A las bezes, nun mos fai nada mal, pul cuntrairo fai-mos mesmo bien, pus inche-mos la alma i adoça-mos un cachico, lhembrar pessonas, paisaiges i cousas de la bida, de la nuossa i de la doutras pessonas, que yá nun ye possible tornar a ber de todo ou cumo éran dantes.
Retrato tirado nun berano dantigamente ne l Cimo de l Pobo, mesmo a la frente de la casa de l tiu Zé Luiz Pero, del i de mie mai, que queda un cachico arriba i na mesma rue de la casa de la Scola bielha.
Estes freixos q’anton se bien i que, calculo you, cumoquiera teneran durado cerca de cien anhos i cumoquiera starien inda outros tantos se nun les ténen botado abaixo. Até les tenéren cortado, stubírun eilhi an pie i un al lçhado de l outro ne l huorto alcimo de la Beiga de l Casal, pegados a i pul lhado de baixo de la calçada de la cortina de la tie Florentina i de l sou home, l tiu Trambia, tamien coincido por Fermino Cachopo, i de l tiu Zé Pinin, sou armano, i la tie Teresa Garrusca, sue cunhada i la segunda tie de l sou armano Pininico.
L huorto era de l tiu Raposo i de la sue tie. Mas, quando el i la sue família scapórun pa l Brasil, bendírun-lo a tiu Zé Coiro.
Apuis de la muorte de l tiu Zé Coiro i de la sue tie, la tie Zulmira Sicha, tocou-le nas partilhas a Ana Marie Coira, la filha dambos a dous.
Deste sítio, la bista de parte de l termo d’Angueira caras a poniente ye mesmo zlhumbrante.
Este retrato de ls mesmo freixos, huortas, tierras, montes i Sierros fui tirado uns pouquitos danhos mais tarde, na primabera, cumoquiera antre l final d’abril i l ampercípio de maio.
Ye esse l causo de ls dous freznos de ls retratos que, bendo de la rue de la casa de la scola ne l Cimo de l Pobo i de drento de la casa de mius abós paternos, apuis de mius pais i agora de mius sobrinos, m’aquestumei a ber. Mas, passados cerca de 40 anhos, yá nun ye possible tornar a bé-los.
Assi i todo, inda me fázen lhembrar la cabeleira, cun risca al meio, a tapar la cara dua tie.
Claro que ls Sierros d’Angueira, ambora un cachico çfrentes, alhá cuntínan a ber-se na lhinha de l hourizonte, de cabeça alhebantada a çtacar-se de l peito de la mai-tierra.
Antre ls Sierros i ls freznos – ls senos abonados i chenos de proura i la farta cabeleira – dun lhado i doutro desta, inda me parece ber las lhadeiras a çcair pa las huortas de la Faceira i de la Faceira de l Prado, apuntando pa l bientre de la tie, adonde cuntina a correr la ribeira que dá bida a la tierra i la fai dar sou fruito.
Ou serie pori un par de namorados de manos dadas?!…
Mas nun cuideis pori que ye solo desta paisaige d’Angueira caras adonde bemos l Sol a çponer-se que tengo soudades. Qual quei!…
Ambora l monte de las Eiras Grandes tape i sconda las paisaiges que, nun fura el, poderiemos, oumenos an parte, ber de la casa de mius pais caras a naciente – a Samartino, a Cicuiro, a Custantin i al monte de la Senhora de la Lhuç, l sítio por donde passa tamien la raia, mas tamien pa ls lhados de sueste, ou seia, caras a la Speciosa, al Naso, a la Pruoba, a Einfanç, a Paradela i a Malhadas i Miranda -, la berdade ye que, apuis de passarmos pula caleija que de las Eiras Grandes bai a dar al Pilico de Fuontecinas, ribeira arriba, apuis de abançarmos de l fondo de la Yedra, pa Terroso, pul Juncal, eilhi mesmo al lhado de l Castro, i chegarmos al Gago, onde passa la marra qu’eilhi aparta l termo d’Angueira de l de Samartino, tenemos mais outro spetaclo splandoroso de l termo d’Angueira. Eiqui, dun lhado i doutro, nas dues marges de la ribeira, tenemos caminos, huortas, lhameiras i lhameiros; i, pa lhá de poços de rega, fuontes i ribeiros, tenemos tamien çudas, caliendras, molinos i casas de ls molineiros; i inda tenemos todo l arboredo de brimeiros, salgueiros, choupos, amineiros, uolmos i freixos i pul ls montes, ampeçando de baixo parriba, freixieiras, spineiros, sibeiras, touças i touçones de carbalhos i alguas carrasqueiras, urzes, tomielhos, scobas, xaras i chougarços.
Lhadeira de l monte de las Eiras Grandes d’Angueira birada a poniente ou caras al cimo de la pooaçon. Bistas ne l berano de l eirado de l tiu Mantano, un cachico menos de 705 metros d’altitude. La huorta que se bei na olga i a meia barreira de l monte de las Eiras Grandes ye de Guilherme que, apuis de se reformar i tornar de Pamplona para Angueira, la oumentou i melhorou. Todos ls dies, purmanhana bien cedo i quaije até a la nuite, alhá anda el a lbabrar, scabar, arrincar las yerbas ruins, a sembrar, a strumar, a regar la huorta i a tratar de las arbres de fruito. Trata-la tan bien que la trai siempre nun mimo i la fai dar quaije un cachico de todo: nabos, coubes, patatas, rabas, freijones, garbanços, bóbidas, pumientos, tomatos, seladas, morangos, maçanas, peras, ubas, péssegos, melones, balancies i inda mais fruitos.
Praino ne l alto de l monte de las Eiras Grandes d’Angueira, bisto de norte para sul ou de riba para baixo. L camino que, neste sentido, passa pul lhado squierdo de las Eiras caras a la capielha de San Sebastian, ne l cimo de Saiago, i al molino de la Senhora. De l cimo al fondo, ne l sentido norte/sul, las Eiras Grandes teneran al todo antre 250 i 300 metros de comprimiento i ua lhargura variable antre 100 i 120 metros.Lhembra-me bien de, inda garoto i yá moço, pul final de julho, ber estas eiras de l cimo al fondo (norte a sul) i dun lhado al outro (poniente a naciente) cun bárias filas de bornales amontonados i ancostados uns als outros i, apuis, an agosto, sustituídos por outros tantos medeiros de palha.
ALERTA: atençon, mie cara amiga imiu caro amigo. Prebino-bos que, desta beç, al cuntrairo de las outras i de l que fiç culs outros, stou a crebir diretamente eiqui este testo. Assi, anquanto eiqui stubir este abiso, l testo inda nun stará cumpleto. Buona semana i un beisico/abraço.
Desta beç, eiqui teneis un eicelente testo subre dues zlocaçones que, mui çtanciadas ne l tiempo,l sou outor fizo a Angueira. Tengo, assi, q’agradecer al prezado amigo José Quina tener-me cedido alguns retratos i outorizado a publicá-los, juntamente cul sou texto, eiqui, ne l miu blogue.
Cumo podereis cumprobar, bale mesmo la pena i sabe tan bien ler este i outros testos de quien scribe cun tanta fluéncia i ancumparable eilegáncia. Custa a crer cumo, cultibando la palabra i cuidando l sou stilo, outeliza un bocabulairo tan rico i bariado. Rigoroso na narraçon, na cacterizaçon i descriçon de las pessonas – si, pus ye de pessonas que se trata –, retrata-las tan bien que quaije parece que stamos a bé-las mesmo a la nuossa frente, a cumbersar i a cumbibir cun nós.
Pa lhá de mos amostrar cumo dantes éran la bida i l trabalho i algũas de las oucupaçones de ls homes i de las ties, de ls moços i de las moças de l cunceilho de Bumioso, de la Tierra de Miranda ou desta squina de l Nordeste Stramuntano, cuonta-mos dues zlocaçones que, anterbaladas ũa de la outra por cerca de 50 anhos, fizo a Angueira: ũa deilhas, an 1968, a mando de sue mai, para ancomendar a tiu Agusto Albardeiro que le fazisse ũas molidas pa las béstias podéren cumpletar l acarreio de l cereal, trigo i centeno, pa las eiras; i outra, bien mais recente, cun sou bezino na Bila, mas que, sendo natural d’Angueira, le cumbidou para íren ambos a dous a Angueira a ber s’inda starie an casa de sous pais un tear antigo i pa l ceder a José Quina pa l acrecentar a la coleçon de l sou museu.
Se, an 50 anhos, muita cousa demuda, claro stá tamien q’algũas cousas se manténen. I se, antre las dues zlocaçones a Angueira, de la maior parte de las pessonas cun quien falou na purmeira ida a Angueira – l tiu Agusto Albardeiro, l senhor Correia, l senhor Artúrio i la tie Marie Caldeira, la mai de la porsora Meréncia, yá solo se puoden ber las campas adonde çcánsan ne l cemitério –, tamien ye berdade que, assi i todo, na segunda beç, José Quina puodo inda alhá ancuntrar un sou antigo cundiscípulo ne l seminairo, l porsor ounibersitairo Beriato Stebes, Sabel Bilber, flha de la tie Justina Albardeira i de l tiu Zé Canhotico i nieta de l tiu Agusto Albardeiro, i fizo la biaige cun Amílcar Rodrigues, armano de la porsora Meréncia i ambos a dous sobrinos de l soudoso Luís Caldeira, tamien el seminarista ne l mesmos seminairos adonde andou José Quina.
Cumbido aton ls mius amigos i amigas a ler este i outros testos de l çtinto amigo i eicelente pessona, José Quina. Pa lhá de saber ls nomes de todas las pieças i cuidar de ls strumentos i outensílios ousados na agricultura i na profisson de carpinteiro i an bida de sous pais, doutros fameliares i de la giente d’antigamente de la Bila i de l cunceilho de Bumioso, cuida de ls testos tan bien cumo coleciona, amanha i trata daqueilhes strumentos antigos nel sou museu. Assi, cul sou cuidado i l rigoroso trabalho de recuperaçon i las sues zlocaçones de quinze an quinze dies a Bumioso, José Quina nada deixa stragar nien se perder.
Cumo podereis tamien ber, l amigo José Quina scribe cunsante la antiga ourtografie. I, se scribe mui bien an Pertués, nun cuideis pori que nun sabe falar Mirandés.
(APT) Braga, 1 de dezembre de 2023
José Quina:
DE VIMIOSO A ANGUEIRA
O presente episódio que, visto à luz da realidade da data em que é redigido (2019), já soa a feito odisseico, ocorreu pelo ano da graça de 1968, durante as férias lectivas estivais que coincidiam com finais dos meses de Julho, Agosto e primeira quinzena de Setembro.
Na nossa casa familiar, não obstante a condição de artesão profissional a tempo inteiro do chefe de família, de grata memória, sempre coexistiu a actividade agrícola em proporções de igualdade com a maioria dos agricultores da localidade. O meu avô Luís Filipe de Quina, décimo filho na ordem de nascimento numa família numerosa de doze filhos, com entronque muito próximo na estirpe do solar brasonado em Argozelo, lavrador, logrou a façanha de dotar cada um dos quatro filhos de uma profissão liberal: de barbeiro, tecedeira costureira, carpinteiro e alfaiate. Tendo o primogénito emigrado para terras gálicas logo no período após guerra e a segunda herdeira falecido no limiar da idade adulta sem que tivesse constituído família, parte significativa dos prédios rústicos, das courelas produtivas (porém não das mais apetecidas) terminaram por integrar, quer por legado directo hereditário, quer por adquirição adventícia, o quinhão do filho José, carpinteiro.
Não obstante, por opção, o primado da faina da madeira se tenha sobreposto à da lavoura, a verdade é que o cultivo da terra, a sementeira do trigo e centeio, da batata, das hortaliças e leguminosas, a cultura da vinha, do souto de castanheiros, do olival… sempre coexistiram com a primeira ocupação.
A grande timoneira desta segunda profissão era a guerreira mãe do lar, mirandesa de gema, escrinheira, coadjuvada pela numerosa prole na medida em que as lides telúricas e caseiras eram compatíveis com a idade e com a frequência escolar. Todos, sem excepção, sob a sua égide e com a supervisão criteriosa do progenitor, experimentámos o benfazejo sol primaveril, as delícias e mimos gratificantes das colheitas, mas também os rigores de calor estival e da intempérie invernal. A nossa mãe era, como referido, mirandesa, natural da aldeia de Vilar Seco, descendente pelo lado materno da estirpe Antão, de São Pedro da Silva, progénie também conhecida pelos “Curralos”, parentela de referência no mister da carpintaria, sendo a sua especificidade mais destacada a construção de carros rurais. Consta que a exigência do mestre Curralo (José Francisco Antão) chegava ao ponto de testar a precisão das furações de encaixe nas diferentes peças do rodado, cambas, meões, relhas, eixo… com água, para certificar-se da sua justeza e perfeição. Pela vertente paterna a tia Regina descendia da linhagem Raposo, sendo esse outrossim o seu próprio apelido, na qual o vulto de mais referência era o afamado Abade de Caçarelhos Raposo, tio do nosso avô, José do Espírito Santo Raposo.
Mesmo com o êxodo dos descendentes, quer pelo rumo da emigração para o exterior ou pela via do prosseguimento de estudos, o abandono da azáfama agrícola não foi pacífico. Quando após o precoce falecimento do pai de família progenitor antes de completar sessenta anos, decorria o ano de 1968, a líder, de férrea têmpera, com a ajuda dos descendentes mais jovens, continuou cultivando as hortas, a vinha, os terrenos mais produtivos, de maior proximidade e menos exigentes em termos de dispêndio de esforços no amanho.
Foi assim que nas férias de verão, no ano já supramencionado, na companhia do irmão imediato mais novo, nos tocou fazer o acarrejo de uma porção de molhos de cereal de uma propriedade localizada no lugar designado por Xito, na toponímia local campesina. A propriedade era enorme, incluindo terra e duas cortinhas cercadas, até dotadas de cerejeiras que de forma quase isenta de cuidados e praticamente silvestre produziam boa cereja. A cortinha conformando a parte de nível inferior da olga, comummente designada por baixa (substantivo), era efectivamente a de mais fácil granjeio e potenciava mesmo a produção de batata de secadal. Porém situava-se na parte inferior da ladeira e não tinha comunicação de caminho. À semelhança de muitas outras congéneres, num sistema de fraccionamento da propriedade no qual impera o minifúndio, o ingresso, o transporte e escoamento dos produtos é feito pela via de serventia através de propriedades contíguas de outros donos, até à via pública mais próxima ou sobretudo de mais facilitada aproximação e acesso.
Carregámos o carro com a quantidade de molhos que o nosso cálculo empírico nos aconselhou como compatível com a capacidade de tiro da parelha. Quais briosos e prolíficos agricultores pusemos todo o empenho na empreitada e foi mesmo com algum sentido de juvenil emancipação que seguimos todos os procederes para levar a bom termo e de maneira bem sucedida a tarefa que a mãe nos incumbiu. O engenho rodou. O friccionar da madeira do eixo no leito dos cocelhões cravados à aceda pelo encaixe das endreiteiras, rangeu e emitiu mesmo a inconfundível chiadeira própria da faina da acarreja. Tudo parecia obrar em normalidade, até entrar no limiar da íngreme encosta. Se bem que a trajectória seguida já era usual e configurava bem o desladeiro, a verdade é que as pobres bestas não conseguiam tirar a carga. Um incentivo mais brando, uma admoestação mais imperativa, um intento de ajudar mesmo os animais empurrando para a frente as duas extremidades do jugo… de nada serviam. Após algumas tentativas infrutíferas, decidimos deixar descansar os animais, enquanto nos dirigimos a uma nascente num olhagueiro que na proximidade possuía uma fonte de afloramento superficial de água. De regresso repetimos a rotina anterior, mas a récua não respondia ao pretendido e não podia com a carga. Em época de actividade plena contávamos com duas briosas e bem apetrechadas juntas, de muares e asininos; com a sua restrição a primeira parelha juntamente com os respectivos arreios e apetrechos, incluindo o carro, transitaram por venda para uma família vizinha que já em anos transactos havia adquirido um primeiro carro da nossa casa e respectivo equipamento.
Toda a vez que na propriedade ainda ficara excedente de cereal, optámos por aliviar a carga, descarregando alguns molhos. Feito o intento de prosseguir com a carga aligeirada, mas as pobres bestas ainda assim não punham o engenho em movimento. Não tínhamos explicação assertiva, contudo decidimos dividir a carga a meio, no sentido de, até ao cimo da ladeira fazer dois fretes em vez de um, deixando a primeira porção de molhos na praina e vir de seguida a buscar os restantes. Feita nova tentativa de prosseguir, incentivando os animais, porém estes, após o primeiro intento de impelida, primeiro um e logo o outro, recuavam à postura imediata anterior de lassidão e estancamento.
Parelha a puxar o carro de burros carregado de molhos de centeio na acarreja para a eira. Para além desta, havia pelo menos mais outra forma de carregar ou dispor os molhos no carro. Foto cedida pelo autor do texto.
Dados por vencidos, rendidos ao insucesso da empreitada, decidimos largar a faina, regressar a casa a cavalo dos jumentos, na certeza de que se encontraria a melhor, a mais atinada e eficaz solução. E foi com espírito de dominados, com a autoestima em baixa, que regressámos a casa. A nossa mãe já impacientava, esperando-nos com o almoço pronto. Não necessitámos de grandes narrativas e recobrámos alguma moral quando confidenciou que, já com a refeição preparada, com impaciência vinha à varanda e se assomava para o caminho pelo qual nos veria chegar às eiras e, aliviou quando nos descortinou cada um montado sobre o seu animal. Experiente, ela tinha mais justificação do que nós para o nosso insucesso na tarefa daquele dia e também ficámos mais reconfortados ao ouvi-la exclamar: “eu já imaginava que as molidas não aguentavam fazer toda a acarreja”. E logo de seguida, com a clarividência e pragmatismo tão assertivo que lhe era tão peculiar, delineou programaticamente o recurso a seguir. A primeira incumbência era para mim: “amanhã vais a Angueira. Metes-te na carreira, logo cedo, até Caçarelhos; aí pedes a algum dos parentes que te empreste uma jumenta; procuras o albardeiro e que te faça um par de molidas no menor tempo possível… e não lhe discutes o preço. Levas já dinheiro, para o caso de te pedir algum pago adiantado”. O programa era inequívoco, claro, conciso e ordem da nossa mãe não admitia discussões! Mulher de uma clarividência e bondade impressionantes, aceitava com facilidade uma sugestão que fosse positivamente divergente da sua; dificilmente concordava com uma objecção negativa que contrariasse o seu raciocínio do qual emanasse uma ordem.
