la Guarda Cibil i la de la Guarda Fiscal, íban a dar a la raia nas Trés Marras; seguindo pa Cruç Branca, la Malhadica, Cabeço Alto, l cimo de la Marmolina até Standeiro de Pardos; de l cimo de l Rodelhon, abaixában pul Cabecico de la Bilha pa Boca ls Balhes i pula Francosa chegában a casa –, a la nuitica, pul lhusque-fusque, alhá tornában eilhas, cada qual cun sou fardo de cuntrabando a las cuostas: cortes de pana, tortas, alparagatas, gorras, botas pa l bino, cántaros i caçuolos; algũas gadanhas i fouces, se fusse ne l tiempo de segar ls lhameiros ou na segada; lhatos de lheite cundensado p’algun garotico que sue mai habie deixado de l dar; rebuçados, biscoitos, galhetas i outros doces; i inda outras cumenéncias que las pessonas de l pobo mandában benir se Spanha.

Se, na ida d’Angueira para Alcanhiças ou yá na benida para Angueira – ou seia cerca de dieç quilómetros i quaije dues horas para un lhado i outros tantos pa l outro –, ls carabineiros ou ls guardas fiscales le salíssen al caminho i las apanhássen, assujeitában-se a perder la carga toda. Mas, era assi que, scundendo-se deilhes ou anganhando-los, nun jogo cumo l de l gato i de l rato, las cuntrabandistas ganhában la bida. Claro q’algũas deilhas – las qu’éran sulteiras, cumo stá bien de ber –, amanhában outras maneiras de lhebar la auga al sou molino, antendendo-se cun eilhes ou cousa parcida. Mas nun era esse l causo de la tie Galharita a quien nun le faltaba home an casa.

Cumo tenie muito jeito i buona mano na cozina, la tie Marie Rosa era muitas bezes cumbidada puls mardomos pa fazer la quemida de las fiestas an sues casas i até mesmo pula rapaziada pa fazer la cena ou la quemezaina de la Machorra.

Yá tiu Miguel, que tenie l’oufício de trolha, pa lhá de la (re)custruçon de casas, tenie inda que, cumo todo-mundo, cula ajuda de ls filhos i dũa pareilha de burros, cuidar dũas terricas i tamien de la sue huorta al cimo de la çuda de l molino de Terroso, antre al fondo de la caleija de Peinha Ferreira i l ribeiro de la Puontelhina, cerca de l sítio adonde na marge dreita este ribeiro zauga na ribeira. Al cimo desta huorta, que tenie siempre mui bien cuidada i mimosa, i mesmo cerca dũas fragas, adonde, dantes, questumaba fazer ũa chorça de palos i fuolhas d’amineiro, fizo, apuis, ũa casica, de piedra i cal, cercada de bárias arbles de fruito. Era neilha que passaba la nuite siempre que, soutordie, tenie que cuidar de la huorta i adonde guardaba tamien las guinchas, la patarra, l çacho, la çada i outros strumentos de trabalho pa tratar deilha. Si, que, na maior parte de las bezes, era yá a la nuitica que, cul ciguonho i baldo a baldo, tiraba l’auga de l poço pa la çpejar na augueira i, assi, regar las cebolhas, ls pumientos i ls freijones. Ye que, de berano, l ribeiro secaba i la ribeira inda quedaba loinje. Zafertunadamente, hoije, essa casica stá toda eilha cercada de silbas i outro monte i ampeça yá a sbarulhar-se i, tanto de la caleija que baixa de Peinha Ferreira pa la ribeira cumo de l caminho que, pula marge dreita de la ribeira, de Terroso dá pa la Yedra, yá nin sequiera s’abista. I ye pena, pus era bien antressante!…

Casica na huorta de l tiu Miguel Galharito an Terroso. Retrato tirado ne l final de l seclo passado.

