Las Almas Penadas. Ũa Cousa de l Outro Mundo

Nota Prévia: uma prevenção

Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.

Breves notas sobre a grafia do Mirandês

Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandés, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.

Agradecimiento

Oubrigado als amigos Carlos Rodrigues, Marie Rosa Rucica, Guilherme Crespo i Marie Rosy Barata, filha de l tiu Antonho Uorfo i de la tie Lurdes Rucica i nieta de la tie Uorfa i de l tiu Nobenta; a mius armanos Eimílio i Aquilino, a mius primos Aran Stebes, filho de mie tie Sabel Quintanilha i de l tiu Moisés Steba, i a Chico i Toninho, filhos de la tie Eulália i de miu tiu Eimílio, i inda a miu cunhado Antonho Coiro, por me tenéren lhembrado dalguns eipisódios de la bida de l tiu Zé Pitascas i de sous pais – la tie Marie Rosa Uorfa i l tiu Manuel Joquin, coincido pula alcunha de Nobenta – que you nun sabie ou de que yá staba çquecido.

Guardar ls melones i las balancias

Era Zé Pitascas yá moço, quaije mesmo home feito, habie algun tiempo que naide tiraba de l’eideia de sue mai – la tie Marie Rosa, Uorfa d’alcunha –, que l’andarien a tirar-le ls melones i las balancias de la borda de l fondo de la binha de Cabeço Molhon.

Bá, de binha éran solo uns siete ou uito baladicos de parreiras qu’eilha tenie na baixa desta sue tierra. Ne ls lhados de la olga, qu’éran mais altos i secos, la tierra era tan rúin que só daba pa centeno, chougarços, silbas i monte.

Antre esta tierra i la caleija de l fondo de l Cabeço Molhon i ne l cimo de la Cabanhona, un cachico antes de la corriça de l tiu Américo Furon, ne l camino de las Lhameiros, queda la barranca al fondo de la cortina de l tiu Jó.

Inda antes de l meio de agosto daquel berano mui caliente, la tie Uorfa mandou l sou filho mais bielho a drumir a la binha todas las nuites pa tener cunta de ls sous melones i balancias. Nesse tiempo, ls outros sous armanos, subretodo Moisés i Antonho, éran inda garotos. Claro que, pa se porteger de l reciu de l ribeiro i de la ribeira, Zé Pitascas drumie todo anroscadico i amouchado nũa mantica, arrimado i a la abrigada de la parede de la cortina de l tiu Jó i debaixo dũa de las maçaneiras q’habie na binha.

Nun sei se pa s’amostrar baliente ou, pori, pa nun dar parte de fraco i çfarçar qu’era sue mai quien l’oubrigaba a ir a guardá-los, Zé Pitascas andaba s’agabar de que naide tenerie coraige ou serie capaç d’ir alhá i tirar-le sequiera un. Sabendo disso, la rapaziada nun podie quedar queta nin deixá-lo an paç culs sous melones i balancias.

Porparar la partida

Anton, nun sábado, a la tardica, Zé Luís Pero, Chic’Albino, Chafin, Canoio, Zé Coelhico, Moisés i sou armano Arán Steba, Toninho Sora, Zé Perdiç, Júlian i Abílio Raiano ajuntórun-se por baixo de la forja de l tiu Ferreiro pa porparar la partida que l’irien a pregar.

Cumo l sino inda nin tenie dado las Trindades, stában inda por eilhi, ne l lhargo de Sante Cristo i nó mui loinje deilhes, Antonho Carai, Maximino, Zé Turiel i sou armano Antonho, que, sendo yá crecidotes, mas inda garotos, stában d’oubido a la scuita, a ber s’oubien l que ls moços starien eilhi a cumbinar.

Aton, aqueilha caterba de moços, todos de l’eidade de Zé Pitascas, cumbínan que, soutordie, de madrugada, inda bien antes de rumper l die, habien de le pregar un baliente cagaço.