Bem me recordo de chegar à aldeia de Caçarelhos ainda cedo, de abandonar o autocarro que regularmente fazia recorrido entre Vimioso e terras de Miranda. A escassos passos do lugar onde larguei o meio de transporte um rancho de pessoas junto a uma trilhadora preparava-se para iniciar a azáfama da malhada. O começo da faina não demoraria: efectivamente sobre o estrado elevado da máquina onde é feita a admissão do cereal já se encontrava a dupla a cargo de tal tarefa: o introdutor e uma segunda pessoa que lhe aconchegava de maneira determinada e conveniente os molhos, ao mesmo tempo que os desatava, geralmente com a intervenção de uma faca com a qual procedia ao corte da grinheira. A introdução das cerealíferas (trigo, centeio, cevada) à engrenagem trilhadora e debulhadora do engenho não era feita aleatória nem opcionalmente por qualquer dos intervenientes na safra, que, seguindo um procedimento de interajuda mútua e recíproca ou torna-jeira, iam conformando equipa em benefício de cada colheiteiro. A tarefa de meter o pão à máquina envolvia particular responsabilidade, exigência e estoicismo no seu desempenho, razão pela qual era desempenhada pelo proprietário ou encarregado da debulhadora e/ou ainda por obreiro contratado para o efeito; a malhadeira não funcionava e por conseguinte não ganhava maquia se esta tarefa não fosse executada. Como resulta óbvio, a produtividade última da faina muito tinha que ver, numa relação proporcionalmente directa, com a eficaz e regular execução desta. A laboração da máquina por intervenção da força gerada pelo motor de combustão do tractor, mediante toma de força PTO (Power Take Off), transmitida por correia em cinta desde a polia do motor para a da malhadeira, não requeria atenção permanente uma vez posta em funcionamento e regulada a aceleração de débito; por tal razão o maquinista era simultaneamente o encarregado, em forma exclusiva ou compartida, da introdução do cereal. Enclausurado até à cintura num individual cubículo, rebaixado com relação ao nível da plataforma de madeira para qual os molhos eram arremessados, tendo à sua frente a embocadura de alimentação, passava longas horas numa rotina exaustivamente repetitiva: pegar nos molhos desatados, à sua direita ou esquerda, lançá-los de espigas para a frente na garganta do cilindro triturador, facilitando com movimento oscilatório das mãos e braços a sua ingestão… numa atmosfera escaldante, com o refluxo de poeiras, de moinha, onerada da pressão sonora de todo o mecanismo, mormente das navalhas de trituração, operando posicionadas a escassa distância.
Participei activamente em muitas malhas quer antes, quer durante a minha vida estudantil primária, média, secundária e superior, executando a quase totalidade das tarefas intervenientes: retirar e acomodar a palha, içar molhos para o estrado da plataforma de abastecimento, pesagem e ensacamento do grão, desatar e acondicionar os molhos ao alimentador, tarefa que requeria alguma destreza e risco, recolha do cereal à casa do produtor… com exclusão da admissão do cereal à máquina.
Entre a equipa que estava prestes a iniciar a labuta vislumbro de seguida a prima Marilis, que entronada no alto da trilhadeira iria desempenhar a árdua função de desamarrar e aproximar os molhos ao maquinista. Sem a evadir da tarefa que lhe coube, após o afável e familiar cumprimento de circunstância, transmiti-lhe que necessitava de ser dotado de meio de transporte para chegar ao meu destino.
Sem demora, sem abandonar tarefa de incumbência, gritou para a irmã, como resulta óbvio, minha prima também, que se encontrava nas proximidades: “Alice, está cá o nosso Zé Abílio… vai a buscar-lhe a burra albardada… que precisa de ir a Angueira”. Na verdade na aldeia de Caçarelhos tínhamos parentes quer pela linhagem paterna (a nossa avô era daí oriunda) quer pela via materna.
A ordem foi efectiva e a comunicação resultou eficaz: em poucos minutos a prima chegou a cavalo da jumenta devidamente apetrechada para a viagem eminente e o signatário estava armado em cavaleiro viandante. Foi a passo, a trote, que encetei um novo itinerário, por rota nunca antes transposta, sempre pela berma da estrada, ainda na condição de macadamizada, evitando possíveis, mas para mim ignotos atalhos, com a certeza de que seguindo com rigor esta opção, transpostos a cerca de légua e meia que distancia as duas localidades, chegaria ao destino almejado. Durante o trajecto pude constatar e dar-me devida conta que a cavalgadura não fora ensinada a galopar como as nossas: na realidade estas primas não tinham irmãos… Se tal acontecesse provavelmente a azémola teria sido adestrada em todas as modalidades da “Arte de bem cavalgar toda sela”, de forma a poder participar nas corridas, competições e reptos, com frequência organizados entre irmãos e amigos, sempre que a oportunidade era propícia e o permitia, mormente nas idas e vindas de apascentar os animais no lameiro! Quantas vezes deixávamos distanciar o restante gado pelo caminho, definíamos as regras do duelo e a correria iniciava, tendo como meta a manada distanciada… Este bem nutrido e relamposo animal era notório que usufruía de uma situação de pacífico privilégio, com desempenho suficiente nas reduzidas e não muito exigentes funções naquela casa de agricultor abastado, onde havia gado vacum e penso que, já na época, até tractor.
Foi com a satisfação e mesmo emoção de quem chega que comecei a vislumbrar o casario da aldeia de Angueira, depois de (já não sei explicitar) uma considerável porção de tempo. Nunca tinha ido àquela povoação; pensei não conhecer lá ninguém, por ali não ter parentes nem pessoas de referência. Em boa verdade não era assim tão certo: algumas figuras de menção já tinha naquela localidade, a começar pelo meu condiscípulo Viriato Esteves, distintíssimo professor universitário na área de física. Quando já na minha condição de estudante, jovem crescido, me deslocava a outras aldeias, participando em celebrações, festas, eventos familiares, próprios do tempo e já então em alguns deveres e obrigações, a mãe era profusa em aconselhar-me: “aí vivem os nossos parentes tais e quais… (Curralos, Raposos, Vaqueiros, Quinas, Luisinhos, Carlos, Germanos…) não te esqueças de procurá-los, para os saudar… eles vão ficar contentes por conhecer-te… por ver-te e averiguar por eles…” Grande psicóloga e detentora de enorme dom de gentes era a nossa mãe! Com nostálgica saudade e emoção o assevero; com enternecimento lhe rendo preito e homenagem.
Angueira, a povoação vista do alto do Múrio (foto tirada em julho de 2023). A orografia do terreno, onde, alguns séculos antes da fundação da nacionalidade, foi implantada a povoação, a densidade e os atuais porte e altura da vegetação que cobre o Múrio não permitem abarcar numa única foto todas as casas da margem direita do ribeiro do Balhe (Salina, Çanca e Cachon, ao fundo do bairro de Sant’Cristo) nem a maior parte das da margem esquerda do mesmo ribeiro (as dos Penhones e do fundo das Eiras Grandes, as de metade da rua dos Burmelheiros, todas as que ficam em redor do largo de Saiago e até ao alto por cima da capela de San Sabastian do bairro de Saiago).
Foi com este estado de espírito que procurei, logo junto das primeiras edificações do povoado, esteio seguro onde deixar em sossego e recobro o meu meio de transporte, enquanto daria cabal cumprimento à missão que me levara à aldeia. Não foi necessário perfazer grande recorrido dentro do aglomerado habitacional para encontrar duas pessoas conversando junto a umas portaladas da dependência estabular acoitada de uma casa, inequivocamente pertencente a agricultor. Uma das fisionomias já não me era desconhecida. Tratava-se de um Senhor de aspeto distinto, de nome e apelido Francisco Correia, que havia pouco tempo conhecera em Vimioso, durante uma diligência num serviço administrativo. Conversava com um outro Senhor, sei hoje ser Artur Fernandes. A eles me dirigi com o cumprimento usual e de seguida lhes perguntei se ali podia deixar o animal. Ambos corresponderam à minha saudação e o Senhor Artur me retorquiu que deixasse ali a besta que ficaria segura. Pelo meu modo de trajar não lhe foi difícil descortinar estar perante um seminarista pelo que me informou que um filho seu, não havia muito tempo, fora ordenado sacerdote e celebrara a sua missa nova.
Com este primeiro convívio interpessoal já me senti entre gente de bem. Com indicações que obtive junto dos primeiros interlocutores fui em busca da casa do mestre albardeiro. No recorrido pelas ruas da povoação uma adolescente estudante me reconheceu e me cumprimentou. Tratava-se da jovem Merência dos Reis Rodrigues que não havia muito tempo encontrara no Couto de Cucujães, aquando da festa de aniversário natalício do Reitor da casa onde eu residia e frequentava estudos. Encontrando-se a moça a estudar na região, na casa do seu tio Luís Caldeira, oriundo de Angueira, ex-aluno da Sociedade Missionária e ex-colega do aniversariante Padre Dr. Manuel Augusto Trindade, ilustre trasmontano de Vila de Ala, Mogadouro, ambos estiveram presentes na festividade. À jovem colegial e a outros moços que participaram no evento tive o ensejo de mostrar-lhes as partes visitáveis do monumental casarão, antigo convento beneditino, usurpado aos monges, tal como outros imóveis congéneres, nos primórdios da implantação da República; adquirido pelo Padre Vicente do Sacramento, foi entregue por doação à recentemente instituída Sociedade Missionária das Missões Católicas Ultramarinas que o transformou em seminário maior, Alma Mater da agremiação, hoje Sociedade da Boa Nova. Aqui se ministravam os cursos de Filosofia e Teologia até à edificação em Valadares do Seminário da Boa Nova. O abonado complexo contava ainda com uma ubérrima quinta, livraria, escola tipográfica, exploração pecuária de gado vacum leiteiro e porcino…
Após breve diálogo de saudação, foi com as indicações da Merência que inequivocamente encontrei a oficina do artesão Senhor Augusto Rodrigues.
Angueira: caleja dos Balazaros, de Joan de las Risas (foto da esquerda, casa à entrada da caleja), da tie Sabel Tarasca e dos Bileiros (casas da foto da direita) e a casa e oficina do tiu Agusto Albardeiro (casa ao fundo da foto da esquerda) em Saiago.
Encontrei-o em casa, na oficina, junto à sua pequena mesa baixa de serviço, assentado num banco tripé feito da peça de madeira de forma circular cortada por secante, correspondente à parte da camba na feitura de olhal da roda do carro rural. Afável, solícito e atencioso, sem deixar de trabalhar, escutou a narrativa do motivo da minha visita. Zeloso profissional e experiente artífice não careceu de grandes silogismos ou técnicas de convencimento ou persuasão da minha parte; a probidade, honradez e confiança evidenciaram-se durante o nosso diálogo. Compreendeu bem a urgência da obra; fez-me saber o seu custo, rejeitando receber qualquer valor antecipado a título de sinalização. Com profissional dignidade e algum orgulho retorquiu: “… domingo podeis vir buscar a obra, que estará pronta. Só aí é que vos recebo o dinheiro”. E, sem largar o trabalho, prosseguiu conversando da sua vasta experiência, com a vontade de ser escutado, ao que agradavelmente e com gentil consideração e respeito correspondi. Recordo ter entretanto chegado um casal de moradores, deixando notar a sua condição de emigrantes, a indagar se e quando lhes fazia também um par de molidas de gargalo… ao que o obreiro, em sentido de pedagógica confiança e provavelmente vislumbrando na questão uma mera indagação mais motivada por curiosidade e algum sentido de ostentação, ripostou: “e para que quereis vós as molidas de gargalo?… não estais bem servidos com as que vos fiz, e que ainda estão novas?…”
Molidas das bestas. Dada a sua forma, a mais à direita deverá ser a molida de gargalo. Fotos gentilmente cedidas pelo autor do texto.
Não demorou muito a visita dos vizinhos e com manifesta afabilidade prosseguiu na cavaqueira com o ilustre e desconhecido forasteiro, até que em determinado momento do colóquio, enquanto pousava a obra em mãos e se levantava, me solicitou aguardasse. Poucos minutos terá demorado até que regressou trazendo uma cesta de vime. Desocupou a credência. Sobre ela colocou um mantel de linho, sobre este uma porção de fogaça, um bom naco de presunto, uma garrafa com vinho e dois copos. E enquanto fraccionava o pão e o naco acrescentou: “são horas de restaurar forças… ainda tendes a viagem pela frente!” E com brando gesto de mão, convidou-me a segui-lo, dando-me o exemplo no início do repasto.
Agradeci a cortesia, a delicadeza e não disse que não. Prosseguiu, sem desperdiçar tempo, contando episódios de bem sucedidas obras realizadas para fregueses de distintas localidades, incluindo para a contígua Espanha. No final da sóbria e aconchegante refeição, despedi-me do afável anfitrião, deixando-lhe saber que a nossa mãe iria ficar muito satisfeita quanto agradecida, pela pronta resposta, assim como pelo seu trabalho; ao que o destro artesão não conseguiu disfarçar um ténue regozijo de digna vaidade.
Não fui encarregado de ir buscar a obra concluída no dia estabelecido pelo artista, mas o meu irmão imediato que, tal como eu, regressou a casa tecendo louvores ao espontâneo acolhimento e prestável desempenho do mestre Augusto dos Anjos Rodrigues.
Não recordo que horas seriam quando deixei a casa do hábil albardeiro. Entretanto a jovem Merência contara à mãe que algo de noticioso e inusitado acontecia na terra: um amigo do tio Luís, que ela mesma conhecera, tinha vindo ao local. Ditou-lhes pois o seu sentido de hospitalidade que era, no seu entender, mister conhecê-lo e, assim sendo ficou de espreita à rua, até que o forasteiro aparecesse de novo. Ao aproximar-me transmitiu-me que a sua mãe queria conhecer-me e esperava por mim. Ambos nos dirigimos à casa, onde com mais duas crianças a mãe da jovem me esperava. Lembro-me que, logo franqueando a porta de entrada, num pequeno recinto térreo estava colocada uma mesinha com umas bolachas, doces e alguma bebida para receber o notável desconhecido, mas familiar porque amigo do seu irmão, Luís Caldeira.
Tinha acabado de almoçar, mas não pude subtrair-me à generosa e espontânea manifestação de convivência e sincero acolhimento. Despedi-me da Senhora, da Merência, da aldeia de Angueira, com o reconhecimento de quem é granjeado de tantas atenções e com o sentido do dever cumprido.
…
Foi num abrir e fechar de olhos que decorreram cinquenta anos. Ano da mercê de 2018. Após ter adquirido aos restantes herdeiros as fracções da casa de família, e no respectivo espaço ter edificado uma modesta moradia, encontrando-me empenhado na recuperação dos utensílios da economia doméstica, ferramentas, alfaias agrícolas, apetrechos da casa e campo, trastes, baixela… pela carga de cultura, de história vivencial, de saber empírico e mesmo de erudição de que tais instrumentos são depositários, carga essa que inexoravelmente estará condenada à desaparição, se alguma diligência no sentido de inverter a inércia do olvido com o suceder do tempo não for levada a efeito, fui bater à porta de um dos descendentes da família Alves (Velho) onde o tear dos meus avós sabia ter ido parar.
A minha avó materna falecera; a única herdeira descendente que também aprendera o mister perecera também no limiar da idade adulta; a esposa do meu avô em segundas núpcias, por curiosa casualidade, irmã da minha avó materna, também tecia, porém, após enviuvar pela segunda vez (ao casar com o meu avô também já era viúva de um primeiro matrimónio contraído com um Senhor Canastra de São Joanico), tendo chegado à idade outonal e de abandonar esta actividade, perante solicitações da referida família em que havia duas moçoilas em idade de exercer a profissão, acabou por (não sei se) doar, ceder a troco de algum benefício ou vender o artefacto de tecelagem da família.
Bati à porta certa. Obtive efectivamente notícia do ansiado apetrecho e da respectiva localização no complexo habitacional familiar: na divisão do forno. Não obstante a casa e respectivo logradouro transversal a duas ruas paralelas da vila, já fora alienada pelo que me foi sugerido dirigir-me ao novo proprietário de nome Amílcar dos Reis Rodrigues, natural de Angueira, que fora Guarda Fiscal e jubilado da Instituição GNR, casado com Dona Isabel Pires, natural da aldeia de Vilar Seco.
Não deixei para o dia seguinte. Foi de seguida que bati ao ferrolho da porta do seu exemplarmente bem cuidado quintal que separa a nova edificação da rua adjacente, que coincide com a da nossa casa. Num primeiro intento não encontrei ninguém, contudo numa pertinaz segunda tentativa tive o ensejo de encontrar um respeitável e atento Senhor a quem, após curta apresentação pessoal, transmiti o intuito da minha presença.
Com uma urbanidade e cortesia a toda a prova, soube explicar-me que dava fé do dito utensílio no local indicado, todavia na sequência da tal casa do forno, dependência da casa original, ter entrado em ruínas pela acção implacável do tempo e falta de intervenção humana, o colapso do telhado originou o seu desaparecimento por efeito de combustão juntamente com o madeiramento caduco da armação do tecto. Não foi notícia agradável, como resulta óbvio, facto de que o hoje dilecto amigo Senhor Amílcar se apercebeu. E foi com gentil afeição que me comunicou que provavelmente na casa dos seus pais na aldeia, ainda recuperasse os restos do tear da sua família, que generosamente me ofereceria. Tendo-lhe perguntado quando disporia de tempo para viajar à aldeia, de seguida me manifestou a sua imediata disponibilidade.
Recordei-me da primeira deslocação àquele lugar havia meio século, o que constituiu espontâneo tema de conversação. Dotados de meio de transporte de última geração, galgámos o curto lanço da Rua das Freiras, até à Cruz da Atalaia e descemos pela Costa, via outrora não carroçável nem sequer por carro rural carregado, devido à sua pendente e pronunciado desnível, mas hoje pavimentada e convertida em estrada, em direcção ao Vale de São Miguel. Fiz menção de guiar em direcção à localidade de Caçarelhos… porém logo o copiloto me advertiu que aquela (já) não era a rota certa; produto da minha percepção com falta de aggiornamento e reciclagem, dito em linguagem mais hodierna: instrumentos de navegação desactualizados… Logo imaginei que a via mais curta e lógica seria pela localidade de São Joanico e foi por esse trajecto que rumámos, com a naturalidade e óbvia convicção de em poucos minutos estarmos vislumbrando as primeiras edificações do aglomerado. Logo à entrada o distinto companheiro de percurso me deu indicação do caminho a seguir, no rumo da igreja matriz, em direcção ao novo local de destino. Já não encontramos o mecanismo de tecedura que determinara a nossa deslocação, porém o inefável vizinho obsequiou-me com um magnífico exemplar de jugo de vacas, ainda em estado quase novo, de um par de cangalhas inibidoras de alimentação, de molida, cornais, sobeio…, peças já hoje recuperadas e referenciadas nas publicações sucessivas que vêm acontecendo na página de facebook e em cujas descrições e fichas técnicas se manterá convenientemente a respectiva procedência.
Angueira, agosto de 2023: Ronda de entrega da Festa de pelos antigos aos novos mordomos da Festa em 2024. Vídeo de Luís Carlos Torrão.
