Nota Prévia: uma prevenção
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Agradecimiento
Por me parcer que bal bien la pena, tengo que bos cuontar alguns eipisódios de la bida d’algũas pessonas d’Angueira passados na sigunda metade de l seclo XX, la parte de la mie bida an que cu’eilhas cumbibi. Cumo qualquiera outro, tamien esse tiempo nun tornará mais.
Lhebando ũa bida defícele, quaije madrasta, essas pessonas – las que quedórun ne l pobo i, subretodo, las que fúrun forçadas a eimigrar – amostrórun tener anteligéncia i coraige mais que subrecientes i séren capazes d’ancuntrar maneira de cuntrariar las malas cundiçones i ls azares de la bida i scapar, assi, a la mala suorte i a un çtino bagamundo.
Nũa lhuita custante pula subrebibéncia, fameliares, amigos i bezinos sabien dar-se la mano uns a outros ne l trabalho, por torna-jeira, nas lhimpas, nas matáncias, ne ls fenos i a apanhar patatas. Assi, todas se coincien bien.
Dando-mos ũa liçon de bida, cunseguírun aguantá-la. Nun cruzando ls braços nin quedando a la spera, ansinórun-mos, assi, a seguir palantre; a rir mesmo de las cousas mais sérias de la bida; a lhuitar, ateimar i zirrar; a porcurar l remédio pa ls bários males adondequiera que seia; a anfrentar l mundo i l çcoincido; a nun negar l que i donde somos i, assi, a nun perder las nuossas raízes.
Cuontar estas cousas ye dar teçtemunho i fazer tamien ũa pequeinha houmenaige, que bien mercida ye, a estas pessonas. Assi i todo, nun bamos, pori, cair na tentaçon de les çafar qualquiera falha. Claro que, arriba destas, stan las sues culidades.
Nesse tiempo, ls própios animales éran tamien figuras mui amportantes ne ls eipisódios de la bida, ne l trabalho i ne ls debertimientos de ls sous duonhos. Afeitas a cumbibir cula bida natural, nun spanta qu’esse tiempo fusse marcado pulas bibéncias i maneiras de ber mui marotas de las pessonas.
Al amigo Carlos Rodrigues i a mius armanos Eimílio i Aquilino, l miu agradecimiento por me tenéren lhembrado dalguns eipisódios de la bida destas pessonas.
L tiu Chabiano
Tiu Adriano era de la família a que, cumoquiera por todos séren de teç morena, le ponírun l’alcunha de ls Prietos, cumo éran coincidos trés armanos i cuido que dues armanas: tiu Joan, tiu Zé i tiu Adriano; la tie Ricardina, mai de la tie Jubantina, i la tie Sabel Prieta, la mulhier de l tiu Rabon i mai d’Antonho Rabonico.
Sigundo cuontában l tiu Massemino i la tie Marie Caldeira i que, ambora mal, me lhembra d’oubir dezir tamien a miu pai, dórun a tiu Adriano la alcunha de Chabiano por bias dun eipisódio passado quando el era garotico.
Nun deimingo d’eimbierno, inda bien cedo, sous pais i armanos fúrun todos a la missa. Quedando l garotico mais nuobo solico an casa, antes de salir, diç-le la mai:
– Adrianico, cuida de la quemida que stá ne l pote al lhume. Bei alhá se nun te queimas! Mas nun le deixes apagar. Se stubir a apagar-se, bota-le mais un trampo, i, se l’auga nun ampeçar a ferber, chega-le mais brasas al pote.
Pa se calcer, l garotico pon-se al redor de l lhume i toca a chegar-le brasas al pote. Assi, ferbendo cada beç mais, l’auga ampeça a arramar-se pulas bordas de l testo. Cumo nun cunseguie dar cunta de l nabego, bota-se, aton, a correr, rue abaixo i dũa puonta a l’outra de l pobo, p’abisar la mai. Mas, stando yá todo mundo na eigreija i l cura a rezar missa, la mai, birando-se pa l garoto, ralha-le baixico:
– Chiu!… Calha-te, rapaç!… Nun bés que stamos na eigreija i a missa?!…
Bendo que nin sequiera la mai l’iba acudir, yá quaije zasperado, respunde-le el que, pul bistos, yá de garotico amostraba tener jeito para ambersar:
– Nin chite, nin chote! Se quegirdes benir, beni, q’l chabiano arrebentou-se-mos ne l pote!
I fui assi q’Adrianico Chabiano quedou. A par de la alcunha de família – pus mantubo inda la de ls Prietos –, einaugurou tamien ũa nuoba lhinhaige: la de ls Chabianos. Assi, a las filhas i al filho del, yá naide les chamarie Prietos, mas Chabianos.
A quien nun sabe, sclareço que chabiano ye ũa bariedade de fumeiro, feita de massa de pan, sangre i gorduras de cochino i que, nesse tiempo, nun era muito de l agrado de la maior parte de ls garotos.
L mesmo fizo l pobo culs dous outros armanos a que puso tamien inda outra alcunha: Joan Mantano ou Joan de la Manta a un, i Zé Perdiç al outro. Indas que todos Prietos d’alcunha, cada qual de ls trés armanos habie de passar la sue nuoba alcunha a la sue decendéncia: tiu Joan de la Manta als Mantanos, tiu Zé Perdiç als Perdigones i tiu Adriano als Chabianos.
Mas, deixando, agora, de parte ls outros armanos…
Morando un cachico abaixo de la nuossa casa, lhembra-me de, zde garoto, ber l tiu Adriano siempre mui afadigado a cuidar dun macho i dũa mula, de l sou burro, de dous perros i de l sou ganado.