Tiu Miguel questumaba caminar culas manos atrás de las cuostas i andar siempre cul restro de sou charuto gordo, meio apagado, çpindurado al canto de la boca i, a las bezes, inda cun cigarrico na oureilha. Ye que, quando se l’acababa l charuto, fumaba mata-ratos, acendendo un cigarro ne l outro, qu’era tamien ũa forma de poupar cerilhas. Tenendo un aire grabe, mui sério i pensatibo, nun era home de risa fácel. Olhai que nun me lhembra d’algũa beç le tener bido ls dientes. Home de poucas falas, las sues palabras tenien quaije la fuorça dũa senténcia.

Mui crítico subre todo l que se passaba an Angueira, ne l paiç i ne l mundo, era, assi i todo, ũa figura debertida, cun toda aqueilha graça que ye própria de las pessonas mais outénticas. Cumoquiera serie analfabeto, mas amostraba nun ser analfabruto. Nun sendo home de andar solo cula cabeça antre las oureilhas, amostraba tener cuncéncia política. Assi, nun se calhaba cun todo – i era tanto! – l que, a la sue buolta, bie de mal, subretodo quando, falando de política i contra l goberno, naqueilha sue maneira de falar própia dun bileiro de gema, comentaba la situaçon de l paiç i la gobernaçon de Salazar:

O pobo stá sempre a dromir, a república sempre a falar e o Salazar já é beilho e stá sempre a mamar!…

Se ls tius Bidal, Caçuolo, Cadato, Chequito, Chetas, Cristo, Raiano, Soldado, Canedo ou Nabarro, l senhor Dioniç i nun sei s’inda mais homes d’Angueira, stubírun an Fráncia na Purmeira Grande Guerra, tamien l tiu Galharito stubo nesse paiç. Cuido que nun tenerá sido na Guerra mas apuis. Amostrando ser coincedor de l mundo, nun admira que, siempre que bie ne l pobo algun studante cun barbas, nun fusse capaç de quedar calhado sin le fazer l sou comentairo:

Olha o Fidel Castro que fugiu de Cuba!…

Cumoquiera serie por bias de, nas troulas de las fiestas, oubir muitas bezes l altifalante a tocar l Tango de los Barbudos qu’el dirie isto.

Cun muita pena mie, l tiu Miguel deixou-mos para siempre un més ou dous antes de l 25 de Abril de 1974. Este acuntecimento fui cumo que ũa forma de remissan de ls melitares pertueses pul que, dantes, ne l 28 de Maio de 1926, tenien feito. Por bias disso, yá nun puodo ber l que, de nuobo i defrente, l paiç bibirie a seguir. Mas, tengo acá para mi que, se fusse bibo, serie bien capaç de, todo campante, dar bibas a la rebolucion. Assi i todo, ye bien possible que la cumpanhie de la sue perra Bitória le tenga ajudado a tornar menos custosos ls redadeiros anhos de bida.

Miu tiu Demingos Quintanilha, que se lhembraba bien de muitas stórias i façanhas de toda la gente d’Angueira, cuontou-me cumo fui que, nun die d’Antruido, l tiu Miguel Galharito se tenerá lhembrado de, a la nuitica, pregar l Surmão do Padre Negro Bindo da China. Ye que, debido a l’auga bien chobida, que, uns dies antes, quaije nun parou de cair, nun fui possible porparar l strado pa l triato desse die. Assi, ambora l regrador, tubisse bien ansaiados todos ls queloquiantes, nun era possible apersentar an público l quelóquio que l senhor Joan Capador andubira a ansaiar.

Nun sendo, al cuntrairo deste, mui dado a las cousas de l’eigreija i inda menos home d’ir a la missa cul padre nin culas catequistas, l tiu Galharito tamien nun querie que l pobo d’Angueira quedasse sin se debertir. Assi, pul lhusque-fusque dessa nuite de Antruido, oubiu-se l sino a tocar a rebate. Anton, cun toda la giente d’Angueira almiada por fachucos i ajuntada al redor de la capielha de Sante Cristo, acumpanhado de ls sous filhos, todos eilhes fardados de las bárias classes de clérigos – padres, cónigos, bispos – ampeça a pregá-les aquel Surmão. Mas essa ye ũa stória pa bos cuontar doutra beç, que, desta feita, solo bos bou a cuontar un eipisódio passado antre l tiu Miguel i l tiu Zé Almonico.