Nem casas, nem as ruas, nem qualquer outro pormenor me trouxe à lembrança e à recordação a minha primeira pitoresca e prazenteira expedição, quando ainda estudante e a ordens da diligente mãe do lar. Não obstante o encontro espontâneo com o meu condiscípulo Viriato Esteves, agora empenhado em recuperar a casa dos pais, incrementada com novas áreas da casa outrora pertença da família do amigo Amílcar Rodrigues, onde havia sido recebido, o encontro com uma vizinha de nome Isabel, mal chegámos, que me foi apresentada como neta do obreiro Augusto Rodrigues, que ouviu enternecida a minha narrativa da hospitalidade e responsável comprometimento com que o seu avô me presenteou cinquenta anos atrás, a agradável coincidência da então jovem Merência ser irmã do agora meu grato vizinho que potenciou esta segunda viagem meio século decorrido, esposa do dilecto amigo e conterrâneo Henrique Machado, cunhada da Dona Isabel Pires, escrinheira como a nossa mãe… e ainda tudo o que ficou vertido nestas páginas são o testemunho bem patente de quanto a minha primeira aventurosa ida a Angueira me ficou impressa e permanecerá indelevelmente cinzelada.
Angueira (agosto de 2023): huortas i fuonte de l Pilo, no centro da povoação (foto da esquerda) e rua da Amargura (foto à direita), onde ficam as casas da Sabel Canhuotica, neta do tiu Agusto Albardeiro, e do marido, a mais recentemente recuperada pelo professor Viriato Esteves e a dos filhos da tie Marie Caldeira e do tiu Massemino.
Cumo todos ls dies bemos i oubimos dezir na telbison, hai, na maior parte de ls spitales de l Paíc, grande falha de médicos p’acumpanhar las ties ne l trabalho de parto i a dar a la lhuç ls ninos.
Bamos, aton, a ber cumo, hai cinquenta ou mais anhos, se passában estas cousas. Era you yá moço i lhembra-me de, quando inda garotico, la tie Sabel Tarasca, que, nesse tiempo, era la parteira, cuntinar a ajudar las ties d’Angueira a parir. Nun bos scandalizeis cun esta palabra, pus era assi que, nesse tiempo, alhá se dezie dar a la lhuç ou botar ls ninos al mundo.
Cuido que tenerá sido eilha que, a mi i als mius armanos de pai i mai – Jorge, Anica, Eimílio i Aquilino, todos nós, cumo nuosso pai i nuossa bó Ana, coincidos pula alcunha de Pera/o –, mos tenerá ajudado a benir al mundo, i a tirar-mos de la barriga de la nuossa mai – la tie Marie Rosa, Quintanilha d’alcunha – i, apuis, pula purmeira beç, a lhabar-mos, a anxugar-mos i a bestir-mos i inda a oubir la nuossa purmeira cantilena.
Pula parte que me toca, tengo, oumenos, que dezir: “Oubrigado, tie Sabel Tarasca!”. Claro que, s’ambas a dues inda hoije fússen bibas, mie mai tenerie 106 anhos d’eidade i la tie Sabel Tarasca, oumenos dieç, mas, cumoquiera, inda mais qu’eilha.
Cumo será fácel d’eimaginar, nun fui solo a mi i a mius armanos que la tie Tarasca ajudou a benir al mundo. Cuido you que tenerá tamien ajudado a la maior parte de las mais de ls de la nuossa eidade i d’Angueira a botá-los al mundo.
S’l trabalho de parto dalgũa tie nun corrisse de lei, nun habie outro remédio, senó, ir a chamar tiu Chic’Albino, l barbeiro que fazie las bezes d’anfermeiro d’Angueira, i s’inda stubisse a tiempo, l doutor a Bumioso ou lhebá-la, de burro ou a cabalho, al spital de la Bila. Nun admira, aton, que, tamien por isso, nesse tiempo se morríssen tantos “anjicos” i ties inda mi nuobas.
Afertunadamente, hoije an die, yá mos podemos queixar, i cun toda la rezon, de nun haber i ls spitales, mesmo ls de las maiores cidades, nun tenéren oustetras subrecientes p’acumpanhar l trabalho de parto i oussiliar las ties i las moças a botar al mundo ls sous ninos i ninas. Eimaginai cumo serie se las ties i las moças d’agora tubíssen tantos ninos cumo tenien las daquel tiempo… Claro stá que, s’assi fusse, oumenos nun teneriemos la falta de giente, arriba de todo garoticos, moças i moços, i l grabe porblema de çpoboamiento q’afeta la maior parte de l nuosso Paíç i, arriba de todo, la Tierra de Miranda, l restro de l Nordeste Stramuntano i l anterior de l Cuntinente.
Esta ye ũa maneira de lhembrar i d’houmenagear mie Mai i todas las outras Mais que, hai cerca de setenta anhos i sin qualquiera assisténcia médica, botórun las “moças” i ls “moços”, la giente de la mie geraçon al mundo. Claro qu’esta ye tamien ũa houmenaige, indas que sencielha, a todas las outras Mais de l mundo.
Oubrigado, Mai! Tenemos muitas soudades buossas, tie Marie Rosa Quintanilha.
Bocabulairo/Vocabulário
afertunadamente – felizmente \\ al – ao \\ alhá – lá \\ an – em \\ anho – ano \\ anterior – interior \\ armano – irmão \\ arriba – acima \\ beç – vez \\ benir – vir \\ bien – bem, muito \\ Bila – Vila (de Vimioso) \\ bó – avó \\ Bumioso – Vimioso \\ buosso – vosso \\ çpoboamiento – despovoamento \\ cumoquiera – talvez \\ cuntinar – continuar \\ cuidar – pensar \\ de lei – como deve ser \\ dezir – dizer \\ die – dia \\ dieç – dez \\ dues – duas \\ eilha – ela \\ el – ele \\ houmenaige – homenagem \\ lhabar – lavar \\ lhembrar – lembrar \\ l – o \\ la – a \\ lhuç – luz \\ mai – mãe \\ mi – mim, muito \\ mie – minha \\ miu – meu \\ mos – nos \\ ningũa – nenhuma \\ ningun – nenhum \\ nino – menino \\ niũa – nem uma, nenhuma \\ nũa – numa \\ nun – não \\ nuosso – nosso \\ oumenos – pelo menos \\ oussiliar –auxiliar, ajudar \\ oustetra – obstetra \\ paíc – país \\ purmeiro – primeiro \\ rezon – razão \\ sencielha – singela \\ solo – só \\ soudade – saudade \\ spital – hospital \\ stramuntano – transmontano \\ stubisse – (forma do verbo “star”) estivesse \\ subreciente – suficiente \\ tamien – também \\ telbison – televisão \\ tener – ter \\ tie – tia, mulher, senhora \\ tiu – tio, homem, senhor \\ tubíssen – (forma do verbo “tener”) tivessem \\ ũa – uma \\ yá – já \\ ye – (forma do verbo ser) é \\ you – eu
A criação do Ministério da Coesão Territorial e a localização da respetiva secretaria de Estado em Bragança parece serem, talvez mais do que um indício, um sinal de que se pretende melhorar o panorama geral do País, mudando o paradigma das velhas políticas seguidas até à atualidade pelos governos do século passado e pelos que, já neste século, antecederam o atual.
Contrariamente ao que se passou nas Regiões Autónomas da Madeira e dos Açores, que, a partir da entrada de Portugal na CEE, usufruíram de avultados fundos da União Europeia (EU) que lhes proporcionaram a possibilidade de realizarem largos investimentos, o interior do Continente, especialmente o Nordeste Transmontano, continuaram a ser discriminados e a “ver navios”, em termos de investimento público e privado, em relação ao litoral. Assim, os governos dos anos 80 e 90 do século passado, para além de incentivarem o abandono da agricultura tradicional, encerraram as três linhas de caminho de ferro de via estreita – Sabor, Tua e Corgo –, que, embora mal e porcamente, com material circulante lento, incómodo e obsoleto, iam, apesar de tudo, servindo Trás-os-Montes.
Ultimamente, o atual Governo tem andado em périplo pelas capitais, cidades e vilas dos distritos do interior. Contudo, mais que as palavras e as promessas, interessam os atos e as realizações. Esperamos que, não se tratando de mera propaganda, tal medida represente e se traduza numa séria e decisiva aposta na coesão territorial do País.
Assim, é chegada a hora de o atual Governo redimir o Poder Central do abandono a que, por ação ou omissão, os governos da Ditadura e mesmo os posteriores ao 25 de Abril de 1974, por falta de investimento no interior, contribuindo para a diáspora, ajudaram a sugar a população para as localidades do litoral. Por essa via, conduziram ao despovoamento e à hecatombe demográfica que afetam Trás-os-Montes, especialmente o Nordeste Transmontano e, ainda mais gravemente, a Terra de Miranda: os municípios de Miranda do Douro, Vimioso e Mogadouro.
Com a mobilização dos aderentes aos movimentos cívicos criados na Terra de Miranda – a Rede Atalaia em 2018 e o Movimento Cultural da Terra de Miranda (MCTM) em 2020 – e, especialmente, com a elaboração e a discussão pública do Plano Estratégico da Terra de Miranda (PETM), o Movimento Cultural da Terra de Miranda dotou os referidos municípios e o próprio Governo de um plano de desenvolvimento para esta zona do País. O Poder Central e o Poder Local passaram, assim, a dispor de um instrumento, que, funcionando como bússola, pode, a partir de agora, nortear a sua ação neste território.
Entre os seus projetos de ação, o PETM acolhe a proposta da equipa de quatro engenheiros, que, em nome da Associação Vale d’Ouro e pro bono, procedeu ao estudo comparativo, em termos de percurso, de população servida, de impacto económico e ambiental, de redução de tempos de percursos e de custos do projeto e da viabilidade da sua concretização, fundamenta e sustenta a sua proposta de opção pela construção de uma linha de caminho de ferro de alta velocidade (AV) de ligação do Aeroporto Francisco Sá Carneiro, passando por Paços de Ferreira, Amarante, Vila Real, Murça/Alijó, Mirandela, Macedo de Cavaleiros, Bragança e Terra de Miranda, à linha do AVE Vigo – Madrid, em Zamora, e, pelo norte de Espanha, à França, em detrimento da linha de ligação de Aveiro, passando por Viseu, Guarda e Vilar Formoso, até Medina del Campo e seguindo depois para Madrid.
Porém, para meu espanto, há poucos dias, pela voz do secretário de Estado das Infra-estruturas, que, a convite da/o sr.ª/sr. Deputados distritais do Partido Socialista, se deslocou a Bragança, os Transmontanos foram brindados, em pleno inverno, com mais um banho de água fria. Afastando-se da posição assumida pela sr.ª ministra da Coesão Territorial – que havia declarado anuir à estratégia delineada pelo MCTM, adoptando-a como sua e possível modelo a aplicar a outras zonas do interior do País, se comprometeu a apoiar a concretização das propostas contempladas no PETM –, o referido sr. secretário de Estado, sem o mínimo pudor e qualquer respeito pela gente do Nordeste Transmontano e desprezando o trabalho desenvolvido pela equipa que, pro bono, produziu os estudos preparatórios da viabilidade de construção de uma via férrea de AV, ligando o Aeroporto Sá Carneiro às capitais de distrito e outras localidades importantes dos distritos do Porto, Vila Real e Bragança, seguindo, depois, pela Terra de Miranda até Zamora, com ligação a Madrid e, pelo norte de Espanha, a França. Fazendo letra morta desta proposta, o sr. secretário de Estado produziu declarações, que, parecendo afastar-se das linhas de força da ação do atual Governo, decalcam a bafienta cartilha política anteriormente seguida pelos governos do antes, mas também do pós-25 de Abril.
O Toural da feira, a nordeste do Santuário do Naso.
A partir dos anos 80 do século passado, o Nordeste Transmontano talvez tenha sido uma das zonas “privilegiadas” do território mais “prontamente contemplada” com o encerramento das linhas de caminho de ferro de via estreita. Agora, o dito sr. secretário de Estado, seguindo uma estranha forma de “compensar” Trás-os-Montes dos desmandos e arbitrariedades com que o “presentearam”, remete a construção da via férrea de AV que serviria (servirá?!) Trás-os-Montes para as calendas ou, recorrendo a uma expressão mais popular, para o Dia de São Nunca à tarde. Parece, assim, considerar que Trás-os-Montes não precisa – quiçá, nem merece! – que lhe seja conferida qualquer prioridade de forma a poder ser contemplada com investimento público na ferrovia. De uma só penada, deu, assim, mais uma machadada no sonho acalentado por aqueles que mantinham a esperança de que o atual Governo não perderia a oportunidade para, convertendo o múltiplas vezes reiterado círculo vicioso em virtuoso, redimir o Poder Central das discriminações arbitrárias com que, no passado, “premiou” Trás-os-Montes e o restante interior e que conduziram ao despovoamento de cerca de 2/3 do território do Continente. A litoralização dos investimentos e a consequente fixação de cerca de 2/3 da população na estreita faixa litoral compreendida entre Braga e Sines foram erros sucessivamente repetidos pelos vários governos que, há mais ou há menos tempo, antecederam o atual.
Vejamos, então, como o sr. secretário de Estado das Infra-estruturas equaciona o problema: a “espinha dorsal” ferroviária, por ele referida, tem, a meu ver e desde longa data, vindo a assistir à concentração do investimento público e privado no litoral. Nas doutas palavras do referido governante, “A geografia é o que é”(!…)” Terá sido assim que o País chegou ao lamentável estado em que, atualmente e mesmo nas suas palavras, se encontra: “Portugal “tem a população quase toda no eixo Braga/Faro e todas as infraestruturas de transporte se ligam (…) a esse eixo”, pelo que “sem estruturar esse eixo a utilidade das outras infraestruturas fica muito prejudicada.”” (Ver página: https://eco.sapo.pt/2023/02/27/governo-rejeita-comecar-ferrovia-por-tras-os-montes-e-nao-promete-alta-velocidade/?fbclid=IwAR3DHN0ZdONln-bIKK75snq-hFkFYeoAu4GTFiHQUhLsNOLrC5xIZjHHLLc – consultada em 5 de março de 2023).
O referido governante parece esquecer que a geografia, sobretudo a humana, está longe de ser a única condicionante da distribuição da população pelo território. Mais que condicionada pelas condições físicas ou naturais, embora sem deixar de as ter em conta, a ocupação humana e a distribuição da população pelo território são, acima de tudo, condicionadas pelos investimentos realizados, ou pela falta deles, e, no caso de Trás-os-Montes e do restante interior, pelo abandono a que, pelo menos, desde meados do século passado, o Poder Central os tem vindo e continuado a condenar. Foi assim que, nos anos 60 e 70, e, nos anos 80 e 90 do século passado, o Poder Central tem vindo a aproveitar, primeiro, as remessas de divisas dos emigrantes e, após a entrada de Portugal na CEE, os Fundos Europeus – destinados a promover a coesão europeia, aproximando o nível de desenvolvimento dos países periféricos/menos desenvolvidos ao dos países centrais/mais desenvolvidos da UE – para, avisada, acertada e coerentemente, continuando a concentrar o investimento público e privado no litoral, aprofundar o diferencial de desenvolvimento entre as regiões do País. Assim, é nos mesmos locais onde sempre foram feitos os investimentos e que, por isso mesmo e que, para além dos países que acolheram os nossos emigrantes, sugaram a população das terras do interior, que o Poder Central continua a concentrá-los. Não admira, pois, que os desequilíbrios da distribuição da população pelo território, anterior e historicamente gerados, corram o risco de serem ainda aprofundados e mais agravados, quase mesmo “perpetuados”. Assim, com 2/3 da sua população a ocupar uma faixa litoral de menos de 30 kms a partir da linha costeira entre Braga e Setúbal e da faixa costeira algarvia, não será de admirar que, como, há muitos anos, dizia o saudoso dr. Eurico Lemos Pires, mais dia menos dia, Portugal caia ao mar. Depois, lavando as mãos como Pilatos ou vertendo lágrimas de crocodilo, imputam a responsabilidade pela situação aos governantes que os precederam. Ainda que com um trago amargo de boca, quase apetece dizer: Dizem que Portugal é pequeno!… Afinal e pelos vistos, até parece ser grande demais! Por este andar, qualquer dia ainda é capaz de aparecer por aí um político de meia tigela, mas dotado de vastos lampejos de “argúcia”, a propor-nos vender em saldo a qualquer outro país eventualmente interessado cerca de 2/3 do nosso território atual!
“O centralismo é uma doença de que o país padece e que é muito provocada pelo desconhecimento. (…) O centralismo é sempre justificado em nome de um suposto racional de eficiência, que depois sucumbe à monstruosidade e inoperância das máquinas que são criadas. E temos então esses exemplos bizarros: florestas geridas a partir da Avenida da República, em Lisboa, ou coisas desse género, que sabemos o dano que provocam ao país e ao seu desenvolvimento.” (António Cunha, presidente da CCDR-N, na “Entrevista”, realizada por Luís Miguel Queirós e Manuel Roberto, Público, sábado, 18 de março de 2023, pág.ª 41). Seguindo o anacronismo da velha lógica denunciada pelo sr. presidente da CCDR-N, nas declarações do sr. secretário de Estado, vislumbra-se estar subjacente ao seu pensamento, justificar-se a continuidade das velhas políticas que têm vindo a tornar cerca de 2/3 do território do Continente num espaço de mato, abandonado, sem ninguém que o cultive e defenda e, como tal, condenado a ser pasto de incêndios. Tal “visão” só merece mais um comentário: perante uma maneira de pensar “tão lúcida, esclarecida, inovadora, ousada, equilibrada e justa”, o interior “está bem servido!”… Bem vistas as coisas, o pensamento do referido governante em nada se afasta ou difere – pelo contrário, decalca-a! – da lógica de pensamento sobre o País daqueles “esclarecidos, preocupados com os problemas e amigos do peito” do Nordeste Transmontano, que, há cerca de 40 anos, por ação ou por omissão, mandaram ou permitiram encerrar as linhas férreas de via estreita, que, embora mal, apesar de tudo, iam servindo a população de Trás-os-Montes: a Linha do Sabor, a Linha do Tua e a Linha do Corgo. Em vez de modernizar as linhas e o material circulante de forma a permitir praticar maiores velocidades, reduzir o tempo de viagem e conferir-lhes melhores condições de segurança, conforto e maior comodidade, o Poder Central e a concessionária preferiram encerrar de vez estas linhas férreas que tanto custaram e tempo levaram a serem construídas.
Tendo em conta o teor das declarações proferidas pelo sr. secretário de Estado das Infra-estruturas, que, anuindo ao convite que lhe foi dirigido pela/o sr.ª/sr. Deputados distritais de Bragança do Partido Socialista, se “dignou” deslocar-se a Bragança, para tomar a liberdade de, com a maior desfaçatez e alto e bom som, dar a entender aos “pretensiosos, sonhadores e irrealistas” Transmontanos: “Ora, tomem lá, que é para aprenderem!”