Si, nun cuideis, pori, que las fitas de terror son ũa ambencion d’hoije an die… Ye que, se cuidais assi, stais bien anganhados! Cumo podereis ber, yá naquel tiempo, mesmo nun tenendo ido i nin sequiera andando an qualquiera scola de cinema i, se calha, sin tener bido mesmo ũa fita, yá ls moços d’Angueira se ponírun a porparar ũa dessas fitas. Claro que nun era p’assustar muita gente, mas solo ũa pessona: Zé Pitascas. Uns a fazer de cunta i l’outro que, sin saber de nada, fui metido i le tocou a antrar na fita.

Ora bede, anton, pa l q’habie de les dar pa se botáren a fazer…

Cumo de questume, apuis de cenáren, aqueilha tropa torna pa l lhargo de Sante Cristo, a ber se naide çcunfia de l que starien a tramar. Solo quando las pessonas mais bielhas, apuis de tenéren stado a la puorta al sereno, se fúrun a deitar, ye que cada moço torna a casa. I, sin spertar nin naide çcunfiar de nada, pega ne l lhampion d’azeite de la cozina i saca un lhençol de la arca i lhieba-los de casa pa l’almiar i se tapar cu’el. Ye que, assi, tapados i almiados, serie mais fácel Zé Pitascas cair na marosca que stában pa l’armar.

I, cumo podereis ber, nun s’habien d’anganhar muito…

Claro que, cumo se tenien prontificado a fazer, Moisés Steba i Flisberto Canoio cada qual lhieba sou garrafonico de bino, qu’era solo para naide passar sede i tornar la cousa mais alegre i debertida.

Era yá soutordie quando Chic’Albino, Zé Luís Pero, Zé Coelhico, Moisés Steba i sou armano Arán, Flisberto Canoio, Toninho Sora, Zé Perdiç i Julian se bótan anté a la capielha de San Sabastian, al cimo de Saiago, i se júntan a Chafin i Abílio Raiano que, habie yá un cachico, eilhi stában a la spera deilhes.

Ambora la lhuna nun stubisse bien chena, iba inda alta. Assi, daba p’almiar i ber bien l camino. Anton, uns atrás de ls outros, abaixan pula caleija de la Senhora i, an beç de passáren junto al molino i puls puntones, zbían pa la puonte subre la ribeira, un cachico arriba de la çuda de las Almas; pássan, apuis, pula puonte de l Ribeiro de la Cabanhona pa l camino que, de la Senhora, chubindo por Cabeço Molhon, dá pa las Lhameiras, pa la Speciosa i pa l Naso. Eibítan, assi, passar por antre la casa de l molineiro i l molino de la Senhora nun stubisse, por eilhi, inda algun a pie i, pori, çcunfiasse de que nun andarien a fazer cousa buona.

Todos calhadicos i sin fazer rugido, bótan-se camino arriba i pássan na caleija por baixo de la barranca de la cortina de l tiu Jó. Lhougo a seguir a la corriça d’Américo Furón, bíran a la squierda i chúben pula rodeira a la dreita dessa cortina. Ancubiertos pula parede, pássan a la dreita de la binha de la tie Uorfa, adonde, na baixa, Zé Pitascas staba yá a drumir.

Aton, un cachico antes de l alto de l cabeço, cada qual toca a porparar-se pa la partida qu’íban a pregar. Yá cul lhençol branco porriba de la roupa de cada un, acénden ls lhampiones. I, anquanto Zé Luís Pero abaixa pul lhado que dá pa la ribeira, ls de l restro de la tropa abaixan pul lhado cuntrairo, caras a la corriça. Anton, cerca de l cimo de la binha, pónen-se a abanar, debagarico i todos dũa beç, cu’las manos, ls sous lhençoles i, dũa pierna pa la outra, ls lhampiones.

Foto por cottonbro em Pexels.com

Quien oulhasse i les bisse al loinje de l cimo de l cabeço – cumo Adriano Prieto, mais coincido por Chabiano, que, mais arriba, a çcair pa l’ourrieta que dá caras a las Lhameiras, staba cul sou ganado i a acalmar ls perros pa que nun se botássen, pori, a lhadrar i a stragar la fita –, abistarie uns búltios brancos que parcien mesmo ũas almas penadas, ũa cousa de l’outro mundo.