L tiu Almonico era casado cula tie Sabel de l Molino, armana de ls de l Molino: tiu Zé Burmeilho, tiu Alfredo, tiu Eiduardo i la tie Palombica, la mulhier de l tiu Júlio Bolo. Tiu Zé Almonico i la tie Sabel, cumo tamien l tiu Eiduardo, que quedou toda la bida sulteiro, nun tubírun niun filho.

Tiu Almonico era un de ls trés alfaiates – ls outros éran l tiu Dabid, qu’inda dou fé del, cula sue família, scapar pa l Brasil, i l tiu Manuel Fertunato ou tiu Oureilhas, alcunha por qu’era tamien coincido – que, nesse tiempo, habie an Angueira. Inda me lhembra de mie mai mos lhebar, a mi i a miu armano Eimílio, a tirar las medidas pa las calças a casa de todos eilhes. I, quando mos mandou a la de l tiu Almonico, fui para el mos fazer ũas calças dun corte de pana que mie mai le tenie mandado trazer a la tie Galharita d’Alcanhiças.

Tiu Almonico i la tie Sabel bibien nũa casa de dous pisos ne l Lhargo de Saiago. An baixo, antraba-se por ũa puorta lharga, de madeira i cun postigo; lhougo a seguir, a la squierda, ũas scaleiras dában pa l sobrado, que, pa la frente, tenie ũa jinela de bidraça que daba pa la rue. Era eilhi que l tiu Almonico tenie la sue oufecina d’alfaiate: ũa mesa grande de madeira adonde stendie, marcaba, cun cachico de xabon seco, i, cũas tejeiras bien grandes, cortaba l panho que, apuis, apuntaba i questuraba cula sue máquina Singer.

Casa de l tiu Almonico i la tie Sabel de l Molino an Saiago. Retrato tirado an 2016.

Lhembra-me que, tenendo el gusto i todo l cuidado an fazer ũas calças cumo debe ser, antre tirar las medidas i poné-las prontas a bestir, habie que las porbar i aguardar ũa a dues semanas.

Claro que, cumo ls outros homes cun oufício – pastor, ferreiro, carpinteiro, molineiro, albardeiro, capador, gaiteiro –, tamien tiu Almonico, nun le bondando l oufício d’alfaiate, tenie inda que, cula sue pareilha de burros i l’ajuda de la sue Sabel, cuidar dũas terricas, de la binha i de la huorta de Ourrieta Caliente, qu’era mesmo porriba de l molino de la Senhora, al lhado de la çuda i na marge dreita de la ribeira.

Pa lhá de buono alfaiate, tiu Almonico era tamien un home cun preacupaçones i buonas eideias. Cumo na sue tierra de la Malhadica, un cachico antes de chegar a Cruç Branca, cerca de la marra de l termo d’Angueira culs de Abelhanoso i de Samartino, neilha i, a bien dezir, an todas las outras al redor, nin sequiera habie ũa arble adonde el i la sue Sabel podíssen almuorçar a la selombra na segada. Bai, anton, arrincou un carbalhico nũa touça doutro sítio l puso-lo mesmo a meio dessa tierra. I, pa que nun secasse, todos ls beranos a segiur, nun se squecendo del, andaba siempre cul cuidado de l tratar. Muitas bezes, montado nun de ls sous burros, botaba-se de casa até lhá, da peto, c’un lhato d’auga, pa l regar. Assi, alhá cunseguiu que l carbalhico arribasse até se tornar ũa arble de grande porte. I nun hai muito tiempo qu’esse carbalho inda se podie ber nessa tierra. Mas nun sei quien, inda hai poucos anhos, tubo la mala eideia de l cortar.

Outra cousa an que l tiu Almonico tenie todo l cuidado i amostraba grande saber i smero era an arranjar i porparar spantalhos bien oureginales pa ls poner na sue binha i, até, na huorta i, assi, spantar ls perros, páixaros, la raposa i outros bichos brabos.