Sabendo que, infelizmente, a quase generalidade dos governos tomam decisões sobre medidas políticas a aplicar em função do número de possíveis eleitores existentes nas localidades, nos municípios e distritos, nas províncias, regiões ou zonas mais importantes do País, os governantes podem, porventura, laborar num erro: esquecer os laços e a ligação afetiva dos naturais que, devido à diáspora, ou dos que, por motivos de estudo, trabalho ou familiares, tiveram que deixar a terra natal para e/migrarem para o estrangeiro ou se fixarem nas grandes cidades do litoral. Se há alguns casos em que, só esporadicamente e por motivos de força maior, voltam de visita à terra de origem, muitos outros – arrisco mesmo dizer a maior parte dos Transmontanos –, mesmo os que residem no estrangeiro, mantêm fortes ligações à terra natal. Nestas situações, pode acontecer que, divididos entre “dois amores” – à terra de origem e àquela onde residem –, a sua opção de voto não seja condicionada apenas por uma das localidades. Assim, é bem possível que, na hora de votar, o façam na(s) força(s) política(s) que, do seu ponto de vista, alguma ou mais coisas importantes fez/fizeram em prol da sua terra-natal.
Tenho sérias dúvidas que alguém ou algum organismo tenham feito o levantamento dos naturais de quaisquer localidades, concelhos, distritos, províncias, regiões e zonas de Portugal a residirem noutros. Podemos, contudo, imaginar os muitos milhares de eleitores transmontanos e a primeira geração dos seus descendentes, que, residindo no estrangeiro ou nas grandes cidades do litoral do País, a sua opção de voto seja condicionada também pela atenção prestada e a ação votada pelas forças políticas ao seu torrão-natal. Seja como for, aqui fica o alerta…
Se não está familiarizada/o com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta maisda portuguesa, não hesite emconsultar o dicionário cujo “link” pode encontrar no final do mesmo.
Algumas especificidades fonéticas e ortográficas da Língua Mirandesa
Embora o Português e o Mirandês tenham origem no Latim, pelas vicissitudes do processo histórico, seguiram percursos e tiveram formas de evolução diferenciados. Assim, paralelamente à evolução do galaico-português, ocorreu a do ásture-leonês, que, na Terra de Miranda, viria a chamar-se Mirandês. Daí que a Língua Mirandesa tenha algumas especificidades fonéticas e ortográficas próprias que a diferenciam do Português. Vejamos, então, algumas delas: em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; o diminutivodas palavras derivadas portuguesas formado pelo acrescento do sufixo inho/a no Mirandês é substituído por ico/a e, menos frequentemente, por ito/a; as palavras que em Português terminam na vogal nasal ã, no Mirandês, perde o til e fica terminada em ana (ex.ºs: manhã/Manhana, marrã/marrana); salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas, no Mirandês é substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; o dígrafo ch lê-se sempre tch; o Mirandês – talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada – tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Baláncio de quaije uito anhos de publicaçones subre Angueira
L final d’anho questuma ser l tiempo cierto pa se fazer qualquiera baláncio. Ye assi na eiconomie, nas ampresas, ne l Stado i ne ls serbícios públicos. Pus tamien a mi, que prezo la transparéncia, la prestaçon de cuntas i l dreito a la anformaçon, me parece que tengo algũas oubrigaçones an relaçon a quien ten tenido pacéncia i coraige pa me star a aturar, bendo ls testos que, zde 13 de abril de 2016, tengo benido a publicar ne l Blogue Angueira.net.
La maior parte deilhes screbi-los an Mirandés, la lhéngua que, an casa, era falada por mie mai i miu pai i sous filhos. Assi, fui an Mirandés que, tal cumo ls mius armanos, eicetuando l mais nuobo, you daprendi tamien a falar. Cumo tal, l Mirandés ye la mie purmeira lhéngua materna. Claro stá que tamien tengo screbido un ou outro testo an Pertués, la mie sigunda lhéngua, que daprendi a falar ne l cumbíbio cun outras pessonas de la gente fidalga d’Angueira, na eigreija i, apuis, quando, antre ls siete i ls dieç anhos, andei a la scola an Angueira, daprendi tamien a screbir.
Claro que nun fui nada fácele nin siempre pacífica la coeisisténcia de dues lhénguas na cabeça de l mesmo garoto. Bondará, a este respeito, ler l eicelente testo Dues Lhénguas de l eilustre i soudoso Amadeu Ferreira.
Apuis de me aposentar de la carreira d’anspetor de la Eiducaçon, pa nun me sentir einútele i sin acupaçon, dou-me na cabeça de, pula purmeira beç, ampeçar a screbir an Mirandés. Cumbenirá lhembrar que, quando era garoto i, bien anhos apuis, yá d’adulto, mi ralas serien las pessonas que screbien an Mirandés. Bá lá que, pa lhá de l soudoso i eilustre padre, i apuis doutor, António Mourinho, an debido tiempo, ampeçórun mais pessonas a screbir tamien an Mirandés. Antre todas eilhas, tengo que, arriba de todo, tornar a lhembrar outro eilustre studioso – zafertunadamente, tamien el yá zaparcido – mirandés, Amadeu Ferreira, de quien la lhéngua i la cultura mirandesas, sin squecer tamien Angueira, son mi grandes debedoras. A abaluar pulas ambestigaçones q’alhá fizo, puls testos que subre eilha screbiu i pula palestra q’alhá dou als partecipantes ne l Encontro dos Blogueiros do Praino, Amadeu Ferreira amostrou un special aprécio por Angueira, pul sou patrimonho, specialmente puls molinos mais antigos nas marges de la ribeira, i inda pula sue stória. Claro que outras/os hai que, seguindo tamien l eisemplo deilhes, pa lhá de studáren, screbíren i publicáren an Mirandés, fundórun i ténen benido a animar la Associaçon de la Lhéngua i Cultura Mirandesas. Grácias a outras/os i tamien a eilhes, bai yá para uns anhos que l Mirandés ampeçou a ser ansinado, purmeiro, an algũas scolas de l cunceilho de Miranda i, apuis, an algũas Associaçones de Stramuntanas an Lisboa i ne l Porto.
Se lirdes l testo De Trapos se Fai ũa Manta de Farrapos. Ls Porpósitos Deste Blogue (https://www.angueira.net/2016/04/19/33), que, an 19 de abril de 2016, publiquei ne l Blogue Angueira.net, podereis quedar a saber las rezones que me lhebórun a screbir estes testos.
La mie eideia era – i cuntina a ser – dar a coincer a las pessonas d’Angueira, als sous decendientes i a las de ls pobos bezinos, arriba de todo, de la Tierra de Miranda, un cachico de cumo era la bida de las pessonas d’antigamente. Abibando-les la mimória, poderan, assi, muitas deilhas lhembrar-se i matar soudades de la sue gente i d’Angueira.
Bamos aton a ber l quei, antre 13 de abril de 2016 i 31 de dezembre de 2022 (Gráf.º 1), se passou culs testos que tengo benido a screbir i a publicar ne l Blogue Angueira.net:
Eicetuando 2017, anho an que, por bias de tener stado acupado a dar formaçon als diretores de scolas i agrupamientos de scolas de l Norte, de l Centro, de Lisboa e Vale do Tejo, de l Alentejo i de l Algarve, publiquei mi pouquitos testos. Assi i todo, an 2017, l númaro de bejitantes de l Blogue fui maior q’l de 2016. Ne ls restrantes anhos, l númaro de bejitantes i de bisualizaçones fui oumentando todos ls anhos anté, an 31 de dezembre de 2022, alcançar un total de 15 127 bejitantes i de 25 421 bisualizaçones.
Cumo se puode ber ne l Quadro 1 i serie de sperar, Pertual, seguido por Spanha, Stados Ounidos, Fráncia i Brasil, son ls países cun mais bejitantes i bisualizaçones de todos ls testos. Solo nun me passarie pula cabeça que ls Stados Ounidos quedarien a la frente de la Fráncia i de l Brasil an númaro de bisualizaçones.
Bendo agora la çtribuiçon de bisualizaçones por Cuntinentes (Gráf.º 2), arriba de todo, l’Ouropa, mas tamien las Américas, çtácan-se de ls restantes. Ye na África q’hai menos bisualizaçones de ls testos de l Blogue. Assi i todo, quaije trés meses i meio antes de, a 13 de abril de 2023, cumpletar uito anhos, fui bejitado i bisualizado an 68 países. Bamos aton a ber ls dieç testos de l Blogue cun mais bisualizaçones (Quadro 2):
Ambora tenga sido publicado hai menos tiempo (2022), de todos ls testos, “Portugal de Lés a Lés”: Passaige de 2 400 “Motards” por Angueira, an pouco mais de meio anho, fui aquel que, ne l Blogue Angueira.net, tubo mais bisualizaçones. La rezon disso cumoquiera seia por tener sido bisto por alguns de ls partecipantes ne l çfile. Pa lhá disso, de todos ls testos de l Blogue, hai seis que ténen mais de 1 000 bisualizaçones, un cun mais de 900 i outro cun mais de 800, tenendo sido quatro deilhes publicados an 2016 i un – l sigundo mais bisto – an 2018.
Cumbenirá sclarecer que, ne l miu modo de ber, l testo que talbeç tenga sido mais bisto será La Compra dun Albardin na Feira de l Naso. Se calha, preguntareis bós: Mas por quei? Son dues las rezones: la purmeira, por tener sido publicado an cinco partes na “Fuolha Mirandesa”, por simpático cumbite i decison de l porsor, scritor i amigo Alfredo Cameirão, persidente de la Associaçon de la Lhéngua i de la Cultura Mirandesas i responsable pula dita “Fuolha“, an outras tantas eidiçones seguidas de l Jornal do Nordeste; la sigunda, por estas leituras nun stáren cuntablizadas ne l miu blogue.
Eiqui queda l mui agradecimiento i un abraço al dr. Alfredo Cameirão, scritor mirandés que leio cun grande agrado, porsor i pessona que muito admiro pul sou dinamismo i dedicaçon a la Tierra de Miranda i a la causa de la Lhéngua Mirandesa, sin squecer l Nordeste Stramuntano.
Hai inda outro texto, Bícios, Manhas i Artimanhas de l Burro de l Tiu Adriano, que, por tener sido partilhado ne l blogue dun amigo, las bisualizaçones deste testo ne l sou blogue tamien nun stan eiqui cuntablizadas.
Tengo q’acrecentar q’l oumento de l númaro de bejitantes i de bisualizaçones de ls testos de l Blogue Angueira.net se debe tamien a las paiginas, arriba de todo, stramuntanas de l FaceBook, algũas deilhas de la Diáspora i, cumo tal, çtinadas als nuossos eimigrantes. Eiqui queda tamien l miu agradecimiento a las i als administradoras/es dessas paiginas por me tenéren outorizado a partilhar neilhas ls testos de l Blogue.
Claro stá qu’inda réstran muitas outras stórias antressantes passadas antre la gente antiga d’Angueira i que fago tençon de, an debido tiempo, benir a publicar neste Blogue.
I, cumo, pula cierta, preguntarie Fernando Pessoa se screbisse an Mirandés: Baliu la pena?
Cuido que se puode dezir que si, q’l baláncio ye positibo. Hoije, mais pessonas sáben un cachico mais acerca d’Angueira, de la sue gente mais antiga, de ls porblemas mais defíceles q’hoije afétan la poboaçon, l sou termo i la gente q’alhá bibe. Alguns decendientes de pessonas d’Angueira, que, na purmeira metade i anté als anhos 60 de l seclo passado, fúrun oubrigados a eimigrar pa las Américas, mas, arriba de todo, pa l Brasil, tornórun a bejitar Angueira a ber i a saber de fameliares de sous pais que quedórun por Angueira ou qu’eimigrórun pa países de l’Ouropa.
A todas/os las/als amigas/os que ténen tenido la coraije pa se botáren a ler testos an Mirandés, parabienes i oubrigado, beisicos i abraços.
Buono Anho de 2023 a todas/os!
Bocabulairo \\vocabulário
Abaluar – avaliar \\ abibar – avivar \\ aire – ar \\ a la/al – à/ao \\ alhá – lá \\ alredores – arredores \\ amentar – referir, falar \\ ampeçar – começar \\ ampercípio – princípio \\ an – em \\ anganhar – enganar \\ anspetor – inspetor \\ anton/aton – então \\ antrar – entrar \\ antre – entre \\ aparcer – aparecer \\ apartar – separar \\ aprécio – apreço \\ apuis – após, depois \\ armano – irmão \\ arriba – acima \\ auga – água \\ baler – valer \\ balhe – vale \\ beç – vez \\ bejita/nte – visita/nte \\ berano – verão \\ bielho – velho \\ bien – bem \\ benido – (verbo benir) vindo \\ bondar – bastar \\ botar-se – pôr-se a fazer qualquer coisa \\ búltio – vulto \\ buntade – vontade \\ buolta – volta \\ cachico – pouquinho \\ calhar – acontecer por acaso, calar \\ causo – caso \\ çcanso – descanso \\ çcuidar – descuidar \\ çcunfiar – desconfiar \\ çfile – desfile \\ cheno – cheio \\ coincer – conhecer \\ coraige – coragem \\ çpachado – despachado \\ çpique – despique \\ c’ũa/c’un/cun – com uma/um, com \\ cul/a – com o/a \\ cumbenir – convir \\ cumoquiera – talvez \\ cunsante – consoante \\ cunta/r – conta/r \\ cuntablizado – contabilizado \\ decendiente – descendente \\ decison – decisão \\ deilha – dela \\ del – dele \\ dezir – dizer \\ dieç – dez \\ dreito – direito \\ dũa – duma \\ eilha – ela \\ eilhi – ali \\ eimbierno – inverno \\ eiqui – aqui \\ el – ele \\ fame – fome \\ feitiu – feitio \\ fondo – fundo \\ fuora – fora \\ houmenaige – homenagem \\ houmilde – humilde \\ huorta – horta \\ inda/s –ainda \\ l/la – o/a \\ lhá – lá \\ la – a \\ le – lhe \\ lhadeira – encosta \\ lhado – lado \\ lhargo/uito – largo/uinho \\ lhembrar – lembrar \\ mai – mãe \\ mala/o – má/mau, doente \\ manhana – manhã \\ mano – mão \\ marge – margem \\ mi – mim, muito \\ mie/miu – minha/meu \\ naciente – nascente \\ nacírun – (verbo nacer) nasceram \\ naide – ninguém \\ nel – nele \\ nin – nem \\ nin sequiera – nem sequer \\ niũa/ningũa – nem uma, nenhuma\\ nó/nun – não \\ nũa – numa \\ nuobo – novo \\ nuosso – nosso \\ oumenos – pelo menos \\ parcer – parecer \\ paixarada/páixaro – passarada/pássaro \\ palo – pau \\ pie – pé \\ poner – pôr \\ poniente – poente \\ porparar – preparar \\ porriba – por cima, do lado de cima \\ puonte – ponte \\ pul/a – pelo/a \\ puolo – pó \\ pus – pois \\ punton – pontão \\ quaije – quase \\ qualquiera – qualquer \\ quedar – ficar \\ quegirdes (forma do verbo querer) – quiserdes \\ rejistir – resistir \\ riba – cima \\ scaleiras – escadas \\ sclarecer – esclarecer \\ scuitar – escutar, ouvir \\ seclo – século \\ senó – senão \\ sfregante – instante \\ solo – só \\ Spanha – Espanha \\ spantar – espantar \\ spreitar – espreitar \\ stramuntano – transmontano \\ stubo/isse (verbo star) – esteve/ivesse \\ studar – estudar \\ suorte – sorte \\ talbeç – talvez \\ tempra – têmpera \\ tengo – (verbo tener) tenho \\ tie/tiu – tia, mulher, esposa/tio, homem, marido \\ tubo/isse (verbo tener) – teve/tivesse \\ ũa – uma \\ yerba – erva \\ zabafar – desabafar \\ zafertunadamente – infelizmente
Para saber o significado de outras palavras, carregue no “link”:
http://www.mirandadodouro.com/dicionario/Se quiser aderir a qualquer dos 23 grupos da Rede Atalaia, basta acrescentarao nome de cada localidade do concelho de Vimioso a palavra Atalaia. Pesquise, depois, o nome do(s) grupo(s) no Facebook e peça a sua adesão ao(s) mesmo(s).
Se não está familiarizada/o com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta maisda portuguesa, não hesite emconsultar o dicionário cujo “link” pode encontrar no final do mesmo.
Algumas especificidades fonéticas e ortográficas da Língua Mirandesa
Embora o Português e o Mirandês tenham origem no Latim, pelas vicissitudes do processo histórico, seguiram percursos e tiveram formas de evolução diferenciados. Assim, paralelamente à evolução do galaico-português, ocorreu a do ásture-leonês, que, na Terra de Miranda, viria a chamar-se Mirandês. Daí que a Língua Mirandesa tenha algumas especificidades fonéticas e ortográficas próprias que a diferenciam do Português. Vejamos, então, algumas delas: em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas, no Mirandês é substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; o dígrafo ch lê-se sempre tch; o Mirandês – talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada – tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Agradecimentos
Agradeço a todas/os quantas/os, abnegadamente, disponibilizando o seu tempo e o seu saber à causa, contribuíram para a formação e às/aos que têm vindo a aderir e a apoiar os dois movimentos cívicos – Rede Atalaia e Movimento Cultural da Terra de Miranda –, criados em prol da resolução dos graves problemas que afetam o bem-estar, a língua e a cultura da população das localidades dos três municípios da Terra de Miranda.
Criaçon de ls Mobimientos Cíbicos Rede Atalaia i Movimento Cultural da Terra de Miranda
A la purmeira bista, teneran sido çfrentes las rezones que lhebórun alguns cidadanos de l cunceilho de Bumioso, por um lhado, i outros de ls cunceilhos de Miranda de l Douro i de Mogadouro, por outro, a criar estes dous mobimientos cíbicos.
La toma de cuncéncia de l mui alto númaro de abstençones nas Eileiçones Nacionales i, arriba de todo, nas Outárquicas de 2017, lhebou alguns cidadanos ouriginairos de bárias poboaçones de l cunceilho de Bumioso a, ne l final desse anho, dáren ls purmeiros passos pa la formaçon de la Rede Atalaia. Agregando 23 grupos, un a mais que las 22 poboaçones de l munecípio de Bumioso, fui criada a 6 janeiro de 2018 cumo forma de podéren tamien dar l sou cuntrebuto al Movimento pelo Interior. Stando persentes i anterbenindo nas einiciatibas deste mobimiento, nas quales apersentórun ls sous puntos de bista.