Home pequeinho i franzinico, tiu Adriano questumaba caminar cul pie squierdo atrabessado i arrastrando-le un cachico pul chano. Cumoquiera serie debido a ousar albarcas – ũas sandálias feitas de tiras de borraixa de pneu, mui duras i mal amanhadas, q’anton, habie. Sufrindo de la bista, nun bie grande cousa. Assi, ne l final de bida, nun tubo outro remédio, senó, ousar ócalos.
Cumo era pastor, fazisse friu ou calor, alhá andaba quaije todo l santo die cul ganado por todos ls sítios de l termo d’Angueira que, por isso mesmo, coincie cumo la palma de las manos i poucos mais. Era un de ls poucos que, cula ajuda de sous perros, tenie todo l cuidado pa nun deixar que l sou ganado fazisse algũa lhobada. Mas, çfrentemente de l que de la maior parte deilhes se dezie, era tamien pa que las sues canhonas nun fússen, pori, armar algũa an qualquiera huorta ou n’algun pan. I se, mesmo contra la sue buntade, l’armássen, staba pronto a cumpensar qualquiera un a quien l sou ganado tubisse dado perjuizo.
Dando-se bien cun toda la gente, cumo tamien cula sue tie, ls sous filhos i l restro de la família i cuidando cumo debe ser de ls sous perros, béstias i ganado, era un home sério i a que nun se le coincien einemigos.
Trabalhador, pacato i respeitador, tamien nun se le coincien bícios nin era dado a fiestas ou al jogo. Çfrente de la maior parte de ls outros homes d’Angueira, nin sequiera iba pa la taberna. Assi i todo, al almuorço, al jantar i a la cena i, ũa beç por outra, mesmo fuora de las horas de quemer, apreciaba ũa pinguita! Assi, nun eimbierno mais friu, an que, alhá pul termo, quedou malo i se puso mui fraquito, mal chegou a casa, la tie Justina fizo-le ũas festicas, calciu-le las manos i dou-le un cacharrico de bino caliente i cun açucre que lhougo le fizo arrebitar.
Que se saba i, oumenos, anquanto la tie Justina fui biba i se, yá de biúdo, deixarmos de parte algun namorico de bielhos, pa lhá de pequeinhas marotices i bien çfrente de l que farie l sou armano, tiu Joan Mantano, a tiu Adriano naide le coincie stórias cun outras ties.
Tiu Adriano era casado cula tie Justina, ũa de las filhas de la tie Fábia i de l tiu Querido i, cumo tal, armana de la tie Eba, que, antes de, cul sou home i ls sous filhos, se mudar pa Figueirinha de Mogadouro, bibie na casa antre la de l tiu Chico Piçarra, la de l tiu Joanilha i la de l tiu Chetas, al fondo de l Cachon, yá cerca de la puonte de la Çanca i mesmo al fondo de Sante Cristo. Un cachico a la frente de la casa de la tie Eba, mas yá pa lhá de l ribeiro de l Balhe i an Saiago, quedaba la casa de ls pais de las dues armanas. Tenien tamien un armano, mas, qu’inda nuobo, scapou pa l Brasil.
Tamien tiu Adriano i la tie Justina bibien an Sante Cristo, mas ne l cimo de l pobo, lhougo a seguir i abaixo de l tiu Zé Luís Pero i de la tie Bubiana Pera, quaije a la frente de la casa de la scola i porriba de la de l tiu Joan de la Manta. Apuis de la muorte de la tie Luisinha, la sue mulhier, este sou armano cuntinarie a bibir anté al final de bida i inda bien anhos, na mesma casa, mas, por queston de partilhas culs filhos, ne l lhado de riba, i cula tie Adozinda Cacaitas. Cumo tiu Mantano nun serie de star queto nin de fácele sustento, la sue cumpanha, que questumaba mesclar grabe i mirandés, a las bezes, queixaba-se a quien se metie cu’eilha:
– O raio do Mantano nun me dá nin me deixa an çcanso!…
L outro armano, tiu Zé Perdiç, bibie cula tie Studanta i quatro filhos – ls Perdigones – an Saiago, cerca de la eigreija, bien loinje de sous armanos. La filha mais bielha de la tie Studanta – la tie Delaide – yá era casada i bibie cun tiu Américo Furon an sue casa, quaije apegada a la parte de riba de la eigreija, porriba de la casa de l tiu Querido, na rue que dá pa l fondo de l Cachon, pa la Çanca i pa la Salina.
La purmeira casa de bibir de l tiu Adriano i de la tie Justina nun daba diretamente pa la rue. Era na caleija antre este i la loija de las bacas i l palheiro de l tiu Mantano i lhougo a seguir al forno de cozer l pan. Sendo caras a naciente i birada pa la cortina de ls Prietos, ne l Balhe, antre la casa i la sue huorta, que pegaba mesmo cul ribeiro, tenien inda la parte de la lhadeira. Cumo la casa tenie dous pisos, de la puorta d’antrada chubie-se, por ũas scaleiras, pa l sobrado, adonde era la parte de bibir. Por baixo de l piso de baixo deilha, era ũa loija i la corteilha de ls cochinos.
Caleija de ls Prietos, antre la casa de l tiu Adriano, a la squierda, i, de frente, porriba i a la dreita, l palheiro i la loija de las bacas de l tiu Mantano. Por baixo i al fondo de la caleija, bei-se la puorta que dá pa l carreiron, pa las huortas i pa l ribeiro de l Balhe.
Las paredes de la casa de bibir son de piedra piçarra, cula parte birada a naciente raiada de cal, i ls tranqueiros, la çapata i la troça de la puorta d’antrada i de la jinela, la baranda i la squina de cantarie. De la baranda i de la jinela de l sobrado, abista-se zde l fondo de l Balhe a la Francosa i anté al alto de las Eiras Grandes. Deilhi, subretodo na primabera i ne l berano, tenien, anton, ũas bistas splandorosas.
A la dreita, la casa de piedra piçarra raiada de cal, adonde purmeiro bibírun tiu Adriano i la tie Justina i, a la squierda, las traseiras de la casa de bibir, de la loija de las bacas i de l palheiro de l tiu Mantano.