Mas era tamien un home que tenie ũa maneira mui própia de pensar. Un die, al cruzar-se cun tiu Antonho Carai ne l camino de Souganho, pregunta-le:

– Aton, adonde bás tan apressado, Antonho?

– Olha, Zé, vou à Bila a registar a minha garotica que nasceu há dias.

– I, aton, cumo ye que le bás a chamar, Antonho?

– Vou pôr-lhe o nome de Odete.

– Oudete… Oudete… olhai que nome!… Agora poneis cada nome als garotos! Yá l Massemino ten un garoto a que le cháman Almicro! Olhai que raio de nome habie de poner al rapaç!… Pus, pa mulhieres, ls nomes dében ser Sabel, Marie ou Ana i, pa ls homes, Zé, Antonho, Manuel ou Joan…

Rúbio de pelo i barba, tiu Zé Almonico tenie la cara chena de xardas. Cumoquiera, téngan sido essas las rezones de le ponéren essa alcunha: almon, por ser rúbio i xardento, i almonico, por ser tan pequerrico. Ye que, tal cumo l tiu Moquita, l tiu Rucico, l tiu Faquito i l tiu Zé Guerrilha, l tiu Almonico era de ls homes mais pequeinhos que, nesse tiempo, habie an Angueira. Cada qual l mais ruinico, dezie-se a respeito deilhes que, na eigreija, questumában arrimar-se uns als outros. Anton, çfraçadamente, cada qual ponie-se todo sticado i bien dreito, quaije ampinado na punta de ls pies i de queixo bien alhebantado i arrebitado, a cumparar-se culs outros, para ber se yá era maior qu’eilhes ou nun tubisse, pori, desde la semana passada, algun deilhes medrado un cachico. Cuontaba-se até que, nũa feira de Caçareilhos, quando un amigo doutro pobo dou de caras cul tiu Moquita i le precurou pul sou Formino, que, yá home feito, quedarie coincido cumo tiu Bicha, tiu Moquita le respundiu:

– Ui, home, stá un bardugácio, un scolaron… yá biste las mies calças!…

Tamien se cuontaba que, nũa feira, mas de l Naso, un garoto, al passar pul tiu Manuel Rucico, birando-se pa sou pai, diç:

– Ah, pai!… olhai qu’home tan pequerrico eilhi bai!…

Nun sendo xordo, tiu Rucico, oubindo-le i nun cunseguindo quedar calhado, respunde-le de pronto:

– Pus bien grande sós tu, sou garbanço puchero!…

Yá l tiu Joquin Quintanilha tenie tanto de pequeinho cumo de guicho, zanquieto i trabiesso. Talbeç tenga sido essa la rezon por que le ponírun l’alcunha de Faquito. Mas, por tener l pelo todo ancaracolado, tamien le chamában tiu Grifo. A quien caçoasse del por ser assi tan pequerrico, retrucaba-le lhougo:

– Puis ye!… Cumo se questuma dezir, ls homes nun se mieden als palmos. I, cumo toda la giente sabe, ls pequeinhos stamos cundanados a dar pul culo ls grandes!…

I, quando le daba pa sacar i dar a la lhéngua…

– Deixa-me falar de ls outros que ls outros de mie nun se çcúidan!…

I algũa rezon tenerie el. Ye que, cumo, ũa beç ou outra, oubie dezir a tiu Zé Luís Pero, yá nesse tiempo, tamien an Angueira, cumo an qualquiera outro pobo, nun faltarien pessonas – graças a Dius, poucas! – que teníen muitas culidades i ningũa buona…

I, turbolento cumo tiu Joquin era, quien sabe se nun serie mesmo capaç de, çcuntada la defréncia de eidade, se birar pa l cuontador i spilrar: “Mas que raio de cousas stás par’ende a screbir?!…”

Yá Zé Guerrilha era un home mui ampaciente i brabico, que chiçpaba facelmente, subretodo quando – i era amenudadas bezes – staba cũa pinguita a mais i la garotada se metie cu’el i se ponie a chagá-le l juízo. Anton, todo anrezinado, ponie-se a amanaçar i a boziar als garotos: “Nun há regime!…” I isto por nun le poder, pori, calecer l lhombo a ningun deilhes. Ne ls ralos dies an que nun staba cula pinga, alhá iba fazendo pula bida ne l sou oufício de carpinteiro: amanhar algun arado ou un jugo pa ls burros i tratar tamien dũa lheirica i dũas terricas cula ajuda dũa pareilha de burros i de sue armana, la tie Margarida Guerrilha. Si, que la outra armana – la menina Palmirica, que staba a serbir de criada an casa de las armanas Marreiras – nun bibie cu’eilhes.