Dous anhos i un cachico mais apuis, a 6 de márcio de 2020, preacupados cul negócio de l trespasse de la sploraçon de seis barraiges – trés deilhas ne l Douro Anternacional i na Tierra de Miranda i outras tantas tamien ne l Nordeste Stramontano –, alguns cidadanos ouriginairos de bárias poboaçones de ls cunceilhos de Miranda de l Douro i de Mogadouro dórun ls purmeiros passos cun bista a la formaçon de l Movimento Cultural da Terra de Miranda. Arriba de todo, este mobimiento fui criado pa prebenir i alertar Sue Eiceléncia l Sr. Persidente de la República, l Gobierno, ls Deputados, ls Outarcas, ls Mirandeses, ls Purtueses i la Outoridade Tributaira pa l que poderie star a passar-se cul negócio de l trespasse de la sploraçon de las barraiges eisistentes i sploradas pula EDP – las de Miranda de l Douro i Picuote ne l cunceilho de Miranda de l Douro, la de Bemposta ne l cunceilho de Mogadouro i las restrantes noutros munecípios de Trás-ls-Montes. Ye que çcunfiaban que las ampresas ambolbidas neste negócio starien a porparar-se pa se çafáren de pagar ls debidos ampuostos. Assi, culas sues manobras, poderien perjudicar estes munecípios, negando-les l dreito a recebir la parte de ls mesmos, receita que, cumo todo lhieba a crer, les será debida.
Mas, pa lhá destas, que fúrun las mais próssimas, houbo inda outras rezones q’hai muito tiempo bénen perjudicando ls trés cunceilhos de la Tierra de Miranda – Miranda de l Douro, Mogadouro i Bumioso – i inda outros de l Nordeste Stramontano i que, cumo tal, lhebórun a la criaçon destes dous mobimientos: l squecimento, l abandono i la falta d’ambestimiento i de zambolbimiento a que, antes i apuis de l 25 de Abril de 1974, ls gobiernos les ténen cundanado; i, debido a isso, l amprobecimiento que lhebou a l’eimigraçon, al çpoboamiento, al ambelhecimiento de la populaçon, al ancerramiento de las bias de l camino de fierro i d’outros serbícios públicos eissenciales: scolas, houspital, stradas, carreiras, bancos, tribunales, correios, antre outros. Estes porblemas ajúdan-mos a antender l stado lhastimoso a que, ne ls dies d’hoije, chegou la demografie, l’eiconomie i la situaçon social de la gente de la Tierra de Miranta, de l Nordeste Stramuntano i de l Anterior de Pertual. Mas nun cuideis, pori, que ye por falta de recursos própios – bien pul cuntrairo! –, que chegórun a un stado de tal grabidade.
Ne l seclo passado, milhentas pessonas – dezenas de milhar deilhas de la Tierra de Miranda – fúrun forçadas, pus nun tubíran outro remédio, senó, eimigrar pa las Américas i, a partir de ls anhos 60, para outros çtinos na Ouropa, adonde, apuis de cunseguíren lhebar ls fameliares, refazírun las sues bidas. Assi i todo, las qu’eimigrórun pa países de l’Ouropa – arriba de todo pa la Fráncia i pa l’Almanha –, mantenendo las sues raízes, oumenos ũa beç por anho, quaije todas an agosto, tornában, i inda tórnan, a las sues tierras pa ber i matar soudades de la sue gente i tratar de las sues porpiadades. La maior parte deilhas (re)custruíran ou amanhórun las sues casas. I, cula eideia dun die tornáren, de beç, pa Pertual, muitas deilhas fúrun cumprando mais porpiadades. Assi, quando se reformórun, algũas tornórun de beç pa Pertual, mas la maior parte deilhas, pa podéren star perto de ls sous filhos i nietos, i de ls sous amigos i cuntinar a aceder als serbícios de salude desses países, pássan metade de l anho an cada lhado: ls meses mais frius, ou seia ne l outono i d’eimbierno, ne ls países para donde eimigrórun, i la outra metade, ne ls meses mais calientes, ou seia na primabera i ne l berano, an Pertual.
Atentos al que cuntina a passar-se i a la grabidade de la situaçon an que hoije s’ancóntran las poboaçones de ls trés cunceilhos de la Tierra de Miranda, ls dous mobimientos ténen inda mais cousas an quemun: cada qual, ne l tiempo próprio i a sou modo, publicou un lhibro adonde apersenta las sues maiores preacupaçones i dá cunta, a la populaçon i als outarcas, de las sues porpuostas de seluçon para aqueilhes que, ne l sou modo de ber, son ls maiores porblemas de l cunceilho de Bumioso i de la Tierra de Miranda: Concelho de Vimioso, O Desafio da Interioridade (2018), por parte de la Rede Atalaia; l Plano Estratégico da Terra de Miranda (2022), por parte de l Movimento Cultural da Terra de Miranda. Cumo se puode ber nestes lhibros, ls dous mobimientos ténen inda an quemun la maior parte de ls oubjetibos, preacupaçones i porpuostas de seluçon q’un i outro aperséntan. Bien bistas las cousas, cada qual a sou modo, ambos a dous se porpónen ajudar a rebitalizar las poboaçones de l cunceilho de Bumioso i de ls outros dous munecípios de la Tierra de Miranda.
Assi i todo, hai tamien algũas cousas que cfréncian estes dous mobimientos: la stratégia i la dinámica seguidas na dibulgaçon de las sues atebidades por parte de l Movimento Cultural da Terra de Miranda. Assi, an márcio i abril de 2020, inda antes de la sue formaçon, cuntando cula eisiténcia de bárias associaçones ne ls cunceilhos de Miranda de l Douro i de Mogadouro – Associaçon de la Lhéngua Mirandesa, Frauga, Lérias, Galandum Galundaina, Chocalheiro de Bemposta –, apostou an ambolber i mobelizar estas associaçones na formaçon i nas atebidades de l mobimiento. A 13 de julho, apersentou l sou Manifesto al Paíç nũa cunferéncia d’amprensa. Pa lhá disso, ten cunseguido tamien ambolber políticos de ls bários partidos i outarcas, jornalistas i las telbisones na dibulgaçon de quemunicados i nobidades subre l negócio de las barraiges. La clareza de l oubjetibo que lhebou ls fundadores de l mobimiento a ouníren-se i a criá-lo, l sou protagonismo, las sues strutura, forma de ourganizaçon, de debison de l trabalho i de dibulgaçon de la sue atebidade, juntamente culas peripécias de l negócio que parece séren scandolosas, fúrun l furmiento q’ajudou l mobimiento a crecer i a tornar-se mais coincido i, assi, a cunseguir l apoio i a tornar-se capaç de mobelizar mais gente ne l Paíç.
Por sue beç, apuis de criada, la Rede Atalaia fui tratando de la sue strutura ourganizacional i, cunsante iba oumentando l sou númaro d’aderentes – an 17 de maio de 2018, tenie yá alcançado 5 450 adesones! –, fui ponendo a funcionar l grupo i la páigina de cada poboaçon de l cunceilho. Passados trés ou quatro meses, todas las poboaçones de l cunceilho tenien ls sous grupos formados, las sues páiginas a funcionar i la maior parte deilhas ls sous admenistradores nomeados. Assi, grácias als admenistradores de ls grupos de las poboaçones, la Rede Atalaia, cachico a cachico – ou seia, més a més –, fui siempre crecendo, anté, antre ls que neilhas nacírun, eimigrados ou nó, ls sous decendientes i amigos, ne l final d’agosto de 2022, quedar a pouco mais de 200 nuobas adesones p’alcançar 18 000 ne l cunjunto de ls grupos i poboaçones de l cunceilho. Pa se perceber bien l segneficado de l númaro d’adesones, bonda lhembrar que, fazendo fé ne ls Censos de 2021, an 31 de dezembre desse anho, l cunceiho de Bumioso yá só tenerie un cachico mais de 4 100 moradores. Inda an 2018 i ne ls anhos a seguir, pa lhá de la participaçon nas einiciatibas de l Movimento pelo Interior, alguns de ls fundadores de la Rede Atalaia fúrun recebidos an oudiéncia por Sue Eiceléncia l Sr. Persidente de la República, cumbersórun cul menistro de l’Agricultura i, juntamente cul persidente de la Cámara Munecipal, recebírun ũa figura amportante de la política nacional na bejita que fizo a Bumioso. Cumo forma de sensibelizar a todos eilhes pa ls porblemas de l cunceilho, fazírun-le l’antrega de l lhibro Concelho de Vimioso, O Desafio da Interioridade. Pa lhá disso, l aderente, pintor i músico José Augusto Coelho tocou, pa Sue Eiceléncia, l hino de la Rede Atalaia, de l’autorie de Piedade Galhardo i musicada pul grupo Maranus, i antregou-le tamien l quadro Tia Papoila, l retrato dũa figura representatiba de l cunceilho de Bumioso, pintado por el.
Ne l miu modo de ber, pa la Rede Atalaia i l Movimento Cultural da Terra de Miranda tenéren inda mais fuorça, solo les falta dáren-se las manos i, caminando a la par i ounindo sfuorços antre eilhes i cula gente i culs outarcas de ls trés cunceilhos, eisegíren al Poder Central que les preste, agora, l’atençon i les faga la justícia, que, hai tiempo demais, les ye debida, mas les ben a ser negada: zambolber i rebitalizar la Tierra de Miranda, cumo tamien l Nordeste Stramuntano i todo l Anterior de l Paíç.
Todos trés – la Tierra de Miranda, l Nordeste Stramuntano i todo l Anterior de l Paíç – percísan, merécen i yá nun ye sin tiempo q’l Poder Central ampece a fazer-les la justícia que les ye debida, mas que, nun passando de la cepa tuorta, tarda demais. Seia cumo fur, muitos son yá ls cidadanos que nun stan çpuostos a quedáren mais tiempo, quetos, calhados i de manos atadas, a la spera que la seluçon de ls sous porblemas les caia de l cielo.
Fuorça i upa a todos eilhes!
Para saber o significado das palavras mais difíceis, carregue no “link”:
Se quiser aderir a qualquer dos 23 grupos da Rede Atalaia, basta acrescentarao nome de cada localidade do concelho de Vimioso a palavra Atalaia. Pesquise, depois, o nome do(s) grupo(s) no Facebook e peça a sua adesão ao(s) mesmo(s).
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta maisda portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Agradecimentos
Agradeço à professora Fátima Malheiro, à arquiteta Vera Fernandes, aos engenheiros Vítor Moreira e Jorge Fernandes, ao professor Adérito Carabineiro, ao dr. Álvaro Moreira (advogado), ao coronel Manuel Lopes, ao Francisco Afonso, meu parente basileiro, e aos conterrâneos Nuno Bilber, Ricardo Preto, Avelino Gomes e David Alves, que, gentilmente, me disponibilizaram e/ou autorizaram a publicar fotos de sua autoria que têm vindo a partilhar na página do grupo Angueira Atalaia. A todas/os e a cada uma/um delas/es, muito obrigadoe um abraço.
La passaige de las i de ls motards por Angueira
Hai ũa rezon pa tener screbido este testo an Mirandés: Angueira ye ũa de las dues poboaçones – la outra ye Bilasseco – de l cunceilho de Bumioso adonde inda se fala tamien la Lhéngua Mirandesa. Hai quien diga que fui por anfluéncia de l porsor Moreno, mas, ne l miu modo de ber, arriba de todo por proua i se tenéren yá morrido las pessonas mais bielhas qu’inda la falában, zde final de l seclo passado, deixou de se falar Mirandés an Caçareilhos.
Na tarde de deimingo, die 12 de junho de 2022, apuis d’almuorço, pulas dues de la tarde, you i Dulcineia, la mie tie, stábamos ambos a dous a salir de casa qu’era de mius pais, ne l Cimo de l Pobo d’Angueira, adonde naci i passei la mie anfáncia. Mal ponimos l pie fuora de la puorta, pássan por nós quatro ou cinco motas, mui grandes i potentes i de matrícula nacional i strangeira.
Motards de l Portugal de Lés-a-Lés a antrar ne l cimo de l pobo d’Angueira na tarde de 12 de junho de 2022
Rue de Sante Cristo abaixo, passado un cachico, pássan por nós mais outras tantas motas i, apuis, inda mais outras. A camino de l Pilo, adonde íbamos a tomar café cun miu armano Emílio, mie cunhada Cristina i ls nuossos amigos i sous bezinos Adérito i Teresa Carabineiro – que stában tamien a passar uns dies an Angueira –, cuntínun a passar por nós inda mais motas. I l mesmo se passou ne l restro dessa tarde.
Angueira: passaige de ls motards pul Lhargo de Sante Cristo.
Stábamos todos nós, mais Guilherme de l tiu Lazarete i la sue tie, a la selombra ne l cabanhal de la sede de l’Associaçon Cultural, cada qual a tomar sou café. Oulhando pa l cimo de las Scaleiricas, abisto anton ne l aire, purmeiro, dous ou trés i, un cachico apuis, dues ou trés dezenas d’abutros a bolar mui alto i an circlo subre l ribeiro de l Balhe. Nun dou pa ls cuntar nin ber bien a todos, pus staba muita lhuç i l cielo, indas que cun algũas nubres, mui claro. Éran tantos que quaije parcie que stában apostados an fazer cuncorréncia als abiones que todos ls dies pássan pul cielo de l termo d’Angueira. Assi i todo, inda les tirei alguns retratos cul telemoble, pus tenie-me squecido de la máquina de tirar retratos an casa.
Angueira: abutros a bolár ne l cielo porriba de las Scaleiricas, ne l ampercípio de la tarde de 12 de junho de 2022.
Deilhi a cachico, cuntínun a passar de l Lhargo de Sante Cristo pa l de l Ronso i, por antre la casa de l tiu Cereijas i de la tie Mar’Inácia Fresca i la sede de la Junta i de l’Associaçon Cultural, cada beç mais motas.
Angueira: retrato animado de la passaige de ls motards pul Lhargo de Sante Cristo.
Stando ũa tarde de calma mi caliente, dous motards de Felgueiras i mais uns poucos páran las motas ne l Ronso. Parcendo stafados i star cun friu squesito, abáncan junto a nós, a la selombra, i aporbéitan pa tomar café i se refrescáren cun golo d’auga i outras bubidas.
Angueira: motards a çcansar un cachico ne l café i cerca de la fuonte, de l chafariç, de ls huortos de l Pilo i por baixo de la sede de l’Associaçon Cultural i de la Junta.
De seguida, mais alguns motards páran las motas i aporbéitan tamien pa se refrescar i çcansar un cachico a la selombra dũa nogueira, cerca de la fuonte, de l chafariç i de ls huortos de l Pilo.
Cuntinando a chegar cada beç mais motas, ampecei a tirar-les retratos de çfrentes sítios: purmeiro, de la baranda i de l terraço porriba de la frauga de la casa qu’era de l tiu Ferreiro i de la tie Clorinda i que miu armano Emílio cumprou i recuperou; de seguida, ancuostei-
Passaige de ls motards de l Lhargo de Sante Cristo pa l Lhargo de l Ronso an Angueira.
-me a la squina de la parede porriba de l terraço de la casa qu’era de l tiu Sora i de la porsora Eirnestina – recustruída puls nietos que l’hardórun – i, birado pa l Lhargo de Sante Cristo, mas oulhando tamien para antre l cimo i l fondo de las huortas de l Pilo, yá quaije ne l Cachon i cerca de l fondo de l pobo; apuis, ne l Lhargo de Sante Cristo, porriba i antre la capielha, l cimo de la casa qu’era de l tiu Morais i un cachico abaixo de l curral i de las loijas de las bacas de l tiu Aran, birado caras a las casas de l tiu Canoio i de l tiu Joan Fresco, coincido tamien cumo tiu Ratico – cumprada, recuperada i adonde, hai mais de dieç anhos, passou a morar l porsor Brancal de l Porto –, tirei dezenas de retratos.
Angueira: passaige de ls motards pula Rue de Sante Cristo abaixo.Retrato animado de la passaige de ls motards pulas huortas de l Pilo caras a l’Eigreija d’Angueira.
Era yá fin de tarde quando you i Dulcineia tornemos para casa ne l Cimo de l Pobo i un cachico arriba de la casa de la scola bielha. L fondo desta, dando de caras cul amigo Carlos Pires – filho d’Ana Guiomar i nieto de la tie Piadade –, la sue tie i l filho deilhes, que, benidos de Lisboua, stában tamien a passar uns dies por alhá, stubimos eilhi a cumbersar cun eilhes, miu primo Francisco i Ana Marie Coira, la sue tie, qu’eilhi stában tamien.
Carlos Pires (de cuostas), la sue tie, miu primo Farncisco i Ana Marie Coira, la sue tie, i la mie Dulcineia a béren passar ne l Cimo de l Pobo ls últimos motards que chegórun a Angueira.
Solo a partir de las siete i meia de la tarde, antes de se çponer l Sol, ye que deixemos d’oubir qualquiera rugido de motas a passar ne l Cimo de l Pobo. Assi i todo, stou an crer que, cumoquiera, serie yá lhusque-fusque quando ls motards que chegórun mais tarde a Angueira teneran salido pa San Joanico, passando, apuis, pul PINTA, pula Bila (Bumioso), por Pinelo ou por Carçon i pula bila d’Argozelo, poboaçones de l cunceilho de Bumioso, uns i outros apuis por Outeiro a camino de la Cuncentraçon an Bergáncia.
Soutordie, quando you, la mie tie i l nuosso filho mais nuobo tornábamos para Braga, na outostrada, passórun por nós, an sues motas, dezenas de motards. Tamien eilhes tornában para casa. Na área de serbício antes de Bila Real, inda falei cun casal mi simpático subre la biaige que, na biespera, tenien feito anté la Cuncentraçon de motards i l que, nesta, se passou an Bergáncia.
Un reparo
Por çcuido, ou, cumoquiera, por çtraçon, ls outarcas de la Junta de l’Ounion de Fraguesies de Caçareilhos i Angueira i de la Cámara Munecipal de Bumioso nun teneran dado coincimento a las pessonas i, subretodo, al moço que splora l café de qu’íban a passar por Angueira milhentos motards de l Portugal de Lés-a-Lés. Dando aires de nun saber de nada i star çprebenido, l moço nun pudo aporcatar-se i anquemendar mais garrafas d’auga i de cerbeija nin outras bubidas i, anté mesmo, uns petiscos pa matar la sede i la fame a tantos partecipantes neste çfile. Stando el solico a serbir ls clientes, tamien nun tubo manos a medir p’abiar tantas pessonas q’ambadírun l café.
Nun fura isso, ls fuorasteiros poderien tener sido mais bien aculhidos i atendidos. Bondaba abrir tamien l bar de la Zona Balnear i Parque de Merendas de la Cabada. Poderien, assi, çcansar i refrescar-se un cachico a la selombra i chafurgar, anté, na ribeira. Nun quedarien assi bien mais de-lei?
Angueira: Zona Balnear i Parque de las Merendas de la Cabada ne l berano.
Quien sabe s’alguns deilhes, pa zantorpecer las piernas i refrescar tamien ls uolhos, nun se botarien, ribeira abaixo ou ribeira arriba, a dar un poulico a la Senhora ou anté al Múrio! Poderien, assi, pa lhá de guapas paisages, ber l molino, la casa de l molineiro, la çuda i las huortas d’Ourrieta Caliente ou las de la Cabadica i de l Múrio.