La caleija que aparta las casas qu’éran destes dous armanos dá tamien pa l Balhe, por un carreiron que serbie d’atalho pa ls lhabadeiros de l ribeiro i para s’ir a pie pa las Eiras Grandes.
Era ne l ribeiro de l Balhe, na cortina de ls Prietos, que, d’eimbierno i na primabera, quando l ribeiro lhebaba mais auga, algũas ties de l cimo de l pobo íban a lhabar la roupa. Ls dous ou trés lhabadeiros, qu’ende habie, éran ne l canto al fondo de la cortina de l tiu Chetas i de la tie Blisanda Bitorina i de l lhameiro de l tiu Abílio Cadato i la tie Jubantina i al cimo de las huortas de l Balhe, junto al carreiron que dá pa las Eiras Grandes. Bondaba a las ties abaixar pul carreiron de la lhadeira – adonde nun les faltaba tamien buona beiga pa stendéren la roupa a secar – i stában yá ne l ribeiro.
De berano, algũas dessas ties íban a lhabar la roupa ne l poço de la huorta de l tiu Coelhico, al fondo de la Francosa; las outras íban als lhabadeiros de l fondo de las huortas i de la caleija de l Balhe, de l Pilo ou de bários sítios de la ribeira: Cabada, Çanca, Puntones i mesmo de las Antraugas.
Bista de l ribeiro i de las huortas de l Balhe, adonde las ties de l cimo de l pobo d’Angueira íban a lhabar la roupa. A la squierda, béien-se las Eiras Grandes i, a la dreita, l cimo de l pobo.
Naquel tiempo, era ne ls lhabadeiros que las ties d’Angueira – ũas a la mano i cun auga i xabon i outras tamien cula lhéngua – íban a lhabar, i lhabában mesmo, la roupa suja de toda la gente d’Angueira. Inda antes d’alhá s’ampeçáren a bender ls puolos de lhabar roupa i ls apareilhos de rádio, yá an Angueira, i subretodo cula lhéngua, se lhababa mais branco! Era tamien ne l lhabadeiro que las ties dában cuonta i quedában a saber las nobidades de las pessonas d’Angueira – algũa moça sulteira q’andasse de barriga ou ũa mulhier tamien sulteira ou biúda q’andasse metida cun qualquiera home i inda outros scándalos –, que corrien inda mais delgeiras que l’auga nas anchenas de la ribeira i mesmo anté q’l bento.
Uns anhos mais tarde, éran yá las filhas de l tiu Adriano i de la tie Justina moças feitas, sous pais mandórun fazer ũa casica nuoba, toda an cantarie, mesmo apegada i pul lhado de baixo de l sou curral que dá pa la rue de la Scola. Deixando l’antiga casa de bibir para arrumos, passórun eilhi a morar anté al final de sues bidas.
Por ls dous armanos – tiu Adriano i tiu Mantano – séren bezinos i quaije de la mesma eidade de l tiu Zé Luís Pero, siempre houbo amisade i cunfiança antre todos trés. Coincendo-se bien i ajudando-se uns als outros siempre qu’era perciso, niun deilhes lhebaba a mal q’outro se botasse a fazer caçoada del. Assi, ne l die que fúrun a la tirar la suorte, tiu Zé Luís Pero, bendo tiu Adriano mui triste i çcunfiando que serie por nun tener quedado apurado pa la tropa i cumo, nessa altura, l sou bezino andaba cun cegucha ne ls uolhos, diç-le el:
– Á Adriano, se nun fússen ls uolhos, tenies quedado apurado!…
Todo zapuntado, tiu Chabiano deixa, anton, scapar:
– Tafoda ls uolhos!…
Antre las dues grandes guerras, quando inda nuobo i sulteiro, tiu Mantano, stubo eimigrado an Fráncia, a trabalhar nas obras, adonde ganhou ũas crouas. Quando tornou para Angueira, puodo, assi, cumprar mais fazienda – tierras, huortas i lhameiros –, ũa buona buiada i un ganado. Çfrente de sou armano, pus era bien mais fuorte i tenie mais perjunçon qu’el, tiu Joan Prieto – era tamien assi coincido l tiu Mantano – falaba grabe. Tenie tamien algũa sobérbia i muita proua culas sues bacas, ls sous bitelos i inda mais cul sou bui.
Bida de pastor
Inda nuobo, mas yá casado, tiu Adriano ampeçou por tener un ganado de meias cul senhor cabo Xabier. Mais tarde, cunseguiu lhibrar-se i çfazer l trato, quedando l ganado a ser solo del i de la sue tie. Assi, todo l santo die, fusse d’outonho ou d’eimbierno, tocaba-le a el tener q’andar, pul termo d’Angueira, atrás de las canhonas. Yá na primabera i de berano, era pul final de la tarde, a la nuite i purmanhana que tenie q’andar cu’el. Assi, passaba la maior parte de las nuites fuora i loinje de casa, a drumir junto de ls sous perros i de las sues canhonas, anroscado na sue mantica na cabanha, al lhado de l chequeiro. Claro que, ne l berano, de die, pula calma, l ganado quedaba amorrado ne l steio, an qualquiera touça ou algũa corriça de l termo. Mas, an março, abril i maio i an setembre i outubre, quando habie que lhabrar i tratar de las tierras i de las huortas, era a la tie Justina que, de die, le tocaba acupar-se del.
Quando yá mais crecidicas, passórun a ser Guiomar, la filha mais bielha, i sue armana Glória, que, de tarde i apuis de la scola, les tocaba ir pa l ganado i andar atrás de las canhonas. Mas, a la nuite, era tiu Adriano q´l guardaba. Solo quando Zé, l mais nuobo de ls filhos i l único rapaç, quedou moço, fui a el que, de nuite i de die, le tocou l oufício de pastor i a andar siempre cul ganado.