Caleija que, de l Lhargo de Saiago, dá pa la casa de l sr. cabo Xabier i la ti’Ana Caneda. A la dreita i antes deilha, de piedra i cal, la casa de l tiu Chico Regino i la tie Felizarda. Antes de la casa destes, l curral que dá tamien pa la casa deilhes i de ls Guerrilhas.

Era un die d’eimbierno, yá de l final de março, inda bien friu pus cuntinaba a assoprar l bento sieiro i, de l termo d’Angueira, inda s’abistaba la Sierra de Senábria toda cargadica de niebe. Lhougo pula manhana, apuis de abaixar pulas Scaleiricas, tiu Miguel para un cachico na taberna de l tiu Cereijas i de la tie Mar’Inácia Fresca ne l Ronso, pa matar l bicho c’ũa copa de augardiente. Ponendo-se a camino pa la obra, chube pula rue al lhado de la casa de l padre Lino i de la tie Sabel Caneda. Apuis de la frauga i de la casa de l tiu Crespo, sigue pula rua de l Loureiro i, passando las casas de l tiu Bicos, de l tiu Soldado, de l tiu Caldeira i la de ls Raianos, chega a la puorta de l tiu Almonico, un cachico antes de l Lhargo de Saiago.

Casa de ls Rainos an Saiago. Retrato tirado an agosto de 2016.

Cerca desse sítio, antre las casas de l tiu Caldeira i de la tie Sabel Raiana i l curral de l tiu Massemino, inda se pon a olhar pa las trés caleijas qu’eilhi bénen a dar: ũa, a la dreita, por donde, passando antre la casa de l tiu Chafin i la de l tiu Índio i la tie Porrica, s’abaixa pa l chafariç i pa la fuonte de l Pilo; outra, a la squierda, por donde, passando pula casa de l tiu Chafin, s’abaixa pa la casa de l senhor Anible Toucino i la dona Anfáncia Cachona; i inda outra que, antre la casa de ls Raianos i l curral de l tiu Maxemino, dá pa las casas de bibir de ls Balazaros, de l tiu Albardeiro i de la tie Sabel Tarasca, adonde esta bibie culs sous nietos i l sou genro, l tiu Bileiro. Mas, an qualquiera ũa deilhas, nun abistou bibalma.

angueira-casa-de-l-tiu-chafin-ago-2016-22-58-22

Casa de l tiu Chafin an Saiago. Retrato tirado an 2016.

Un cachico mais adelantre, tiu Miguel Galarito dá de caras cul tiu Zé Almonico. Un a la frente de l outro, quaije se puode dezir qu’eilhi stan dous homes que son oupuosto un de l outro: todo moreno, sabido, coincedor de l mundo, tiu Miguel tenie ũa catrozada de filhos; rúbio i xardoso, campeon de la angenuidade, de l mundo, tiu Zé nada mais coincie que las poboaçones al redor d’Angueira i la Bila i sin niun filho. Ancostado al sentalho – ũa piedra que tenie mandado poner a la abrigada de la sue puorta pa la sue Sabel se poner al solheiro nas manhanas d’eimbierno, a la selombra nas tardes mais calientes i al sereno nas nuites de berano –, tiu Almonico eilhi stá a apanhar un cachico de sol, antes de pegar al trabalho. Mal acaba de chegar, tiu Galharito pousa la caixa de la ferramienta ne l chano i meté-le anton cumbersa:

Bôs dias, Zé.