Ora dezi-me alhá: pa lhá dun çperdício, nun fui ũa pena?! Nun será yá tiempo de quien nun puode, nun sabe ou nun quier saber, nin relar-se ou dar-se al trabalho a fabor de l bien público – de la poboaçon, de la sue gente i de ls bejitantes –, arrumar las botas i, dando la beç a outros, nun quedar por ende atrás de mais uns çtonicos de l eirairo público i, assi, a tener que dar aires de fazer que fai?
Angueira: speilho d’auga na Zona Balnear i Parque de Merendas de la Cabada ne l outono. Retrato tirado pula amiga Fátima Malheiro, porsora de l Porto, a quien agradeço por me tener outorzado a publicá-lo.
Seinha disso, ye que, pul final de tarde, la dona Palmira Cereijas dixo a la mie tie que, al passáren ne l Cimo de l Pobo, dous motards, bendo-la a regar l jardin a la frente de casa, parórun i le pedírun que les regasse cula mangueira. Quedórun, assi, todos cunsolados i agradecidos.
Fui ũa suorte you i la mie tie nun tenermos salido d’Angueira nessa tarde i, bermos assi l çfile de ls motards i les tirar alguns retratos. Calhou tamien de star por lhá l amigo David Alves, moço natural d’Angueira, mas que bibe i trabalha an Balhadoliç (Spanha), que fizo dous bídeos deilhes, nas motas, a passar al fondo de la poboaçon, de l Pilo pa la Eigreija. Indas que tenga que l’agradecer por me tener outorizado a partielhá-los, tengo muita pena, mas nun ye possible publicá-los eiqui.
Dues ou trés cousas acerca d’Angueira
A quien alhá passou i solo la biu de relhance, tengo que dezir dues ou trés cousas subre Angueira, la poboaçon i l sou termo, un circlo de cerca de trés a quatro quilómetros de raio, de tierras de cultibo i de monte, al redor deilha.
Aporbeito tamien pa partielhar ũa bista de la poboaçon d’Angueira – ye probable que remonte, oumenos, al seclo VII – i de l sou termo, adonde, antes d’alhá chegáren ls Romanos, habie dous castros de ls Celtiberos: l de la Quecolha i l de l Gago, que, cumo nun podie deixar de ser, stan arruinados.
La poboaçon d’Angueira bista de l alto de l Múrio, retrato tirado ne l berano de 2019
Ambora sendo de l munecípio de Bumioso – que, juntamente culs de Miranda de l Douro i de Mogadouro, fórman la Tierra de Miranda –, Angueira ye ũa poboaçon de l cunceilho de Bumioso adonde, pa lhá de Pertués, inda se fala tamien Mirandés.
De la ribeira d’Angueira, tengo que lhembrar ls sous carangueijos outóctones (lagostins de pata branca) i las bariedades de peixes – scalhos, barbos, xardas, antre outros – q’alhá habie a la farta, mas, zafertunamente, stan an bias de stinçon; las çudas, ls molinos i casas de ls molineiros, que stan, hoije, an rúina; i, nas marges de la ribeira i de ls ribeiros que, neilha, ban a zaugar, las huortas, mui fértiles i mimosas, algũas deilhas que yá nin sequiera stan cultibadas, i ls lhameiros, alguns deilheis pouco cuidados ou mesmo al abandono.
Angueira: represa ne l ribeiro de la Puontelhina an Bal de Conde. Retrato tirado pula porsora Fátima Malheiro.Angueira: lhameiros de la Puontelhina.
Lhembro tamien que, antre l termo i la poboaçon, pa lhá de l forno de la teilha ne ls Puntones i de l pison de la Cabada, ribeira abaixo, ribeira arriba, habie inda an Angueira, nas sues marges, pa lhá de las uito çudas, quatro caliendras i trés casas de l molineiro de que réstran inda siete i trés, uito molinos de que réstran inda quatro cun bários seclos: l de las Trés Ruodas ou de ls Lucas, i l de l tiu Alfredo, un al cimo i outro al fondo de Terroso, l de ls Deminguitos na Senhora, l mais antigo pus data, oumenos, de l seclo XIII, i inda l de Telhado. Lhembro que, antre 1246 i 1256, l mosteiro de Moreiruola (Spanha) cumprou als hardeiros de Don Tello Fernandes – a quien l rei Don Sancho le tenie feito la doaçon d’Angueira – la poboaçon, la eigreija, un molino – cuido que tenerá sido l de las Trés Ruodas – i l todo l termo d’Angueira. Ambora an rúina, las çudas, caliendras, casas de l molineiro i molinos que réstran son inda recuperables.
Angueira: molino de las Trés Ruodas ou de ls Lucas an Terroso. Retrato tirado pul angenheiro Vítor Moreira.Angueira: casa de l molineiro de l molino de la tie Amélia i de l tiu Alfredo de l Moilino al fondo de Terroso i al cimo de la Yedra. Na çuda deste molino, ne ls anhos 60 de l seclo passado, l Goberno mandou fazer la represa i, a partir deilha, l canal d’eirrigaçon antre la Yedra i las Uolmendas, cun cerca de trés kms i todo el an cantarie.Represa de l sistema d’eirrigaçon d’Angueirane l final d’eimbierno. Ampeça eiqui l canal de l’eirrigaçon, cun cerca de trés kms, que sigue pula marge dreita de la ribeira i dá pa regar las huortas de la Yedra, Ourrieta Caliente, la Senhora, de l Tanque, de la Cabada, Eigreija, Çança, de l Cachon, de laSalina, Mediana, de ls Puntones, de la Faceira i de las Uolmedas. Retrato tirado pula porsora Fátima Malheiro.Angueira: casa de l molineiro de l molino de ls Deminguitos ou de la Senhora, cerca de 200 metros arriba de la Zona Balnear i Parque de Merenda de la Cabada. An frente desta casa i al fondo d’Ourrieta Caliente stan l molino i la çuda.Angueira: piedra cula data de 1247 porriba de la argolha d’atar las béstias que lhebában al pan pa l molino de ls Deminguitos na Senhora.
Quédan eiqui alguns retratos de lhameiros i huortas q’hai nas marges de la ribeira i de ls ribeiros.
Angueira: lhameiros de Boca ls Balhes pa la Francosa. Retrato tirado ne l ampercípio de la primabera.Angueira: huortas de l fondo de la Faceira. Mesmo serbidas pul canal de l’eirrigaçon, parte deilhas yá nin stan cultibadas.Angueira: huortas de la Mediana i de Faceira de l Prado. Alhá atrás i mais loinje, béien-se ls Sierros, al meio i un cachico mais baixo, l Cabeço de la Binha que tapa l monte de la Gralheira i, a la dreita, l Cabeço de la Quecolha.Angueira: huortas de la Mediana. Mesmo serbidas pul canal d’eirrigaçon, algũas yá nin sequiera stan cultibadas.Angueira: çuda de las Uolmeda. Deiqui, pula caliendra de las Antraugas, iba l’auga pa l molino de Telhado.
Ne l termo d’Angueira, cerca de ls Sierros i ne l Prado i a cerca de trés quilómetros de la poboaçon, inda alhá stá la capielha de San Miguel – ũa de las, senó mesmo la mais antiga de ls alredores – i, al redor deilha, un antigo semitério.
Angueira: la capielha de San Miguel. Retrato tirado, hai yá alguns anhos, por Francisco Afonso, miu pariente brasileiro, filho de mie prima Maria Albina Chic’Albina i de Lázaro Stroila.
Sabeis ũa cousa? Pa lhá d’inda se falar la Lhéngua Mirandesa, de l ancanto de las bistas, de ls guapos recantos i paisaiges – peinhas, ribeira/os, fauna i flora bariadas –, an Angueira, nun fáltan ganados de canhonas, de burros i buiadas.
Angueira: Fraga de la Puontelhinane l ampercípio de la primabera. Retrato tirado de la Cortinona ne l alto de la marge dreita de l ribeiro de la Puontelhina.Angueira: Peinha de la Garça. Retrato tirado por Álvaro Moreira, abogado de l Porto.Lhontras na ribeira d’Angueira ne l eimbierno. Retrato tirado pul amigo Vítor Moreira, angenheiro de Braga.Angueira: pista de carambelo i niebe na Cabada. Retrato tirado pul angenheiro Vítor Moreira.Angueira: un nebon. Retrato tirado pul miu pariente Ricardo Preto, filho de ls mius primos Joan Quintanilha i Ana Marie Canoia.Angueira: anchena ne l Parque de Merendas de la Cabada. Retrato tirado por Nuno Bilber.Angueira: madronheiro de l Sierro de ls Malhadades. Retrato tirado ne l final de l’outonhopul angenheiro Jorge Fernandes.Angueira: canha-frecha. Retrato tirado pul dr. Álvaro Moreira, abogado de l Porto.Burro i buiada nun lhameiro de l termo d’Angueira. Retrato tirado ne l berano pul coronel Manuel Lopes..Un ganado i l perro de guarda ne l termo d’Angueira. Retrato tirado ne l eimbierno pula porsora Fátima Malheira.
Grandes ou pequeinhas, mais ricas ou mais probes, nun fáltan an Angueira casas antigas, molinos, corriças, palombares, huortas, tierras i lhameiros a la benda. Cuido que nun son nada caros nin será defícel recuperá-los.
Angueira: a l’antrada i de l lhado dreito de la caleija, la casa de bibir de l tiu Chico Regino i de la tie Felizarda; al fondo, la casa de morar de l cabo Xabier i de la Ti’Ana Caneda an Saiago.Angueira: casa de ls Raianos an SaiagoAngueira: caleija, forno, pátio i casa de morar de la tie Janeira an Saiago.Angueira: casa de l tiu Chafin i de la tie Sabel Cadata an Saiago.Angueira: casa de l tiu Cereijas i de la tie Mar’Inácia Fresca ne l Lhargo de l Ronso. Pa lhá de la casa de bibir, éran tamien eiqui la sue taberna, l sou açouge i la sue penson.Angueira: parte de baixo i antrada de la casa de las Machacas an Sante Cristo. Retrato tirado pul angenheiro Vítor Moreira.Angueira: palombar de ls Quintanilhas na Canhada.Angueira: corriça de ls Zilros an Ourrieta l Castro. Cumo esta, hai inda ne l termo d’Angueira mais de 15 corriças.Angueira: casica de la huorta de ls Galharitos, al fondo de la caleija de Peinha Ferreira i al cimo de la çuda de Terroso.
Pessonas que se deixórun ancantar por Angueira
Hai mais de quarenta anhos que alguns homes de posses – médicos dentistas, angenheiros, abogados, porsores, comerciantes i profissonales doutros ramos i serbícios –, benidos de fuora – subretodo de Braga, mas tamien de l Porto, de Biana de l Castielho, de Puonte de Lima i doutras cidades i bilas –, ne l tiempo própio de la caça, ampeçórun a aparcer, oumenos un die por semana, pa caçar perdizes, lhiebres, coneilhos, rolas i outros páixaros an Angueira. Cula alteraçon de la lei de la caça i l cunsentimiento de ls moradores i duonhos de las tierras, decidírun criar la Zona Associatiba de Caça d’Angueira. Pouco apuis, passórun tamien a caçar jabalis i corsas. De seguida, ampeçórun a cumprar i a recuperar casas antigas i alguns deilhes a morar an Angueira.
Angueira: casas recuperadas na Rue de Sante Cristo. A la dreita, casa de l tiu Ratico i de la tie Justina Rata, cumprada i recuperada pul porsor Brancal, de l Porto; a la squierda, casa recuperada pul miu pariente, l dr. juiç Rui Stebes.Angueira: casa de morar de l tiu Chetas i de la tie Blisanda Bitorina, cumprada i recuperada pul angenheiro Vítor Moreira, de Braga.
Hai outros que, de tiempos a tiempos i an bárias alturas de l anho, seia berano ou eimbierno, outonho ou primabera, ban anté lhá passar algũas semanas.
Hai trés ou quatro anhos, un casal francés cumprou i recuperou la casa de la scola nuoba i passou a morar an Angueira, adonde recebe muitos strangeiros.
Casa de scola nuoba, recuparada i oumentada pul casal francés Castelli-Fontenay, que passou a bibir an Angueira.
Al mesmo tiempo, pa lhá de ls eimigrantes, algũas pessonas nacidas tamien an Angueira, mas que, hai muitos anhos, dalhá salírun pa studar i/ou trabalhar an cidades de Pertual, ampeçórun tamien a recuperar ou a recustruir las casas q’hardórun de sous pais.
Assi, hoije an die, cumo podereis ber, Angueira yá nun ye la mesma: a par dalgũas casas arruinadas, ye possible tamien ancuntrar outras yá recuperadas.
Angueira: fachada Sul i lhado birado pa la Salina de la casa de l capitan Bernardino i de la dona Marie Rosa Steba, recuperada pul filho i miu pariente, dr. Paulo Bernardino.Angueira: casa de la dona Anfáncia Cachona, recuperada pul filho, angenheiro Aníbali la arquiteta VeraFernandes.Angueira: frauga i casa de morar de l tiu Ferreiro i de la tie Clorinda, cumprada i recuperada pul major Emílio i Cristina Torrão.Angueira: casas qu’éran de la dona Anfáncia Cachona i de la tie Nabarra, recuperadas pul sou filho, angenheiro Aníbal i la arquiteta Vera Fernandes.Angueira: casas de Sante Cristo. A la squierda, la casa de l tiu Alexandre i de la tie Francequita, recustruída puls pais de l’anfermeira Teresa Carabineiro i, mais recentemente, por esta i l sou home, l porsor Adérito Carabineiro; al meio, la capielha de Sante Cristo i, a la dreita, l curral de l tiu Arán i l lhado naciente de la casa de las Machacas. Rue abaixo, ũa buiera, atrás de cinco bacas i ũa sobrana de raça mirandesa. Retrato tirado pula porsora Fátima Malheiro.
Deixai, anton, que bos faga ũa pregunta: nun será de fazer cumo eilhes?
Motards ou nó, zafio-bos, assi, a mudar d’aires: a trocar l frenesi i rugidos de la cidade pul silenço i la paç de l campo; a deixar la poluiçon i l stress pa tornar a la calma natural i a respirar aire lhimpo i puro; a scapar de las multidones pa cumbibir cun pessonas outénticas i bibenciar ls sous modos de bibir i de bida; a deixar l acunchego i las comodidades de la bida moderna de la cidade i a anfrentar las cundiçones própias – carambelo, niebe, friu i calor – de la bida natural; a botar pa trás de las cuostas las cousas malas de l persente para, an lhiberdade, rebibir situaçones de l passado; a trocar l’ouniformidade de cumportamientos, ls modos de bida i las maneiras de bibir ourbanos pulas dibersidade i simplecidade própias de l ambiente i de la bida natural.
Bá, bamos alhá! Amanhai un tiempico lhibre, pegai na mota i nas alparagatas i botai-bos anté lhá!
Angueira cumBida!
Bocabulairo//vocabulário
Abancar – assentar-se // abion/es – avião/ões // abiar – servir, despachar // abogado – advogado // abutro – abutre // acá – cá // adonde – aonde, onde // aire – ar // al – ao // alhá – lá // alparagatas – chinelos, sapatilhas // al redor – em volta, ao redor // alredores – arredores // ampeçar – começar // ampeçar – começar // ambadir – invadir // an – em // ancantar – encantar // ancuostado – encostado // anfáncia – infância // anganhar – enganar // anho – ano // anquemendar – encomendar // anté – até // anton – então // antrada/antrar – entrada/entrar // antre – entre // aparcer – aparecer // aporcatar-se – prevenir-se, precaver-se // apuis – após, depois // armano – irmão // arriba – acima // – após, depois // armano – irmão // arruinado – arruinado, em ruína // assi – assim // assi i todo – mesmo assim // auga – água // balhe – vale // Balhadoliç – Valhadolid //beç – vez // bejita/nte/r – visita/nte/r // benida – vinda // benir – vir // berano – verão // Bergáncia – Bragança //bezino – vizinho // bia/s – via/s // biaige – viagem // bibir – viver // bielho – velho // bien – bem, muito // biespera – véspera // bila – vila // Bilasseco – Vilar Seco // bolar – voar // bonda – basta // bornal – pilha de cereal na eira com a forma de um pião invertido // bubida – bebida // buer – beber // bui/ada/eira – boi ou touro/boiada/boieira // Bumioso – Vimioso // buolta – volta, colar // buono – bom // cachico – bocacinho // caliente – quente // caleija – caminho estreito entre paredes, viela // caliendra – canal por onde corre a água do açude para o moinho // calma – muito calor, calma // caminada – caminhada // camino – caminho // canhona – ovelha // capielha – capela // carambelo – gelo // çcansar – descansar // çcanso – descanso // çcuido – descuido // çcunfiar – desconfiar // çfile – desfile //çfrente – diferente // chafariç – chafariz, tanque de água para o gado beber // chafurgar – mergulhar // chano – chão // cheno – cheio // chubir – subir // cielo – céu // circlo – círculo // coincer – conhecer // coneilho – coelho // corriça – construção retangular no termo, em pedra solta de xisto ou de granito, com telhado ou não, onde o pastor recolhe o rebanho nas noites de inverno // çperdício – desperdício // çponer – pôr-do-Sol // çprebenido – desprevenido // çtáncia – distância // çtonicos – tostõezinhos // çtraçon – distração //çuda– açude, presa de água de moinho // cuidar – pensar // cul/a – com o/a // cumbeniente – conveniente // cumoquiera – talvez // cun/c’ũa – com/com um/a // cunceilho – concelho // cuntinar – continuar // cuosta – costa, descida ou subida de um monte // da peto – de propósito // dar aires – dar aspeto, parecer // deilhi – dali // deimingo – domingo // de-lei – como deve ser // dezir – dizer // dieç – dez // die – dia // dixo/e – (formas do verbo dezir) disse (3.ª e 1.ª pessoa, respetivamente) // donde – onde // dou – (forma do verbo dar) dou/deu // dous/dues – dois/duas // duonho – dono // dreito – direito // drento – dentro //dũa – duma // eilha – ela // eilhes – eles // eilhi – ali // eimbierno – inverno // eiqui – aqui // eirairo – erário // eisistir – existir // el – ele // ende – aí // fago/fai/fizo – (formas do verbo fazer) faço/faz/fez // fame – fome // frauga – forja // friu – frio // fuonte – fonte // fuora – (do lado de ou de) fora // fura – (forma do verbo ser ou ir) fora // ganado – rebanho/gado // golo – gole // grano – grão // guapo – bonito, pimpão // hardar/eiro – herdar/eiro // hoije – hoje // home – homem, marido // huorta – horta // i – e // inda/s – ainda // juiç – juiz // l/la – o/a // lhá – lá, além // lhado – lado // lhameiro – lameiro, prado cercado por muro // lhebar – levar // lhembrar – lembrar // lhéngua – língua // lhiberdade – liberdade // lhibre – livre // lhiebre – lebre // lhougo – logo // lhuç – luz // lhusque-fusque – lusco-fusco // loinje – longe // malo/a – (adj.) mau/má //mano – mão // marge – margem // mi – mim, muito // molineiro – moleiro //molino – moinho // naide – ninguém // naciente – nascente // nebon – nevão // ne l – no // niebe – neve // nieto – neto // nin – nem // ningũa – nenhuma // nin – nem // nun stante – num instante, rapidamente // niũa – nem uma, nenhuma // niun – nenhum // nó – não // nubre – nuvem // nũa – numa // nuite – noite // nun – não, num // nuobo – novo // oulhar – olhar, ver // oumenos – pelo menos //ouniformidade – uniformidade // ounion – união // ourbano – urbano // outarca – autarca //outéntico – autêntico //outonho – outono // outorizado – autorizado // outostrada – auto-estrada // pa – para // paç – paz // paisaige – paisagem // pa lhá – para lá // palombar – pombal // parcer – parecer // parriba – para cima // passaige – passagem // Pertual – Portugal // pessona – pessoa // Piadade – Piedade // pie – pé // pierna – perna // pilo – nascente de água // pobo – povo, povoação //poboaçon– povoação // poner – pôr // pori – por azar // porparar – preparar // porriba – por cima // poulico – pulinho // praino – planalto // probe – pobre // própio – próprio // proua – vaidade, orgulho // pul/a – pelo/a // punta – ponta // puodo/ie – (forma do verbo poder) posso, pôde/podia // puorta – porta // purmeiro – primeiro // quaije – quase // quejísse/quérgan – (formas do verbo querer) quisesse/queiram // questume – costume // quien – quem // quier – quer // ralo – raro // relar-se – preocupar-se, chatear-se // relhance – relance // rezon – razão // riba – cima // rue – rua // ror – rol, grande quantidade // rugido – ruído, barulho // salbaige – selvagem // sbarrulhar – ruir, cair abaixar // scaleiricas – escadinhas // scalho – escalo, espécie de peixe fluvial // scola – escola // screbir – escrever // seclo – século // seinha – sinal // selombra – sombra // sequiera – sequer // siete – sete // sobrana – vitela na fase de transição a vaca // solo – só // son – (forma do verbo ser) são // soutordie – no dia seguinte // Spanha – Espanha // spece – espécie // splicar – explicar // squecer – esquecer // squesito – esquisito // squierdo – esquerdo // squina – esquina // stafado – cansado // staçon – estação // stan – (forma do verbo star) estão // stinçon – extinção // subretodo – sobretudo // tener – ter //tengo – (forma do verbo tener) tenho // tie – senhora, mulher, esposa, tia // tiempo/ico – tempo/inho // tiu – senhor, homem, marido, tio // todo – tudo // uito – oito // yá – já // ye – (forma do verbo ser) é // yerba – erva // you – eu // xardas – pequenos peixes em fase de crescimento // zafertunado – infeliz // zafio – desafio // zantorpecer – desentorpecer // zaparcer – desaparecer // zaporcatado – desprevenido // zaugar – desaguar // zde – desde
Para saber o significado de outras palavras, carregue no “link”:
Caso queira saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira – as informações orográficas e a toponímia em Mirandês foram, respetivamente, inscritas pelo David Domingues e por mim próprio –, carregue no “link”:
Se quiser aderir ao grupo Angueira Atalaia ou a outro dos 23 grupos da Rede Atalaia, basta acrescentarao nome de cada localidade do concelho de Vimioso a palavra Atalaia. Pesquise, depois, o nome do grupo no Facebook e peça a sua adesão ao mesmo.