Toca, anton, a porparar la cousa i amanhar maneira de meter a Zé Pitascas na fita. Cumo nun hai buona fita sin música, todos dũa beç, ampeçórun c’ũa cantilena stranha, parcida cu’la qu’era própia d’anquemendar las almas na Quaresma, un rugido de fondo qu’eimitaba l de ls lhobos a uibar a la çtáncia:

– Oouoouoou!… Oouoouoou!… Oouoouoou!… Oouoouoou!…

Anquanto isso, de l outro lhado de la barreira caras a la ribeira, Zé Luís Pero, que staba un cachico mais arriba, c’ũa boç grabe, rouca i stranha, tal i qual la de un repunso al muorto an qualquiera antierro ne l semitério, ampeça-se a oubir ũa reza que retumba por toda aqueilha ourrieta:

– Á almas de l outro mundo,

Beni depressa i delgeiras

Pa lhebardes a Zé Pitacas

Que stá debaixo de las maçaneiras!

I, de l outro lhado de la ourrieta, ls outros lhougo le respónden:

– I tu de la delantreira

Pega an Zé Pitascas

I chimpa cu’el na ribeira.

Ponei-bos na piel de Zé Pitascas i podereis eimaginar l cagaço cun qu’el nun tenerá quedado, quando, a aqueilha hora de la nuite – serien pa lhá de las dues de la manhana, cumo el sabie adabinar oulhando pa las streilhas –, spertou, i, inda meio drumenhoco, ampeçou a oubir aquel rugido stranho i, inda porriba, l que aqueilha selombra scura, que nin sequiera se bie, staba eilhi a rezar. I, cumoquiera, inda mais acagatado quedou, apuis, al scuitar las pisadas i abistar de l outro lhado aqueilhas figuras de branco, almiadas por aqueilhas lhuzes, a abanar-se todas i que, caminando na sue direçon, cada beç mais s’acercában del.

Parcie mesmo qu’era la muorte a comandar aqueilhas almas de l outro mundo, que stában todas eilhi pa l lhebar cu’eilhas. I sabe Dius para donde!…

Eimaginai tamien l stado an que tenerán quedado las ciroulas de Zé Pitascas, se ye que, por acauso, las tenie ou las lhebaba bestidas!…

Parcendo qu’era todo tan rial, nin pula cabeça le passou pedir pa que le tirássen daqueilha fita. Assi, par’el, la maneira de se çafar serie scapar deilhi de qualquiera maneira i antes que fusse tarde demais.

Bendo la cousa tan mal parada, Pitascas, borrado de miedo, salta la parede i bota-se a correr, a búltio i l mais que puodo, pula cortina abaixo. Yá pul lhado de baixo de la barranca, bota-se porriba de ls chougarços i de las silbas de la borda de la parede anté la caleija. I, cuntinando a correr, camino abaixo i caras al molino de la Senhora, chubiu, que nin un foguete, pula caleija de la Senhora arriba, anté la capielha de San Sabastian. Corrie tanto que parcie mesmo que l’habien pegado fogo al rabo. I nin sei adonde fui a parar. Fizo, mas ye, todo quanto puodo pa se lhibrar de las almas penadas a ber se nun era inda dessa beç que lhebában la sue cu’eilhas pa l outro mundo. Cuidaba el qu’inda serie cedo demais pa prestar cuntas al Criador.