– Buonos dies mos dé Dius, tiu Miguel. Bien perciso ye que stá cá un friu!… Bonda ber l tiempo que fai i l cielo claro cumo stá!…

Anton, l tiu Miguel, birando-se para el, i, culas manos atrás de las cuostas cumo siempre questumaba andar, diç-le:

Friu fazia em França quando eu lá stibe, Zé!… Sabes, num imberno já num me lembra de que ano, quando eu staba em Lyon, foi lá o Presidente da República. Olha que botaram um foguete que tinha uma bomba que era maior do que um carro de feno! Deu cá um strondo!…

Spantado i parcendo nun acreditar ne l que staba a scuitar, tiu Almonico, mui cumpenetrado i culas manos anterradas ne ls bolsos de la frente de las calças de pardo, que questumaba usar todo l eimbierno, alhebanta-se i anclina-se todo pa la frente i, cul cuorpo todo subre la punta de ls pies – quier dezir, de ls cholos! –, pregunta-le cumo se fusse pa se certificar se tenie oubido bien:

– Mas si será berdade, tiu Miguel?!…

Pois é como te conto, Zé!…

– Anton, cumo serie la canha, tiu Miguel?!

Ó Zé, a cana nem te posso contar… Olha q’até custa a acreditar!… A cana era tão grande que chegaba do cimo do pobo, junto à escola, até à Cabada.

I, anquanto tiu Miguel seguie mais alantre, pa la obra na casa de l tiu Chico Regino i la tie Felizarda, tiu Almonico eilhi se quedou, de boca abierta, todo spantado i a cismar. Indas que le custasse a crer ne l eisagero, assi i todo parcie mesmo acreditar ne l que tenie acabado d’oubir cuontar a tiu Galharito.

 

Nota

 

Çculpai-me por, defrentemente d’alguns eilustres amigos que scríben, admirablemente, an Mirandés, you anteimar i cuntinar a usar l til (~) subre la letra u (ũ). La rezon ye que, na mie maneira de ber, screbir ua nun ye la mesma cousa que screbir ũa. Ne l purmeiro causo, las bogales seguidas u i a léien-se i pernuncían-se ua, cumo na palabra charrua; yá, ne l sigundo causo, teneran de ler-se i pernunciar-se cumo debe ser: ũ (nasal), cumo an un…a, que ye própio de l Mirandés. Se l porblema ye debido a la falha de l ũ nas teclas de ls computadores, ye perciso resolbé-lo, de forma a que, an Pertual, i pa poder serbir a las dues lhénguas oficiales de l paiç, l teclado passe a ancluir, cumo ne l causo de l Castelhano (ñ), l ũ, an Mirandés.

 

Bocabulairo \\ vocabulário

 