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta maisda portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Las nobidades de la bida moderna
Indas que la Tierra pareça praina i parada, la berdade ye qu’eilha ye redonda i stá an mobimiento cunstante i siempre a demudar. Ambora haia quien, cumo aqueilhes tontos de ls Stados Ounidos que, nun acreditando na ciéncia, biba na eiluson de que las cousas nun son assi, i, cumo tal, cuide i querga q’l mundo nun ande nin demude, puode trabar la marcha, mas nun cunsigue parar la ruoda de l tiempo. Ye solo ũa queston de tiempo, pus, mais cedo ou mais tarde, las nobidades acában por chegar a qualquiera lhugar.
Debagar, debagarico, alhá ban chegando a Angueira
A seguir a la custruçon de la strada antre Caçareilhos i Angueira i de la puonte de la Cabada ne ls anhos quarenta i cinquenta de l seclo passado, debagar debagarico, na sigunda metade de l mesmo seclo, alhá fúrun chegando a Angueira inda outras nobidades, algũas ambenciones, las nuobas tecnologies, cumo, hoije an die, se diç: las de la lhaboura, las de casa, las de quemunicaçon a la çtáncia, las d’antretenimiento – l’auga ancanhada, l telfone i l rádio, antre outras. Claro stá que la telbison, tal cumo ls frigorifos, só chegarien uns anhos mais tarde, apuis d’alhá chegar la lhuç eilétrica.
Pul final, i tamien palantre, de ls anhos cinquenta, cada tie, pa lhá da cuntinar a ajudar l’home na lhaboura i de cuidar de la cria, de ls cochinos i de las pitas, tenie inda por sue cunta toda la lhida de casa: fazer la quemida, lhabar la lhouça, barrer i arrumar la casa, lhabar, passar a fierro i remendar la roupa i cuidar de ls garotos. Nun bondando isso, d’eimbierno, al serano, inda se botaba a filar un manelo de lhana ou de lhino ou a fazer meia. I, yá na cama, inda tenie q’aturar l sou home. Nesse tiempo, se calha cumo inda hoije acuntece oumenos a algũas deilhas, nun faltaba que fazer a las ties…
Pula manhana ou a la tarde, fazisse friu ou calor, alhá íban eilhas a camino de l lhabadeiro cada qual cun sou baldo ou cesto de roupa suja. Pa la lhabaige de la roupa, habie an Angueira, cumo que an regime de franchising, nuobe lhabadeiros al çpique antre eilhes: cinco funcionában an outros tantos sítios de l ribeiro de l Balhe – un al cimo de la cortina de ls Prietos, i mesmo abaixo de la Francosa, outro al fondo de la caleija de l Balhe, outro ne l Pilo i mais dous, un al cimo i outro al fondo de l Cachon – i inda mais quatro noutros tantos sítios de la ribeira – na Senhora, na Cabada, na Çanca i ne ls Puntones.
Las máquinas de lhabar roupa, q’anton funcionában a la mano i a auga i xabon, éran las ties ne ls lhabadeiros. I éran tan çpachadas que, a la mano i cula lhéngua – algũas deilhas tenien mesmo lhéngua de prata! –, alhá íban dando cunta de l recado: lhabar toda la roupa suja de casa i de l pobo ne l lhabadeiro. Si, qu’inda haberie que sperar uns pares d’anhos até estas máquinas ampeçáren a ousar OMO, l purmeiro i mais coincido de ls puolos de lhabar la roupa q’alhá s’usou. Assi i todo, stou an crer qu’éran las lhénguas de prata que lhabában mais branco! Bá, se calha, nin serien las ties, i inda menos aquel puolo pa la roupa, mas cumoquiera ls homens de letras – i, claro stá, tamien de númaros – quien ponie las ties a cuidar que l OMO lhaba mais branco! Claro stá que, a la par destes i doutros puolos i an beç de l xabon i destas ties, las fidalgas ampeçórun a ousar ls xabonetes pa lhabar la cara i l cuorpo.
Cumoquiera las purmeiras máquinas que chegórun a Angueira téngan sido las de questura Singer pa las ties i ls homes cun ls oufícios de questureira, d’alfaiate i de çapateiro. De questureiras, lhembra-me de la dona Adelaide Capadora, que, afertunadamente, inda ye biba, de la Tolhidica i de la tie Muda, mas cumoquiera inda haberie mais; d’alfaiates, lhembra-me de l tiu Dabid, que scapou pa l Brasil, de l tiu Almonico i de l tiu Manuel Fertunato; de çapateiros, lhembra-me de l tiu Arnesto Raiano, de l tiu Lino i de sou pai, l tiu Eibaristico, i inda de l tiu Albinico, que quaije só fazie cholos i que, pu l final de bida, scapou pa l sou filho ne l Brasil.
Nesse tiempo, solo l cura – l padre Zé Maria, que, cula sue criada, bibie an Caçareilhos – i l senhor Correia tenien carro legeiro. Todo ls dies, pa lhá de l Breviário – purmeiro, l padre Zé Maria i, apuis, l padre Silbestre –, farien la lheitura de l Novidades. Solo eilhes, por deber d’oufício, i l senhor Correia, pa quedar a par de l que se passaba ne l Paíç i ne l Mundo, ye que passarien ls uolhos puls jornales. Las restrantes pessonas d’Angueira, pa lhá de ls lhibros de ls garotos pa la scola, de l Catecismo“, de l’A Rosa do Adro i, se calha, tamien de l Livro de São Cepriano – que ye l santo padroneiro d’Angueira –, poucas mais tenerien outros lhibros de sou, an casa.
Pula mesma altura, tal cumo tenerá acuntecido tamien nas poboaçones al redor d’Angueira i noutras de la Tierra de Miranda, pa lhá de ls adubos, de ls nitratos, de l remédio de las patatas, de las máquinas trilhadeiras, dun ou dous tratores, d’algũas bicicletas, moterizadas i dalguns carros legeiros, furgonetas i dun camion, tamien la auga canalizada i l telfone chegórun a Angueira. Habie mesmo seis ou siete famílias que tenien auga canalizada, retrete i banho – la maior parte de las restrantes casas de bibir só passarien a çponer destas comodidades un cachico antes ou a seguir al 25 de Abril de 1974 – i telfone an casa. Assi, s’adregasse algũa de las restrantes pessonas de l pobo percisar de telfonar, bondaba ir até a la casa de l tiu Manuel Júlio, ne l meio de l pobo, adonde l telfone público i l posto de correios funcionában, i ũa de las sues filhas – la menina Regina ou la menina Alice – alhá staba pronta pa l’atender i fazer la lhigaçon.
Telfone antigo. Foto por Dayvison de Oliveira Silva em Pexels.com
Cula strada i la puonte prontas, pa lhá de ls purmeiros carros legeiros, ne ls anhos cinquenta, ampéçan tamien a chegar a Angueira tendeiros, çapateiros i ls baratilhos. Apuis, ne ls anhos sessenta, alhá chégan tamien ls bendedores de redes d’arame i de xaragones de scuma pa la cama. Mas, çfrentemente de la maior parte de las ties, algũas deilhas, nun podendo cumprá-los anton, cuntinórun inda mais algun tiempo a drumir an camas de fierros i xaragones de cuolmo de palha ou de fuolha de milho.
Ne l ampercípio de ls anhos sessenta, quando ampeçou la guerra an Angola, Guiné i Moçambique, yá habie an Angueira alguns apareilhos de rádio. Lhembra-me d’Antonho Zilro i de ls Manulones ponéren ls sous a la jinela, a tocar bien alto. Quien ls quegisse scuitar quedaba aton a saber las nobidades de la guerra quelonial i podie inda oubir uns fados d’Amália Rodrigues, Fernando Farinha i Tony de Matos, ũas modas de ls cunjuntos Maria Albertina i António Mafra i inda Eugénia Lima a tocar acordeon. Claro que, ne l sereno de las nuites de berano, habie tamien quien, assentado a la puorta de casa, se ponie a spreitar l cielo a ber se, pa lhá de la lhuna i las streilhas, bie passar aqueilhas cousas de ls russos de que, a la boca pequeinha, s’iba anton oubindo falar: l satélite Sputnick i la perra Laica a las buoltas ne l spácio.
Fuonte: Retrato tirado por Clem Onojeghuo an Pexels.com
Bede bien cumo nesse tiempo éran las cousas… Bondaba q’ũa tie cumprasse qualquierea cousa ou aparato moderno, era quaije cierto que, de seguida, la maior parte de las outras ties nun le quedarien atrás. Assi, quaije poderiemos saber qual l anho, pus era por épocas i por modas: la de l OMO i doutros puolos de lhabar la roupa, la de ls xaragones de scuma, la de las camisas de nailo i de tebé, la de las calças de terilene, la de ls fugones, la de las panelas de presson, la de las telbisones, la de ls frigorifos, la de las arcas cungeladoras, la de las máquinas de lhabar roupa…
Mas nun cuideis q’ls moços i ls homes quedában atrás de las ties. Á pus si, buona jeira! Ambora nin tanto, tamien eilhes, se calhasse haber un cachico mais de denheiro na carteira, pa lhá de l ambriáren na compra dũa tierra, dun lhameiro, dun motor de rega ou mesmo dun trator, alhá íban amanhando maneira de cumprar tamien un apareilho de rádio, ũa bicicleta, ũa telbison, ũa moterizada i inda outras nobidades…
Yá que falemos dalguns apareilhos modernos i d’antretenimiento, nun puodo squecer-me inda d’amentar ne l gramophone que, ne ls anhos cinquenta de l seclo passado, a las bezes, s’oubie a tocar an casa de las armanas Marreiras, las donas Laura, Adelaide i mais dues, todas eilhas porsoras diplomadas. Fui tamien ne l pátio anterior de la casa deilhas que, pul final de ls anhos cinquenta i pula purmeira beç, bi ũa fita de cinema i la lhuç eilétrica. Ye que, pa lhá de la parte telhada i de la outra sin telhado desse pátio formáren un pequeinho anfitriato, la casa era almiada por lhámpadas pus tenie gerador d’eiletrecidade.
Ye ũa pena qu’esta casa, que fui un outéntico farol de cebelizaçon an Angueira i de que ls hardeiros fazírun doaçon al Munecípio de Bumioso, por obra de la Cámara i de la Junta, an paga, apuis de l ancéndio, an beç de recuperar las paredes ou, d’oumenos las porteger, las téngan mandado botar abaixo, deixando todo al abandono, eilhi, mesmo a meio de la poboaçon i ne l stado que podeis ber.
Nun bondando, cula çculpa de séren propiadade particular, nada fazéren pa recuperar ls açudes, caliendras, molinos – oumenos un deilhes de l seclo XIII –, casas de molineiro i doutras casas de bibir, que s’ancóntran an rúina pul termo, nas marges de la ribeira i na poboaçon d’Angueira, ye assi que, probes i, inda porriba, mal agradecidas, aqueilhas outarquies cuidan de l sou i nuosso patrimonho!
La Biblioteca Itinerante de la Fundação Calouste Gulbenkian
Fui tamien ne l ampercípio de ls anhos sessenta de l seclo passado que, pula purmeira beç, chegou a Angueira outra seinha de la bida moderna: un home i ũa moça nũa carrinha cinzenta, carregadica de lhibros pa ls amprestar als garotos, a las mocicas i a toda la giente que ls quegisse ler. Cumo, an letras grandes, se lie por fuora, oumenos nun de ls lhados de la carrinha, era la Biblioteca Itinerante de la Fundação Calouste Gulbenkian.
Benida de Caçareilhos, al chegar a Angueira, la carrinha seguie, de la eigreija i por Sante Cristo, pul pobo arriba, até la casa de la scola. Iba, assi, dũa punta a la outra de la poboaçon. Siempre a chubir, chegando al cimo de l pobo, l xofer paraba-la mesmo al lhado de la casa de la scola. Mal apitaba, las pessonas ampeçában a arrimar-se a la carrinha. Anton, la moça, que l’acumpanhaba, abrie la puorta de trás de la carrinha. Alhá drento, bien-se prateleiras i prateleiras chenas de lhibros, de bárias quelores, todos mui bien arrumados i dreiticos. Stou an crer que, pa lhá de las porsoras, naide mais tenie inda bido tantos lhibros juntos. Assi, na purmeira beç que la Biblioteca Itinerante chegou a Angueira, era ber las pessonas al redor deilha, de boca abierta i cun cara de spanto.
Mal béien chegar la carrinha, las garoticas i ls garoticos q’andában a la scola, que nin paixaricos a la spera de çubiaco, son ls purmeiros a arrimar-se; apuis, las mocicas; i, finalmente, algũas moças i ũa ou outra tie. Si, que ls moços i ls homes éran mais dados a outros antretenimientos: a jogar a la bola nas Eiras Grandes, a jogar la barra ne l Ronso, a jogar las cartas i a buer uns copos na taberna i inda outros de que nun balerá la pena i será melhor nin amentar…
Nun serie de stranhar que, nas purmeiras bezes, algũas pessonas quedássen un cachico çcunfiadas i de pie atrás. Ye qu’inda habie pouco tiempo que tenie stado an Angueira un missonairo a fazer prédicas a la nuite na eigreija. I, nũa deilhas, qu’era subre la confisson, preguntaba el:
– Humberto Delgado confessava-se? – i el própio respundie: Não, esse não se confessava, não!…
Aton, deixando falar l bino – que pouco cumoquiera nun serie –, responde-le tiu Brisdo de l meio de l’eigreija:
– Esse nun se confessaba, nó!…
I, quaije gritando de l púlpito, l missionairo torna a preguntar inda outra beç:
– E Henrique Galvão confessava-se? Não, esse não se confessava, não!…
I, nun le deixando star solo el a falar, respunde-le outra beç tiu Brisdo:
– Á pus nó! Esse nun se confessaba, nó!…
Se calha, lhembrando-se de las prédicas de l missionairo, al béren la carrinha, algũas pessonas serien bien capazes de se preguntar: Nun será, pori, cousa de la giente daquel general de la Ouposiçon? Ora, bede bien: naquel tiempo, a nun ser ls de ls garotos pa la scola, quien mais tenerie lhibros an casa? Solo la giente fidalga, i nin toda, pus éran cousa mui rala i mi cara. I, cumo se questuma dezir, quando la smola ye grande, até l probe çcunfia… Sabie-se alhá l que starie screbido naqueilhes lhibros i por trás daquilho! Para mais, las pessonas nun stában aquestumadas a recebir nada de naide i, de la Cámara i de l Gobierno, só recebien la décima, las licéncias i multas, ou seia, cuntas pa pagar!… Aton, algũas deilhas apréssan-se a preguntar al cura – l padre Silbestre –, a la porsora – la dona Laura –, al persidente de la Junta – l senhor Correia –, al regedor – l tiu Chic’Albino – i, se calha, até mesmo al senhor Joan Capador, l que serie aquilho. Mas, bá lá que niun deilhes trociu la nariç a la nobidade.
Quedando a saber qu’era cousa de cunfiança, yá mais çcansadas, apuis, ũa beç por més, cerca de la casa de la scola, de la capielha de Sante Cristo ou de la Eigreija – ls trés sítios de l pobo adonde la carrinha questumaba parar an Angueira – las mocicas, ls garotos i algũas ties, mal chega la Biblioteca Itinerante, lhougo s’arríman p’antregar a la moça ls lhibros que yá tenien lido i pa lhebantar outros qu’eilha les acunselha a lhebar pa ls ler an casa.
Represa de l sistema d’eirrigaçon d’Angueira. Retrato tirado pula amiga Fátima Malheiro a quien agradeço por me tener outorizado a publicá-lo.