Pa lhá destes trés filhos i antre Glória i Zé, tiu Adriano i tie Justina tubírun inda outra filha, de nome Ana Marie, cumo sue madrina, Anica de la tie Bubiana Pera. Mas, nun arribando, acabarie por se morrer antes de tiempo, era inda pequerrica.
Todos ls anhos, pul ampercípio de junho, un cachico antes d’antrar l berano, pa lhá de tratar de las tierras i de las huortas, habie tamien que çquilar las canhonas. Nun podendo ser el solo a fazer l serbício, tiu Adriano fazie trato culs tius Chafin, Faquito i Canoio pa l’ajudáren a çquilar l ganado.
Era pul lhado de riba i a la selombra de la casa de la scola que tiu Adriano questumaba çquilar l sou ganado.
Outro de ls çquiladores era sou armano, tiu Joan Mantano, que, pa lhá de l ganado, tenie tanta proua cula cria, mas, subretodo, cul sou bui que, a las bezes, se ponie mesmo a cumparar las sues jóias de família culas del. I a quien le stubisse a scuitar daba-le mesmo a antender que nun serie el l menos abonado de ls dous. Claro que tiu Chafin, tiu Faquito i tiu Canoio, cada qual l mais lhebado de la breca i todos trés buonos trunfos, nun éran homes de çperdiçáren niũa oucasion pa le dezir i fazer de las sues.
Nũa manhana de l ampercípio de junho, a la selombra de la parede de l lhado de riba de la casa de la scola, cerca de l sítio adonde questumaba parar la carrinha de la “Biblioteca Itinerante”, tiu Mantano, tiu Canoio, tiu Faquito i tiu Chafin trátan d’armar la banca pa la çquila de l ganado de l tiu Adriano. de tarde, al pegáren ne l trabalho, tiu Flisberto Canoio agarra ne l maron mais bielho de l ganado pa l çquilar. Nun bondando ser mui bien eiquipado antre piernas, l bicho tenie tamien dous grandes anfeites na cabeça. Apuis de l’atar las patas, yá de tejeiras na mano, pronto i a porpara-se pa le dar las purmeiras tejeiradas, scuitando uns passos, bei benir de baixo tiu Zé Luís Pero. Quando stá mesmo a chegar pertico deilhes, tiu Canoio bota l carneiro na stada de cuostas i cula barriga parriba. Aton, bira-se pa l bezino de riba de l tiu Adriano, i pregunta-le:
– Ó Zé Luís, ora diz-me cá… Na tua maneira de ber, em que é que este carneiro marrão e o João Mantano mais se parecem um com o outro?
Çcunfiando de qual serie la respuosta que tiu Canoio, tiu Chafin i tiu Faquito starien a la spera d’oubir, tiu Zé Luís Pero fai que se pon a oulhar bien pa l bicho. Aton, cumo, pa lhá de buona ferramienta, ten tamien la cabeça bien armada i anfeitada c’un grande par d’antenas, daqueilhas todas retrocidas, respunde-le el, cumo se nun le tubisse antendido:
– Nun sei, Flisberto… Solo se fur, pori, na cabeça!…
Claro stá que, pa lhá de grande risota, fui, anton eilhi, ũa galhofa pegada.
A respeito dalgũas nobidades qu’íban chegando a Angueira, tiu Adriano tamien era capaç dalgũas marotices.
Ne ls anhos sessenta de l seclo passado, ampéçan a aparcer por Angueira ls bendedores de redes d’arame i xaragones de scuma pa la cama. Claro que la maior parte de las ties bótan-se a cumprá-los. Mas, cumo la tie Justina nun pudo fazer l mesmo, an sue casa, cuntinórun inda mais algun tiempo a drumir an camas de fierros i xaragones de colmo de palha ou de fuolha de milho.
Un ou dous anhos mais tarde, apuis de spormentar i del i la sue tie ampeçáren a drumir ne l nuobo xaragon, un die tiu Adriano diç pa l sou bezino de riba:
– Caranho, Zé Luís! Oulha que, agora, ambéntan cada cousa! Yá nin un home puode drumir çcansado!…
– Mas, anton, porquei, Adriano?
– Sabes, la mie Glória cumprou-mos ũa rede d’arame i un xaragon destes todos modernos. Mas oulha que nun m’ajeito nada cu’isso! La mie tie bai-se a deitar purmeiro i, cumo ye pesada, afunda-se toda ne l xaragon. Assi, quando me bou tamien a deitar, la mie Justina bira-se na cama. Anton, you, que sou mais lhebezico, ampeço a saltar, a saltar… i, quando me dou de cunta, yá stou an riba deilha. Bei alhá tu que, a las bezes, anté mos fai pecar!…
Pa lhá de trabalho, nun era grande la despesa q’un ganado questumaba dar. Bondaba l pastor andar cu’el pulas aradas, por qualquiera adil ou baldiu, pulas bordas de ls caminos i las marges de ls ribeiros pa pascer la yerba i pul monte pa rober silbas, fuolharascas, rebentos de bercego, urze, codesso, chougarço, tomielho ou outro monte. Feita la segada i acabada la fuolha, era lhebar las canhonas i deixá-las andar ne ls restrolhos a apanháren las spigas de trigo ou de centeno que ls segadores tenien deixado quedar ne l chano.
De berano, debido al caloraço, a meio de la manhana i anté al final de tarde, las canhonas amórran. Assi, solo a la nuite ye q’l pastor podie pagar l restro de la despesa que daba l ganado: strumar las tierras por troca culs lhabradores. L trato antre eilhes questumaba ser assi: deixas que las mies canhonas arrebánhen la yerba de la tue cortina que you, an troca, monto l chequeiro i pongo l miu ganado alhá a drumir pa, de nuite, la strumar.