Acupaçon – ocupação, profissão \\ acupar – ocupar \\ adabinar – adivinhar \\ adregar – calhar \\ aire – ar \\ ala – asa, vamos \\ alhá – lá \\ alhebantar/do – levantar/do \\ al(e)mon – alemão \\ alparagata – alpergata \\ alredores – arredores \\ al redor – à volta de \\ amanaçar – ameaçar \\ ambolbido – envolvido \\ amentar – lembrar \\ amenudadamente – frequentemente \\ amineiro – amieiro \\ ampeçar – começar \\ ancaminar – encaminhar \\ ancapaç – incapaz \\ ancanhada – canalizada \\ ancargar-se – encarregar-se \\ ancéndio – incêndio \\ anclinar – inclinar \\ ancruzelhada – cruzamento \\ anculhir/ido – encolher/ido \\ ancostado – encostado \\ andenheirado – pessoa com dinheiro \\ andicaçon – indicação \\ anfáncia – infância \\ anganhar – enganar \\ anrezinado – zangado \\ anton – então \\ antre – entre \\ antrejeitada – habilidosa \\ ansaiar – ensaiar \\ anteirico – inteirinho \\ apetreichos – tralha \\ apuis – depois, após \\ arble – árvore \\ arribar – aguentar, sobreviver \\ arrimado – encostado \\ arrincar – arrancar \\ assujeitar-se – sujeitar-se \\ augardiente – aguardente \\ bardugácio – bardino \\ beç – vez \\ \\ benida – vinda \\ benir – vir \\ berano – verão \\ Bila – vila de Vimioso \\ bileiro – natural ou habitante da Vila (Vimioso) \\ boç – voz \\ bondar – bastar \\ boziar – gritar \\ buer – beber \\ Bumioso – Vimioso \\ buolta – volta \\ buono – bom \\ burmeilho – vermelho \\ cachico – pedacito, pouquito \\ caçoar – troçar \\ caçuolo – recipiente de barro para conservar cozinhados \\ çacho – sacho \\ çada/on – enxada/ão \\ calecer l lhombo – dar uma coça \\ caleija – viela \\ calhar – calar, calhar \\ campante – contente \\ canha – cana \\ cargado/ico – carregado/inho \\ casal – para além de casal de homem e mulher, significava também uma pequena propriedade de terra, toda murada, onde as vacas dormiam ao ar livre nas noites de verão \\ caterba – (forma como em Angueira se dizia “catrefa”) magote \\ catrozada – magote \\ çcuidar – descuidar \\ çcunfiar – desconfiar \\ çcuntar – descontar \\ cena – ceia \\ cerilhas – fósforos \\ çfilar – desfiar \\ çfraçadamente – disfarçadamente \\ chano – chão \\ chiçpar – faíscar \\ cholos – socos \\ chorça – cabana \\ chubir – subir \\ cielo – céu \\ ciguonho – picota, instrumento arcaico de tirar água do poço \\ coincedor – conhecedor \\ coincedor – conhecedor \\ cozina – cozinha \\ çuda – açude \\ cu’el – com ele \\ cuidar – pensar \\ culas – com as \\ culidade – qualidade \\ cumenéncia – bagatela \\ cumbibir – conviver \\ cumoquiera – talvez \\ cumpenetrado – concentrado \\ cuncéncia – consciência \\ cundanado – condenado \\ cuntinar – continuar \\ cuntinidade – continuidade \\ cuntrairo – contrário \\ cuorpo – corpo \\ curaige – coragem \\ da peto – de propósito \\ debertido – divertido \\ decendéncia – descendência \\ defréncia – diferença \\ defrente – diferente \\ deimingo – domingo \\ Demingos – Domingos \\ dous – dois \\ duonho – dono \\ eideia – ideia \\ eilha – ela \\ eilhi – ali \\ eilustre – ilustre \\ eimbierno – inverno \\ eiqui – aqui \\ eisame d’admisson – exame de admissão ao liceu \\ fachuco – colmo de palha \\ freijon/es – feijão/ões \\ friu – frio \\ fuogo – incêndio \\ fuorça – força \\ garaige – garagem \\ garbanço puchero – grão inchado \\ guicho – vivaço, reguila \\ halbelidoso – habilidoso \\ inda/indas que – ainda/ainda que \\ jinela – janela \\ l/la – o/a \\ le – lhe \\ lhá – lá \\ lhana – lã \\ lhargo – largo \\ lhembráncia – lembrança \\ lheira/ica – leira/ita \\ lhéngua – língua \\ lhiçaces – alicerces \\ lhuç – luz \\ lhuna – Lua \\ lhusque-fusque – lusco-fusco, crepúsculo, o anoitecer \\ mano – mão \\ mantener – manter \\ marra – linha que separa os termos de duas localidades vizinhas \\ medrado – crescido \\ menudaige – miudagem \\ naciente – nascente \\ nible – nível \\ niebe –neve \\ ningun/niun – nenhum \\ nin sequiera – nem sequer \\ nobielho – novelo \\ nũa – uma \\ nuite – noite \\ nun – não, em um \\ oufício – ofício, profissão, trabalho \\ oumenos – pelo menos \\ oupusto – oposto \\ oureilha – orelha \\ outoridade – autoridade \\ páixaro – pássaro \\ pa – para \\ pa lhá – para além \\ pana – bombazine \\ panho – pano \\ pardo – burel pisoado; escuro \\ paiç – país \\ palo – pau \\ pelo – cabelo \\ percipal – principal \\ perro – cão \\ pie – pé \\ piedra – pedra \\ pongo (forma do verbo “poner”) ponho \\ poniente – poente \\ porbar – provar \\ porduzir – produzir \\ pori – por azar \\ porparar – preparar \\ precurar – perguntar, procurar \\ proua – vaidade, orgulho \\ puchero – pote de barro para fazer comida \\ puis/pus – pois \\ pul – pelo \\ purmeiro – primeiro \\ punta – ponta \\ puorta – porta \\ pus – pois \\ puxon – puxão \\ qualquiera – qualquer \\ quelóquio – representação teatral \\ quemezaina – banquete \\ quemida – comida, refeição \\ questumar – costumar \\ questura – costura \\ quienquiera – quem quer que seja \\ ralo – raro \\ rebulocion – revolução \\ (re)custruir – (re)construir \\ regrador – ensaiador \\ repusta – resposta \\ retrucar – retorquir \\ reuga – régua \\ rezon – razão \\ riba – cima \\ rúbio – ruivo \\ rucico – homem pequeno de cabelo loiro ou ruivo \\ rugido – barulho \\ rúina – ruína \\ ruinico – pequeno, fraco, mau \\ sbarrulhar – deitar abaixo uma parede \\ scaleira – degrau, escada \\ scola – escola \\ scolaron – crescidote \\ screbir – escrever \\ scuitar – escutar \\ seclo – século \\ segada – ceifa \\ selombra – sombra \\ Senábria – Sanábria \\ sencielho – singelo \\ sentalho – assento \\ sereno – ar fresco da noite \\ sieiro – vento de leste (frio de inverno e quente de verão) \\ sierra – serra \\ smerada – esmerada \\ soalheira – exposto ao sol \\ sobrado – soalho, chão em madeira do piso de cima da casa \\ solo – só \\ soudoso – saudoso \\ soutordie – no dia seguinte \\ spantalho – espantalho \\ spreitar – espreitar \\ sperar – esperar \\ spilrar – espirrar \\ squecer – esquecer \\ squierdo – esquerdo \\ stalhada – estalada, bofetada \\ star – estar \\ sticado – esticado \\ stuporado – estuporado \\ talbeç – talvez \\ téngan – (forma do verbo “tener”) tenham \\ trabiesso – travesso \\ túndia – coça \\ uolho – olho \\ xabon – sabão \\ xardas – sardas \\ xardoso – sardento \\ zafertunadamente – infelizmente \\ zambuolto – desenvolto \\ zanquieto – irrequieto \\ zinolho – joelho