Mal el se scapou, apuis de tener passado por toda aqueilha atrapalhaçon, ls outros rapazes, que nun percisában yá de star a fingir mais, quaije que nun cunseguien parar cula risa. Anton, todos se bótan, eilhi mesmo, a trates als melhores melones i balancias q’ancóntran na binha. I, pa lhá de la risada i de la buona pinga, fázen ũa buona quemezaina i apánhan un fartote de melon i de balancia. Quemírun tantos que, nessa manhana, yá niun deilhes percisou de star a zanjuar-se…

Aquestumado a andar de nuite, Adriano Chabiano, q’andaba por eilhi cul ganado de ls Prietos i tenie bido todo, nun era home dado a miedos nin de cair an fitas. Solo ũa cousa le metie miedo: era q’ls lhobos l’apanhássen, pori, algũa canhona ou mesmo un cordeirico. Apuis d’ancerrar l sou ganado ne l chequeiro, claro que s’ajunta als outros rapazes i toca tamien el a tirar la barriga de misérias i ajudar a la fiesta.

Bocabulairo \\ vocabulário

A búltio – ao acaso \\ acauso – por acaso \\ acá – cá \\ acunchegadico – aconchegadinho \\ adabinar – adivinhar \\ adbertir/do – divertir/ido \\ adil – terra de pousio \\ aire – ar \\ ajuntar-se – reunir-se \\ al/s – ao/s \\ alebiar – aliviar \\ ­alhá – lá \\ alhebantar – levantar \\ almiar – iluminar \\ al redor/alredores – em redor/arredores \\ amanhórun – (forma do verbo amanhar) arranjaram \\ amarradico – agachadinho \\ amentar – mencionar \\ amoje – úbere \\ amostrar – mostrar \\ ampeçar – começar \\ ampor­tar – interes­sar, importar \\ amposiçon – imposição \\ amprenhar – fecundar \\ ancantado – encantado \\ ancapaç – incapaz \\ ancarambelado – (enre)gelado \\ ancargo – encargo \\ ancarrapitar-se – subir, encarrapitar-se \\ ancun­trar/o – encontrar/o \\ andubíran – (forma do verbo andar) – andaram \\ anfeitar – enfeitar \\ anfeiteçado – enfeitiçado \\ anganhar – enganar \\ angaranhido – tolhido de frio \\ anho – ano \\ anquemendar las almas – encomendar as almas, ritual de quaresma, reza pelas almas do Purgatória \\ anquietar – perturbar \\ anrezinado – arreliado \\ antender – entender \\ anterrumper – interromper \\ antierro – enterro, funeral \\ anton/aton – então \\ antrecerrada – meio fechada \\ antretener – entreter \\ antrometer-se – intrometer-se \\ apoquentar – preocupar \\ aprécio – apreço \\ apuis – após, de­pois \\ armano – irmão \\ arriba – acima \\ arri­mado – encos­tado \\ aspare­cer-se – parecer-se \\ atabano – atavão, inseto que ataca o gado bovino e asinino \\ assi i todo – mesmo assim, apesar disso \\ atanazar – perturbar \\ auga – água \\ balancia – melancia \\ barranca – desnível de terreno numa ou entre propriedades \\ baladico – pequeno valado de vinha \\ beç – vez \\ beche – bode \\ belharaça – maluqueira \\ benir – vir \\ bergóntia – rebento de árvore \\ be­zino – vizi­nho \\ bia – via \\ bicioso – viçoso \\ bila – vila, neste caso, a de Vimioso \\ boç – voz \\ bondar – bastar \\ borga – pân­dega \\ bordica – bordinha \\ botar-se de cuntas – pôr-se a pensar \\ buiada – boiada \\ buído – bebido \\ búltio – vulto \\ buolta – volta \\ bun­tade – von­tade \\ çafar-se – livrar-se de apuros \\ calbo – calvo, careca \\ caldo i palheiro – comida e dormida \\ calhar – calar \\ camino/ar – caminho/ar \\ caliente – quente \\ capaç – capaz \\ çape – foge \\ carabineiro – agente da Guarda Civil de Espanha \\ carreiron – carreiro \\ çcair – descair \\ çcan­sadico – descansadinho \\ cena(r) – ceia (cear) \\ centeno – centeio \\ çfarçada­mente – disfarçada­mente \\ çfarçar – disfarçar \\ çfrénciar – distinguir \\ çfrente – diferente \\ çforrar-se – desforrar-se \\ chimpar – atirar \\ chochico – tolinho \\ chougarço – chaguarço (planta selvagem rasteira) \\ chu­bir – subir, ir para cima, mon­tar \\ ciroulas – ceroulas, cuecas \\ coincer – conhecer \\ co­raige – coragem \\ cortina – terra de cultivo cercada por muros \\ cozina – cozinha \\ çpa­char – despa­char \\ çtáncia – distância \\ çtino – destino \\ çtraído – distraído \\ cũa – com uma \\ cubrir – fecundar, cobrir \\ çuda – açude \\ cul – com o \\ cu’la – com a \\ cu’el/cu’eilha – com ele/com ela \\ cumoquiera – tal­vez \\ cun – com \\ cunsante – conso­ante \\ cunta – conta \\ cuntrairo – contrário \\ curriça – construção quadrada ou retangular, com paredes altas de pedra (xisto granito) solta, existente no termo, para, no inverno, abrigar e guardar o rebanho \\ deilha/es – dela, deles \\ deimingo – domingo \\ del – dele \\ Demingos – Domingos die – dia \\ Dius – Deus \\ dreita/o – di­reita/o \\ drume­nhuoco – dormi­nhoco \\ dũa – de uma \\ eidade – idade \\ eilhi – ali \\ eiceto – excepto \\ el – ele \\ ende – aí \\ fame – fome \\ fena­nco – erva meio seca \\ fita – filme \\ fizo – (forma do verbo fazer) – fez \\ frezno – freixo \\ frie – fria \\ friu – frio \\ fróncia – rebento de árvore \\ fuonte – fonte \\ fuora – fora \\ fusse na fita – fosse le­vado na con­versa \\ ganado – rebanho \\ garrafonico – garrafão pequeno, de cerca de dois litros \\ gustar – gostar \\ huorta – horta \\ lhadeira – encosta \\ lhampion – lampião \\ lhatica – pequena horta, estreita e comprida \\ lhato – balde \\ lheite – leite \\ lhem­brar – lembrar \\ lhi­brar – livrar \\ lhobo – lobo \\ lhugar – lu­gar, lo­cali­dade \\ lhuna/r – lu­a/r \\ hablidoso – habilidoso \\ mala – má \\ ma­çana/eira – maçã/cieira \\ mandil – avental \\ manhana – manhã \\ mano – mão \\ marosca – artimanha \\ melon – melão \\ meote – meia que dá até ao meio da perna \\ mortico – mortinho \\ mos – nos \\ muola – mola \\ naide – nin­guém \\ necidade – necessidade \\ nécio – néscio \\ niebe – neve \\ niada – ninhada \\ nial – ninho \\ nin – nem \\ ningũa/ningun/niun – nenhuma/nenhum \\ nino – menino \\ ni’sequiera – nem sequer \\ nistante – num ins­tante \\ nó/nun – não \\ nomeada – fama \\ nuite – noite \\ olga – parte ligeiramente mais baixa, fértil e fresca de terra entre montes \\ oumenos – pelo menos \\ ourrieta – pequeno vale \\ pa – para \\ pa lhá – para além \\ paç – paz \\ parcer/ido – parecer/ido \\ parreira – videira \\ percisar – precisar \\ pie – pé \\ piel – pele \\ pobo/açon – povo, povoa­ção \\ pori – por azar, porventura, talvez \\ porparar – preparar \\ porlantre – avante \\ porriba – por cima \\ pul/pula – pelo/pela \\ purma­nhana – ao alvorecer \\ pur­meiro – pri­meiro \\ pus/puis – pois \\ quaije – quase \\ qualqui­era – qualquer \\ quedar – ficar \\ quei – o quê \\ queluobra – cobra \\ quemer – comer \\ quemezaina – comezaina \\ queto – qui­eto \\ quien – quem \\ quienqui­era – qual­quer pessoa \\ rapaç – ra­paz \\ rateira – ratoeira \\ razones – ra­zões \\ reciu – ar fresco e hú­mido da madrugada junto aos cursos de água \\ re­lhance – re­lance \\ repunso – oração fúnebre \\ repas – fios raros de cabelos \\ repunso – oração fúnebre \\ retumbar – ecoar \\ respunder – responder \\ rezon(es) – razão(ões) \\ riba – cima \\ riente – rente \\ rúbio – ruivo \\ rugido – ruído, barulho \\ rúin – ruim \\ rumper – romper \\ salir – sair \\ sastifeito – satisfeito \\ scaleiras – escadas \\ scapar-se – fugir \\ scola – es­cola \\ scuitar – escu­tar \\ sculhir – escolher \\ scunder – esconder \\ scuro – escuro \\ selombra – sombra \\ sencielho – si­ngelo \\ senó – se­não \\ sequi­era – sequer \\ sfregante – instante \\ siete – sete \\ sin – sem \\ sobrado – soalho, andar de cima da casa \\ soutor­die – no dia seguinte \\ special – especial \\ spe­tar – espetar \\ sper­tar – desper­tar \\ sque­cer – esque­cer \\ stantico – instante \\ stranha/r – estranha/r \\ streilha – estrela \\ stremunhado – adormecido \\ strobilho – estorvo \\ stu­bíran – (forma do verbo “star”) esti­veram \\ stu­bísse – (forma do verbo “star”) esti­vesse \\ subretodo – sobretudo \\ suorte – sorte, propriedade herdada \\ talbeç – talvez \\ tem­prano – tempo­rão \\ tenta­çon – tenta­ção \\ tienrica – tenrinha \\ touça – moita de carvalheiras \\ tropa – trupe \\ tubírun – (forma do verbo “tener”) ti­veram \\ tu­bísse – (forma do verbo “tener”) ti­vesse \\ ũa – uma \\ uito – oito \\ uobo – ovo \\ uolho – olho \\ uorfo/a – orfão/ã \\ xaragon – enxergão, colchão feito de colmo de palha \\  – já \\ ye – (forma do verbo ser) é \\ yerba – erva \\ zabergonhado – desavergonhado \\ zanjuar – tomar o pequeno almoço \\ zanjun – pequeno almoço \\ zapare­cer – desapare­cer \\ zafertunadamente/zgraciada­mente – infeliz­mente \\ zapertar – desapertar \\ zbiar – desviar

Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio

http://www.mirandadodouro.com/dicionario/

A quem queira visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue

http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html

Caso queira saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira, carregue no “link”:

www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/


3 respostas para “Las Almas Penadas. Ũa Cousa de l Outro Mundo”

  1. Parabéns amigo Torrão por mais esta estória sobre algumas peripécias dos nossos conterrâneos.
    Estas estórias são importantes para preservar as memórias e fazer a história de Angueira e dos angueirenses de meados do século XX (ainda que me pareça que algumas peripécias se passaram com atores diversos), mas também para dar mais vitalidade e maior visibilidade à língua mirandesa.
    Está, por isso, na hora de reunir todas estas “estórias” num único livro, até porque, ao que me dizem, os livros em mirandês têm bastante procura.
    Força com a empreitada.
    Abraço

    Curtir

    • Obrigado, Carlos. Como sempre, é muita simpatia tua. Estas peripécias, que acompanham a maior parte do tempo de vida do “tiu” Zé Pitascas, exceção feita à morte dos seus avós e pais da “tie Uorfa”, terão ocorrido, se bem calculo, entre os finais dos anos 10 e 80 do século XX. Estas “stórias” devem-se, em primeiro lugar, aos seus protagonistas e, em segundo lugar, aos meus amigos, entre os quais tu, que, evocando-as, mas lembraram ou me avivaram a memória sobre as mesmas. Abraço.

      Curtir

  2. Olá Antonio.
    Eu sou sobrinha do tio Zé Pitascas e neta da tia Maria Rosa orfa.
    gostaria imenso que me enviasses o teu escrito para a minha email.
    Eu agradecia muito.
    Obrigada.

    Curtir

Deixe um comentário