Assi, l pastor i l lhabrador quedában ambos a dous a ganhar. Ye que, adonde l ganado pascie, quedaba todo lhimpo, sin yerba; i, adonde drumie, quedaba todo bien strumado i cheno de caganetas.

Angueira: corriça de l tiu Massemino i de la tie Marie Caldeira al lhado i a la frente de la sue huorta de Bal de Conde. Retrato partilhado pula porsora Fátima Malheiro a quien agradeço por me tener outorizado a publicá-lo.
Nesse tiempo, ne l termo d’Angueira i a la buolta de la poboaçon, habie cerca de binte corriças i que, ambora quaije todas sbarulhadas, inda hoije alhá se manténen. Algũas deilhas éran de lhabradores que nin sequiera tenien ganado. Qual serie la rezon d’haber assi tantas? Ye que, nas nuites mais fries de l eimbierno, quando chubie muito ou nebaba i era mais fácele ls lhobos fazéren algũa lhobada – atacáren las canhonas de qualquiera ganado –, l pastor ancerraba l sou ganado nũa corriça pul termo. Assi, pa lhá de las canhonas, ganhaba l duonho de la corriça pus quedaba cul strumo de l ganado que, de nuite, alhá quedasse ancerrado i ganhaba tamien l pastor pus, stando l ganado mais abrigado i siguro, podie ir a drumir an casa, mais caliente i çcansado.
Mas nun se podie bibir solo de l ganado, de la benda de canhonos i bazias ou dũas arrobas de lhana…
L burro de l tiu Adriano
L tiu Chabiano tenie ũa pareilha de mulas – un macho i ũa mula – pa lhabrar las sues tierras de trigo i de centeno i las huortas de l Balhe, de la Mediana i de Souganho que dában mui buonas patatas, coubes, nabiças i inda ferranha, milho, bóbidas pa las béstias i pa cebar dous lharegos. Pa cuidar de l sou ganado i fazer todos estes trabalhos, tiu Adriano andaba siempre dun lhado pa l outro. Bá lá que tenie l sou burro a la çposiçon i que le daba bien jeito. Nas folgas de l trabalho, las sues béstias çfruitában de l lhameiro de Boca ls Balhes que la tie Justina tenie hardado de sous pais: la tie Fábia i l tiu Querido.

L lhameiro de l tiu Adriano de Boca ls Balhes. Pul meio deste lhameiro, adonde stá la fileira de freznos, passa l ribeiro de l Balhe que, nacendo an Ourrieta l Castro eiqui se junta al de la Rebulheira. Passando apuis pula Francosa, pul Balhe, Pilo i Cachon, bai a zaugar na ribeira mesmo porriba de la puonte de la Çanca.
Mas, por bias de ls sous bícios i manhas, ũa beç por outra, l sou burro pregaba las suas partidas al sou duonho.
Nũa tarde inda bien caliente de berano, stando yá de cerron a l’ombro i cula mantica subre las cuostas, tiu Adriano porpara-se para ir pa l ganado antes qu’este zamorrasse i scapasse de l steio, que era bien loinje, antre ls Salgadeiros i Bal de Conde. De riba de l sentalho que tiu Zé Luís Pero tenie a la sue puorta, tiu Adriano puxa pula arreata pa l sou burro s’arrimar. Cula pierna squierda lhebantada ne l aire, pronto pa se botar parriba de l burro, al poner l calcanhal pa se lhançar subre el, l burro ampeça a andar pa la frente. Speta, assi, cul tiu Adriano ne l chano. Al salir de la preça de casa i ber l sou bezino cair zamparado, de cuostas i para trás, i dar cul lhombo ne l chano, tiu Zé Luís Pero diç pal sou Eimilio:
– Carai!… Este yá se fodiu!…
Bendo, apuis, un líquido burmeilho a scorrer ne l chano, que parcie star a salir de las cuostas de l tiu Adriano, tiu Zé Luís inda mais preacupado quedou. Mas, lhebantando-se de pronto i bendo-lo nessa afliçon, tiu Adriano pon-lo lhougo mais çcansado:
– Nun te preacupes, Zé Luís! Oulha qu’isto ye solo dũa garrafica de bino que lhebaba eiqui nel fardel pa la mie cena!…
Nesse tiempo, íban chegando a Angueira las nobidades, algũas de las últimas ambenciones, antre eilhas las de quemunicaçon a la çtáncia. Inda mal you tenie antrado pa la scola, yá habie alguns apareilhos de rádio an Angueira. Lhembra-me d’Antonho Zilro i ls Manulones ponéren ls sous rádios, a la jinela i a tocar bien alto, pa quien quegisse scuitar las nobidades de la guerra an Angola, uns fados d’Amália Rodrigues, Fernando Farinha i Tony de Matos i ũas musiquitas de ls cunjuntos Maria Albertina i António Mafra i l’acordeonista Eugénia Lima…
Mas tamien, indas que funcionando por óndias çfrentes de las hertzianas, se podie quedar a saber las nuobas de las pessonas d’Angueira que, de boca an boca i mais debagarico, íban chegando a toda la gente. Cuontaba-se, anton, q’ũa tie, que – nun sei porquei, anté porque tenendo tiu Chabiano un burro tan baliente que nun era nada squesito i nunca se negaba a fazer l trabalho – fui a chegar la sue burra a un de ls burros de l tiu Agusto, l cigano le tenerá chamado a la atençon pa l bistaço q’ls sous animales fazírun al abistáren i les cheirar la sue burra:
– Olhe só p’rá qualidade destes dois animais, o Bagueixe e o Serra!…
Antón, eilha, bendo bien la culidade de trabalho de l bicho que sculhiu pa la funçon, tenerá comentado:
– Si, si bai… bai bien guiado!…
I, spantada cul strumento de trabalho de l burro, nun sei quien la tenerá oubido dezir, antre dientes i cumo quien nun quier la cousa:
– Si, stá bien abiado! Un cumo este yá balie la pena!…
I – quien sabe? – balerie mesmo!… Que, nestas, cumo antre outras cousas mais, melhor que qualquiera home, las ties ye que sáben…
Cuontaba-se tamien que, a quien, na sue taberna, le amentasse nas marotices de l tiu Cereijas quando era nuobo, la tie Mari’Inácia só dezie subre l sou home:
– Si, si… este yá se podie mandar pa l prado sin apeias!…

Bien çfrente era l causo de l burro de l tiu Adriano, un bicho que, yá nun sendo nuobo nin mui grande, era bien arisco, danhado pa la brincadeira i mui animado pa la fiesta. I nun le faltában bícios i manhas. Tenie tantos que nin podie ber ũa burra cerca del pus quedaba todo alborotado. Anton, s’eilha andasse zounesta, ye que era l cabo de ls trabalhos. Sacaba lhougo de sou strumento i botaba-se a roznar i a correr atrás deilha cul pendericalho, colgado de la barriga i çpindurado antre las patas, todo a la mostra, a balanciar pa todos ls lhados i quaije a arrastrar-lo pul chano. I nun habie quien fusse capaç de sigurar l bicho i dar bida del. Parcie mesmo que staba cul diacho ne l cuorpo i que só querie brincote…
Tamien nun será defícele d’eimaginar l que, por su beç, ũa burra zounesta serie capaç de fazer. Nestas situaçones, l burro i la burra zatában a correr, el atrás deilha, todos animados; i, apuis de la burra dar uns pinotes, alhá acabában por se poner de acuordo, fazer las pazes i tratar de l negócio. Nun sendo birges na cousa, nin el nin eilha stában eilhi cun cerimónias i, inda menos, cun bergonhas. Que, bien bistas las cousas, nun serie causo para tanto…
Nestas cousas, ũa burra zounesta nun se quedaba atrás nin se çfrenciaba muito dũa baca touronda. Lhembra-me bien cumo, quando andaba touronda, la nuossa Ginja quedaba tamien toda sterloucada. Se stubisse nun lhameiro, nun habie nin buieiro nin parede que fússen capazes de la ampedir de poular para fuora i se botar a la porcura de bui. Mas, se la parede la ampedisse i apanhasse l buieiro çtraído, nun stantico, era capaç de meter un cuorno antre las piedras pa sbarrulhar l boqueiro ou un de ls lhados de la carreteira por donde salien ls carros de bacas, cargados de feno ou de lheinha, i scapar-se.
Un die la nuossa Anica staba culas bacas ne l lhameiro de Bal Molhado. La Ginja, q’andaba touronda, toca de poular porriba de la parede para fuora de l lhameiro i botou-se a andar para donde le dou la belharaça. Assi, quando mie armana chegou a casa i le cuontou l que s’habie passado, nuosso pai çcunfiou que cumoquiera la baca starie por Malhadas, adonde, quando eilha era inda sobrana, l’habie cumprado i tamien, siempre q’andaba touronda, la questumaba lhebar pa la chegar al bui de l posto. Anton, calculando qu’eilha s’antecipou a el, miu pai botou-se, da peto, a camino de Malhadas. I nun ye q’alhá staba eilha a la buolta de l posto i a la spera!…
Noutro die, quando la nuossa buiada, benida de Balhe de l Quadro, apuis de passar al lhado de la capielha de Sante Cristo, antre la casa de l tiu Ernesto i la de l senhor Zé Fuda i l curral de l senhor Aran, ũa baca de l tiu Zé Coiro, qu’era mui mala rés i benie de riba, angarrou-se cula nuossa Dourada. Stando de l lhado de baixo, la nuossa baca, mesmo sendo de genica, ampeçaba a ser arrastrada por eilha. Nun sfergante, la nuossa Ginja pon la cabeça por trás de las patas traseiras de la Dourada i ampeça a ampurrá-la cun toda la fuorça parriba. Assi, desta beç, la baca de l tiu Zé Coiro acabou por se salir mal de la lhuita an que s’habie metido.
Quaije custa a crer l que, a las bezes, passa por la cabeça de ls animales i cumo ye q’ũa baca podie ser tan spierta! Pul que la nuossa Ginja amostraba, quaije parece que, pa lhá de, na Criaçon, Dius se tener anganhado, nun çtribuindo la sperteza por eigual antre todas las speces animales, acabarie, apuis, por fazer l mesmo cun cada un de ls animales de cada spece…
Mas, tornando als bícios i manhas de l burro de l tiu Adriano…
Cumo se puode ber, nun fui por perguícia nin por culpa de l burro de l tiu Adriano que, uns anhos mais tarde, bichos de la sue spece ampeçarien, tamien por eilhi, a scassear. Mas, pa se poder abaluar melhor cumo este burro, que fazie cun muita deboçon estas rezas, era de grande dedicaçon a la causa de nun deixar zaparcer la spece, grande sabedor i quaije doutor nesta arte, bondará cuontar mais dous eipisódios.
Un die, al cimo de la Beiga de l Casal, antre la parte de trás de la casa de la scola, l casal de l tiu Joan Ratico i la tie Justina Rata – sítio adonde, mais tarde, Teófilo i Palmira Cereijas habien de custruir la sue casa – i l casal que tiu Zé Coiro i la tie Zulmira Sicha cumprórun a tiu Raposo – l sítio adonde fazírun l sou forno de cozer l pan –, staba Beríssimo de la tie Fuciana a sigurar l burro pula arreata pa que tiu Adriano le çcargasse a la buntade. Abistando al loinje ũa burra que benie de riba, l zalmado dá un sticon a la cuorda i cunsigue soltar-se i lhibrar-se de l’arreata. Atira cula albarda i la carga al chano, scapa i bota-se a correr na direçon de la burra. Mas, tiu Zé Luís Pero, que staba por eilhi, bendo l que se staba a passar, coincendo las manhas de l bicho i sabendo de l qu’el era capaç, nun sfergante, ancerra la burra ne l curral de la tie Bubiana Pera. Quedando sin la ber, mas tenendo a la frente del un búltio castanho i negro, l burro lhebanta las patas delantreiras i atira-se parriba dũa baca que staba ne l camino. Pa le refrear l ánimo, la baca speta-le dous balientes couces ne l çufino i, de seguida, pa l acalmar de beç, dá-le ũas scornadas ne l lhombo i na traseira. Dessa beç, l burro tubo de se cuntentar culs couces i las scornadas de la baca.