 

Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio

http://www.mirandadodouro.com/dicionario/

 

A quem queira visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue

http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html

 

Caso queira saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira, carregue no “link”:

www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/

Se quiser ficar a saber um pouco mais sobre Angueira, pode ir até lá e/ou pedir a adesão a “Angueira Atalaia”:


2 respostas para “Cousas de la Bida de l Tiu Galharito i de l Tiu Almonico”

  1. Parabéns António pelo excelente trabalho. Os episódios relatados nos textos estão excepcionais e, como uma imagem vale mais que mil palavras, eis a casa de campo do tiu Miguel Galharito, para moldurar os tempos difíceis de antigamente, mas que ao mesmo tempo nos trazem saudades dessas vivências. Mesmo sendo tempos muito difíceis e com muito trabalho e poucas regalias, havia muita alegria uma ajuda mútua e uma sã camaradagem. No fundo, eramos pobres mas alegres. Hoje, vivendo com mais abundância, andamos tristonhos e como dizia a tia maria Rosa Quintanilha (nossa mãe) “paracemos uma pera sombia sem pena nem glória”. Um abraço, Emílio Torrão

    Curtido por 1 pessoa

  2. Ora viva, caro amigo e colega Torrão
    Todas as “cumbersas” e “stórias” devem ter o seu epílogo com uma publicação porque retratam personalidades e as formas como comunicavam entre si, como viviam, como partilhavam os seus problemas e como souberam preservar o mirandês, as suas tradições, usos e costumes…
    Parabéns e continue.
    Até breve…
    Um abraço,
    Isidro Beleza

    Curtir

Deixe um comentário