Alguns anhos mais tarde, quando l burro tenie mais eidade i parcie star quaije a la puorta de la muorte, l tiu Adriano nun cunseguie fazer cun que s’alhebantasse na loija. Anton, chama sou armano i l tiu Zé Luís Pero pa le botáren ũa mano. Bendo-lo assi tan murchico, mas coincendo bien la tempra de l bicho, tiu Zé Luís bira-se pa tiu Mantano i diç-le:
– Á Joan, la tue burra ruça nun anda zounesta?! I se fusses por eilha i la trazísses eiqui pa que l burro d’Adriano la puoda ber i cheirar? Quien sabe se, assi, nun ye capaç de çpertar, s’animar i de se poner a pie?!…
Dito i feito, tiu Mantano assi fizo. I, lhougo qu’eilhi chega cula sue burra, bira-le de traseira pa l çufino del i nun ye que l diacho de l burro, al cheirar-le l rabo, ampeça a spernear i, de seguida, se pon a pie?! Assi, mesmo sin qualquiera reza, parcie mesmo un milagre: l bicho parcie tener rucecitado… Bendito remédio!… I, apuis disso, inda habie de tener pula frente mais alguns anhos de bida…
Mas naide – seia pessona ou animal – dura para siempre ou ye eiterno.

L Cabeço de la Quecolha. A la dreita, la barreira birada caras a Abelhanoso i que dá pa l Facho.
Nun deimingo de l final de primabera, la tie Justina bai a lhebar la sue pareilha de mulas i l sou burro a la cortina qu’era de la tie Bubiana Pera i ne l Facho. Yá mui belhico, fraquito i cansado, mal alhá chega, deita-se na yerba. Pul final de l die, las mulas bótan-se a camino de casa. Nun querendo quedar pa trás, l burro fai fuorça nas patas delantreiras pa se lhebantar. Debalde, de nada le baliu l redadeiro sforço pa se lhebantar. Ye que, desta beç, las patas se negórun a oubedecé-le. Nin que le rondasse l lhobo mais feroç, nin mesmo que se le ponisse a la frente la burranca mais guapa i zounesta, el serie yá capaç de se poner a pie.
Passado l lhusque-fusque, era yá nuite scura i el, ne l termo d’Angueira, mas birado caras a la poboaçon d’Abelhanoso, inda lhebanta la cabeça pa l cielo i oulha pa la Streilha Polar. Passado un cachico, solta un gemido – era yá mais q’un roznar –, cerra ls uolhos i ls sous bícios i manhas acabórun-se-le de beç.
Inda nin a meio stariemos de ls anhos nobenta de l seclo passado, alguns anhos apuis de la tie Justina i lhougo a seguir al tiu Zé Luís Pero se tenéren çpedido deste mundo, mas inda bien anhos antes de l tiu Joan Mantano, que, ambora fusse mais bielho, le subrebiberie inda uns anhos, chegou tamien la beç de tiu l Adriano antregar la alma al Criador. Bendo yá mui mal, ũa nuite, al chubir las scaleiras de casa pa s’ir a deitar ne l sobrado, naide sabe se torpeçando ou perdendo l’eiquilíbrio, rebolou por eilhas abaixo. Debido al tombo que dou, acabarie por dezir adius a este mundo, deixando soudades a la família i a mais gente d’Angueira.
Bocabulairo \\vocabulário
Abaluar – avaliar \\ abiado – despachado, servido \\ adebinar – adivinhar \\ adius – adeus \\ adonde – aonde \\ adondequiera – onde quer que seja \\ al – ao \\ alantre – em frente, avante \\ albarcas – sandálias grosseiras feitas de tiras de pneu de borracha \\ alborotado – alvoroçado \\ alhá – lá \\ ambencion – invenção, inovação \\ ambierno – inverno \\ amentar – referir, falar \\ amorrado – adormecido; em estado de letargia do rebanho devido ao calor \\ ampeçar – começar \\ ampedir – impedir \\ an – em \\ anganhar – enganar \\ angarrar-se – pôr-se a lutar \\ antes de tiempo – prematuramente \\ anton – então \\ antre – entre \\ apartar – separar \\ apeias – peias \\ apuis – após, depois \\ armano – irmão \\ arramar – verter \\ auga – água \\ balhe – vale \\ baliente – valente \\ bazia – ovelha nova e que ainda não criou \\ beç – vez \\ belharaça – maluqueira \\ berano – verão \\ bielho – velho \\ bien – bem \\ bino – vinho, veio \\ birge – virgem \\ biudo – viúvo \\ bui – touro (Nota: na Terra de Miranda, não se castram os bois. Por isso, em mirandês, a distinção entre boi e touro não faz sentido) \\ bóbida – abóbora \\ boqueiro – espécie de porta de entrada/saída dos animais no lameiro \\ botar-se – pôr-se (a caminho) \\ buiada – manada de vacas \\ buieiro – boieiro \\ búltio – vulto \\ buntade – vontade \\ buolta – volta \\ burranca – burra nova \\ burmeilho – vermelho \\ cachico – pouquito \\ calcer – aquecer \\ calhar – acontecer \\ caliente – quente \\ canhona – ovelha \\ cantarie – cantaria, granito \\ carreiron – carreiro \\ carreteira – espécie de portão de entrada/saída dos carros de bois numa propriedade agrícola cercada por parede \\ çcanso – descanso \\ çcarga/r – descarga/descarregar \\ çcoincido – desconhecido \\ çcunfiar – desconfiar \\ cebar – engordar \\ cegucha – com remelas \\ cena – ceia \\ cerron – fardel, saco da merenda \\ çfazer – desfazer \\ çfrente – diferente \\ çfruitar – desfrutar \\ chano – chão \\ chequeiro – redil, cerca de caniças onde o pastor guarda o rebanho durante a noite \\ chubir – subir \\ cielo – céu \\ cochino – porco \\ coincer – conhecer \\ colgado – suspenso \\ corteilha – corte dos porcos, pocilga \\ cortina – terreno fértil cercado por muros de pedra \\ corriça – construção retangular em pedra solta, telhada ou não, onde o pastor encerra o rebanho nas noites de invernia \\ çpedir – despedir \\ çperdiçar – desperdiçar \\ çpindurado – dependurado \\ çposiçon – disposição \\ çquila/r – tosquia/r \\ criaçon – criação \\ çtáncia – distância \\ çtribuir – distribuir \\ çufino – focinho \\ cul/a – com o/a \\ culidade – qualidade \\ danhado – atrevido, danado \\ da peto – se propósito \\ debagarico – lentamente \\ defícel/e – difícil \\ deilha – dela \\ del – dele \\ dezir – dizer \\ diente – dente \\ Dius – Deus \\ donde – onde, de onde \\ dũa – duma \\ eidade – idade \\ eigual – igual \\ eilha – ela \\ eilhi – ali \\ eiqui – aqui \\ el – ele \\ fácel/e – fácil \\ feitiu – feitio \\ fondo – fundo \\ fuora – fora \\ ganado – rebanho \\ grabe – Português \\ hardar – herdar \\ huorta – horta \\ jinela – janela \\ l – o \\ la – a \\ le – lhe \\ lhá – lá \\ lhabrar – lavrar \\ lhadeira – encosta \\ lhado – lado \\ lhafrauzada – asneira, safadeza \\ lhameiro – lameiro \\ lhana – lã \\ lharego – porco, reco, larego \\ lhembrar – lembrar \\ lhimpa – limpa, trilha do cereal na eira \\ lhinha – linha \\ lhobada – ataque de uma alcateia \\ lhombo – lombo \\ loija – corte dos animais \\ loinje – longe \\ malo – doente \\ manhana – manhã \\ maron – carneiro de cobrição \\ nin – nem \\ nó – não \\ nobidade – notícia, novidade \\ nũa – numa \\ nun – não, num \\ nuobas – novidades, notícias \\ palantre – p’rá frente \\ pan – seara, pão \\ parcer – parecer \\ pendericalho – coisa pendurada que serve de enfeite \\ pequerrica – pequerrucha \\ perjunçon – orgulho \\ perro – cão \\ piçarra – xisto \\ pie – pé \\ poner – pôr \\ pongo (forma do verbo poner) – ponho \\ porcura – procura \\ porparado – preparado \\ porparos – preparos \\ porquei – porquê \\ poular – saltar \\ proua – vaidade \\ pul/a – pelo/a \\ purmanhana – ao alvorecer \\ pus – pois \\ quegir/des – (forma do verbo querer) quiser/des \\ quemunicaçon – comunicação \\ respuosta – resposta \\ roznar – zurrar \\ rucecitar – ressuscitar \\ sbarrulhar – derrubar \\ scaleiras – escadas \\ scarranchar-se – montar de pernas abertas \\ scassear – escassear \\ sculhiu – (forma do verbo sculhir) escolheu \\ scornada – marrada com os chifres \\ scuitar – ouvir \\ sfergante – instante \\ sobérbia – arrogância, soberba \\ solico – sozinho \\ spece – espécie \\ spetar – dar, aplicar, deitar abaixo \\ splandor – esplendor \\ sperteza – inteligência \\ spormentar – experimentar \\ squina – esquina, canto exterior de uma casa \\ stantico – instante \\ star – estar \\ steio – sítio com sombra onde as ovelhas passam as horas de maior calor dos dias de verão \\ sterloucada – tonta, doida, desvairada \\ sticon – esticão \\ streilha – estrela \\ strumar – estrumar \\ strumento – instrumento \\ stubisse (forma do verbo star) – estivesse \\ subrebibir – sobreviver \\ subreciente – suficiente \\ talbeç – talvez \\ tafoda – raios parta \\ teç – pele \\ tempra – têmpera \\ touça – moita de pequenos carvalhos \\ touronda – vaca com cio \\ trato – contrato \\ uolho – olho \\ xabon/ete – sabão/sabonete \\ xaragon – forma como em Angueira se dizia colchão \\ yá – já \\ ye – (forma do verbo ser) é \\ yerba – erva \\ zafio – desafio \\ zalmado – desalmado \\ zaparcer – desaparecer \\ zapuntado – desapontado \\ zasperado – desesperado \\ zaugar – desaguar \\ zde – desde \\ zounesta – designação que se dava em Angueira a uma burra com cio, desonesta
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio
http://www.mirandadodouro.com/dicionario/
Se quiser visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue:
http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html
Caso queira saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira – as informações orográficas e a toponímia em Mirandês foram, respetivamente, inscritas pelo David Domingues e por mim próprio –, carregue no “link”:
www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/
Se quiser aderir ao grupo Angueira Atalaia ou a outro dos 23 grupos da Rede Atalaia, basta acrescentar ao nome de cada localidade do concelho de Vimioso a palavra Atalaia. Pesquise, depois, o nome do grupo no Facebook e peça a sua adesão ao mesmo.