Pul final de ls anhos sessenta, ampeçou aqueilha que, cumoquiera, tenerá sido la mais amportante obra que, ne l tiempo Salazar, l Goberno mandou fazer an Angueira: l sistema d’eirrigaçon; la represa na çuda de l molinho, al lhado de las casas de l tiu Alfredo de l Molino, de l tiu Antonhico i de la tie Sabelica, al fondo de Terroso i al cimo de la Yedra; i l canal de la eirrigaçon – todo an cantarie, mas assente an piedra piçarra –, cun cerca de trés quilómetros de cumprimento. Seguindo pula marge dreita de la ribeira i passando pul cimo de las huortas, l sistema d’eirrigaçon d’Angueira possiblitou passar a regar pul pie las huortas i lhameiras de la mesma marge de la ribeira: las de la Yedra, d’Ourrieta Caliente, de la Senhora, de l Tanque, de la Cabada, de la Eigreija, de l Cachon, de la Çanca, de la Salina, de la Mediana, de la Faceira i de las Uolmedas.
Canal de l sistema d’eirrigaçon d’Angueira un cachico arriba de la puonte de la Yedra, d’Ourrieta Caliente. i de l Pilico de Fuontecinas. Retrato tirado pul amigo Vítor Moreira a quien agradeço por me tener outorizado a publicá-lo.
Fui tamien pul final de ls anhos sessenta, que la Cámara de Bumioso ampeçou a calcetar la rue, que, nesse tiempo, era la percipal d’Angueira i que, de l’Eigreija, passando pul Cachon i Sante Cristo, bai a dar al cimo de l pobo. Mas, la purmeira parte dessa obra, só chegou a la capielha de Sante Cristo.
L 25 de Abril truxo outros progressos a Angueira: la Cámara Munecipal de Bumioso cumpletou l calcetamiento de la rue percipal antre la capielha i l cimo de l pobo i, uns anhos mais tardc, mandou botar alcatron nas restrantes rues d’Angueira; amanhou ls caminos de l termo d’Angueira; mandou botar alcatron na strada antre Caçareilhos i Angueira. Yá culs Fondos de la CEE, mandou fazer la strada de lhigaçon d’Angueira a Abelhanoso, las Trés Marras i Samartino i la strada de San Joanico até la Cruzica, ũa nuoba lhigaçon antre Angueira i Bumioso; mandou custruir la scola nuoba; mandou fazer l sistema de saneamento d’Angueira. Por sue beç, la Associaçon Cultural i la Junta de Fraguesie d’Angueira mandórun fazer, antre la fuonte de l Pilo i l largo de l Ronso, l salon de cumbíbio, l bar i la sede dambas a dues.
Apuis destas i doutras obras que, subretodo ls eimigrantes fúrun fazendo an sues casas, las pessonas passórun a tener melhores cundiçones de bida i comodidades an casa i mesmo na lhaboura. Assi i todo, Angueira, cumo las poboaçones de la Tierra de Miranda i de l Nordeste Stramuntano, debido a la salida de ls studantes i de la giente nuoba, a la deminuiçon de ls nacimientos i a la muorte de ls mais bielhos, fúrun perdendo muitas pessonas i quedando cada beç mais çpoboadas.
Assi, tamien you sou lhebado a dezir cumo screbiu Eça de Queirós, aquel grande outor a que nun le faltaba Cebelizaçon, ponendo Jacinto a tocar l fonógrafo que nun se cansaba de repetir la boç de l cunselheiro Pinto Porto: Quien nun admirará ls progressos deste – ou, dezindo talbeç melhor, daquel – seclo?
Bocabulairo \\vocabulário
Abaluar – avaliar \\ abaixar-se – abaixar-se \\ abaixo – abaixo \\ abiado – servido, despachado \\ açucre – acúcar \\ acuordo – acordo \\ adbinar – adivinhar \\ aire – ar \\ alantre – em frente, avante \\ alborotado – alvoroçado \\ alhá – lá \\ almiado – iluminado \\ al redor – à volta \\ alredores – arredores \\ ambencion – invenção, inovação \\ ambriar – aplicar, gastar \\ amentar – referir, mancionar, falar \\ ampeçar – começar \\ ampedir – impedir \\ ampercípio – princípio \\ ancanhada – canalizada \\ anganhar – enganar \\ antes de tiempo – prematuramente \\ anton/aton – então \\ antrar – entrar \\ antre – entre \\ aparcer – aparecer \\ apartar – separar \\ apuis – após, depois \\ armano – irmão \\ arrimar – aproximar \\ ateimar – teimar \\ auga – água \\ balhe – vale \\ barreira – encosta \\ beç – vez \\ belharaça – maluqueira \\ berano – verão \\ bielho – velho \\ bien – bem \\ boç – voz \\ bonda – (forma do verbo “bondar”) basta \\ botar-se – pôr-se (a caminho) \\ buolta – volta \\ cachico – pouquinho \\ calhar – calar, acontecer por acaso \\ caliente – quente \\ çcansar – descansar \\ (ç)coincido – (des)conhecido \\ çculpa – desculpa \\ çcunfiar – desconfiar \\ cebelizaçon – civilização \\ çfalhecido – desfalecido, moribundo \\ çfazer – desfazer \\ çfréncia/r – diferença/ciar \\ çfrente/mente – diferente/mente \\ çfruitar – desfrutar \\ chano – chão \\ chuber – chover \\ chubir – subir \\ cielo – céu, firmamento \\ coincer – conhecer \\ colgado – suspenso, pendurado \\ cortina – terreno fértil cercado por muros de pedra \\ çpachado – despachado \\ çpedir – despedir \\ çpindurado – dependurado \\ çpique – despique \\ çpoboado – despovoado \\ çponer – dispor \\ çposiçon – disposição \\ çtáncia – distância \\ çtribuir – distribuir \\ çuda – açude \\ cula – com a \\ cumoquiera – talvez \\ cuolmo – colmo, pequeno feixe de caules de centeio \\ custante – constante \\ danhado – atrevido, danado \\ dar a la pata – fugir, escapar \\ da peto – de propósito \\ debagarico – lentamente \\ debertimento – divertimento \\ deç – desde \\ deimingo – domingo \\ dezir – dizer \\ dũa – duma \\ eigual – igual \\ eilha – ela \\ eilhi – ali \\ eimbierno – inverno \\ eiqui – aqui \\ feitiu – feitio \\ fondo – fundo \\ fugon/es – fogão/ões \\ fuolha – folha \\ fuora – fora \\ grabe – Português \\ halbelidade – habilidade \\ hardar – herdar \\ huorta – horta \\ jinela – janela \\ l/la – o/a \\ lhá – lá, além \\ lhabar/deiro – lavar/lavadeiro \\ lhabrar – lavrar \\ lhadeira – encosta \\ lhado – lado \\ lhameiro – lameiro \\ lhana – lã \\ lheitura/lher – leitura/ler \\ Lhéngua – Língua (Mirandesa) \\ lhida de casa – lida de casa \\ lhuç – luz \\ manhanha – manhã \\ manelo – porção de lã ou estriga de linho que se coloca na roca para fiar \\ mano – mão \\ mercido – merecido \\ mi/mie/miu – muito/mim/minha/meu \\ moda – canção, música \\ nin – nem \\ nobidade – notícia, novidade, invenção \\ nũa – numa \\ nuobas – novidades, notícias, novas \\ ócalos – óculos \\ oulhar – olhar \\ oumenos – pelo menos \\ outéntico – autêntico \\ outor – autor \\ pa – para \\ padroneiro – padroeiro \\ paixarico – passarinho \\ parcer – parecer \\ parriba – para cima \\ pequeinho/pequerrico – Pequeno/pequerrucho \\ percura – procura \\ perra/o – cadela/cão \\ pessona – pessoa \\ pie – pé \\ poner – pôr \\ pongo (verbo poner) – ponho \\ porriba – por cima, do lado de cima \\ porparado – preparado \\ poular – saltar \\ Praino – Planalto (Mirandês), plano \\ proua – vaidade \\ presson – pressão \\ pul/a – pelo/a \\ puolo de lhabar la roupa – detergente \\ purmanhana – ao alvorecer \\ pus – pois \\ quegirdes/quegisse – (formas do verbo querer) quiserdes/quisesse \\ quemunicaçon – comunicação \\ questura/eira – costura/eira \\ ralo – raro \\ respuosta – resposta \\ restrante – restante \\ scaleiras – escadas \\ sclarecer – esclarecer \\ scuitar – ouvir \\ sculhir/do – escolher/ido \\ scuma – espuma \\ seclo – século \\ seinha – sinal \\ selombra – sombra \\ sequiera – sequer \\ sfergante – instante \\ smola – esmola \\ solo – só \\ soudade – saudade \\ spácio – espaço \\ sperteza – inteligência \\ spormentar – experimentar \\ squina – esquina, canto exterior de uma casa \\ star – estar \\ streilha – estrela \\ stubo/isse (verbo star) – esteve/ivesse \\ subrebibir – sobreviver \\ subreciente – suficiente \\ talbeç – talvez \\ tejeiras – tesoura \\ tempra – têmpera \\ trato – contrato oral \\ truxo – (forma do varbo “tra(z)er”) trouxe \\ uolho – olho \\ xabon/ete – sabão/sabonete \\ xaragon – colchão de palha de centeio ou de folha de milho (designação que se dava em Angueira) \\ xofer – condutor de automóvel \\ yá – já \\ ye – (forma do verbo ser) é \\ yerba – erva \\ you – eu \\ zafertunadamente – lamentavelmente \\ zafio – desafio \\ zalmado – desalmado \\ zaparcer – desaparecer \\ zapuntado – desapontado \\ zasperado – desesperado \\ zaugar – desaguar
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta maisda portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Antroduçon
Lhembrar eipisódios de la bida de las pessonas d’Angueira dantigamente ye ũa maneira, indas que sencielha, de las houmenagear i nun las deixar squecer.
Un home, ou melhor, qualquiera pessona, ye l que ye i cumo ye, debido al tiempo an que lhe calhou bibir, a la tierra adonde le tocou nacer, crecer i morar, a las situaçones de bida i a las relaçones que, ampeçando puls sous fameliares, fui alhargando a las pessonas de la poboaçon i a la gente doutros lhugares, séian eilhes bezinos ou séian mais çtantes.
Indas que, de garotos, mos pareça que l tiempo anda a passo de caracol, apuis, de bielhos, çforra-se cumpletamente pus parece mesmo que nun hai quien pare ls dies. Assi, de pitico a polho calçudo i, apuis, de galharote a galho bielho, cumo pa qualquiera un, fui solo ũa queston de tiempo pa tiu Zé Pitascas.
Çape gato
Inda rapaç sulteiro, quaije todas las nuites, nun se squecie el d’ir a petiscar a casa dũa moça que, de die, andada c’ũa cabrada. I era a eilha que, a la nuitica, cula cabrada ancerrada ne l curral, le tocaba tamien ourdenhar todas las cabras paridas i, inda porriba, a las scuras. Bá, todas, ye cumo quien diç… i yá bereis porquei!
Nun ye q’ũa beç eilha s’agarrou al amoije de l beche i, al apertá-lo cun fuorça antre las patas traseiras, l bicho pon-se a mexer-las i zata a berrar i nun habie modo de se calhar: “béé!… béééé!… béééééé!…”.
Aton, diç-le eilha:
– Nin béééé, nin meio béé!… Nun me steias acá a amolar! Bien sabes que dar tenes que l dar, pus tener tenes-lo cumo las outras!…
Mas, de lheite, nin sequiera un repincho. Até que, tornando a ampalpá-lo, alhá se zanganhou. Assi, nun tubo outro remédio senó lhargar l amoije de l bicho. Nun fusse, pori el, dar-le ũa marrada…
Cumoquiera, pa Zé Pitascas, essa moça serie un cachico mais meiga que pa l sou beche. L que staba cumbinado antre eilhes ye qu’el, de l patamar al cimo de las scaleiras de fuora de la casa deilha, antrarie pula jinela que daba pa l sobrado, pa l sítio adonde eilha questumaba drumir, i qu’eilha la deixarie antreabierta ou antrecerrada, cunforme bos agradar mais.
Nũa nuite, l armano mais nuobo de la moça, qu’era inda garotico i drumie mesmo al lhado deilha, oubindo la cama a rugir i la armana i un moço a bufar, spertou. Mas, todo calhadico, stubo mais un cachico d’oubido a la çcuita. Anton, na manhana a seguir, birando-se para eilha, diç-le el:
– Oulha que, onte a la nuite, you bien t’oubi cun rapaç na cama!…
Anton, eilha lhougo amanhou maneira de l calhar:
– Que stás par’ende a dezir, sou chabasquico?! Stubiste a sonhar ou quei?! Calha-te, nun seias chochico! Parece q’agora andas a oubir demais!…
Oulhai que, neste causo, l raio de l garoto, nun tenendo nada de nécio, era bien capaç de – cumo se falasse dun ganado ou dũa buiada, bien anhos mais tarde, dirie un garoto doutra poboaçon de ls alredores d’Angueira – se botar de cuntas i dezir cumo el: “Carai! Agora, ye que bamos a quedar ricos! Mie mai paire todos ls anhos i, agora, la mie armana mais bielha acabou mesmo de se cubrir!…”
Se calha, ambos ls garotos tenien rezones de sobra pa pensar assi. I sabeis l q’ũa beç, quando un anfermeiro le dixo que yá habie maneiras de cuntrolar essa cousa, l pai desse tal garoto doutro pobo le respundiu?
– Carai, home! Mas l q’hei de you de fazer? P’amprenhar la mie tie, bonda que you bote las calças an riba de la cama?!
Cumoquiera, por aqueilha moça ser de l’arte pa la cousa essa, habie yá algun tiempo que, nun sei se, por le tenéren assoprado algo al oubido ou s’el tenerá bido, pori, algũa cousa, sou pai andaba çcunfiado de que la filha mais bielha andarie metida i a fazer algũa marosca c’un rapaç. Mas, nin sequiera le palpitaba quien serie l zabergonhado. Anton, ũa nuite, apuis deilha s’ir a deitar, trata de poner un lhato cheno d’auga pul lhado de drento de la jinela que daba pa l sobrado i queda d’oubido a la scuita a ber s’apanha l çafado.
Cumo de questume, nessa nuite, Zé Pitascas, mui debagarico i sin fazer niun rugido, alhá chube las scaleiras até l patamar. De seguida, ancarrapita-se na jinela i salta pa l sobrado. Mas, nun stando a cuntar cu’la rateira que l’habien armado, al passar pa l lhado de drento, speta ls pies ne l lhato. Quedando culs meotes todos molhados, pa naide çcunfiar de l que se staba a passar, pon-se, anton, a çfarçar:
– Miau!… Miau!… Miau!…
Miaba tan bien que, s’ũa gata cun cio l’oubisse, se chegarie lhougo a el cuidando qu’era un gato pronto a saltar i a chubir pa l lhombo deilha.
Oubindo miar, l pai de la moça, que staba cerca deilhi, ne l corredor, a las scuras, scundido i a la spreita, cuidando ser mesmo un gato, nin sequiera se dou al trabalho d’acender la candeia, diç:
– Çape, gato! Raisparta al gato! Desta beç, tubiste azar! Nun era para ti, mas inda bien que fuste tu que caiste na rateira! Oulha, pacéncia! Quien ye que te mandou antrar?!
Ambora nessa nuite la cousa tubisse ampeçado mal, Zé Pitascas i la moça acabarien por salir-se bien i çafar-se. Assi i todo, inda petiscórun un cachico! I, cun aquel “miau”, l pai de la moça quedou cumbencido de que nun balie la pena nin habie rezon pa çcunfiar de la filha.
Apuis de casado, tiu Zé Pitascas, la sue tie i ls sous quatro filhos bibien nũa casica houmilde, apegada a la de la tie Adozinda Cacaitas, al cimo de la caleija que, pula parte de baixo i de trás, riente a las casas, bai de la garaige de las armanas Marreiras i de l senhor Correia até un cachico mais arriba de la parte de trás de la casa de l tiu Manuel Júlio, ne l cimo de l Cachon.
Tal cumo sue mai, tamien tiu Pitascas quedou biúdo mui nuobo. Inda me lhembra de l antierro de la tie Chebica, cumoquiera you nin andarie a la scola. Solico, sin mais naide, eiceto sue mai, que le botasse ũa mano, alhá tubo el que, fazendo de pai i mai, s’amanhar i cuidar, cumo pudo, de ls quatro filhos que quedórun al sou ancargo. Cuntinou a bibir na caleija, adonde, antes de s’ajuntar cul tiu Mantano, moraba tamien la tie Adozinda Cacaitas. Ambas a dues pul lhado de baixo i antre la casa de l tiu Manuel Júlio i la de l senhor Correia, la dona Delaide i sue armana, la dona Laura, éran ũas casicas pequeinhas i probezicas que nada tenien a ber cu’las desta gente fidalga.
Cula ajuda de dous burricos, tiu Pitascas alhá iba fazendo pula bida. Trataba dũas lhaticas i lhabraba ũas terricas de centeno i ũa ou outra de trigo. I, assi, alhá fui matando la fame i criando ls sous filhos. f
Inda dou fé de, antes i apuis de la missa de deimingo, el andar al redor de l cura i de l altar-mor de l’eigreija, a acender i apagar las belas, i, ne ls antierros, ser el que, a las bezes, lhebaba la caldeirica de l’auga benta.
L chapéu dun home fai mui falta na preça de casa
Cumo toda la gente sabe, quien, de nuobo, daprende a andar de bicicleta, de meia eidade ou de bielho, nun se le squece. I stá bien de ber que, cumo todo mundo, tamien ls biúdos ténen las sues necidades. Cumoquiera por bias disso, pa se çpachar culas ties, tiu Pitascas, an beç de botones, usaba muolas p’apertar i zapertar las calças.
De l outro lhado de l Ribeiro de l Balhe, yá an Saiago, bibie ũa biúda que, tal cumo a tiu Pitascas, le tocaba tamien a eilha passar las nuites solica. Sendo ambos a dous inda quaije nuobos, niun deilhes staba bien. Assi, nun les bondando caldo i palheiro, amanhórun aton maneira de se ponéren a tratar de las cuntas de l negócio.
Era de sues casas, birados un pa l outro, caras al camino antre la huorta de la tie Marie Santa de l fondo de l Pilo i la fuonte de la Eigreija que, cun todo l cuidado pa que naide les bisse, por seinhas antre eilhes, cumbinában s’ancuntrar.
Huortos i casas de l Cachon. Al meio, passa l ribeiro de l Balhe que debide Sante Cristo, a la squierda, de Saiago, a la dreita.
Aton, a la nuitica i a las scundidas de la gente, tiu Pitascas, ancarrapitando-se i passando pul jinelo, que de la casa deilha dá pa la rue, antraba pa la casa dessa tie. I, oumenos d’eimbierno, passado un cachico, trocando l borralho pula cama, anroscados el i eilha, passában, assi, la maior parte de la nuite bien acunchegadicos i mais calenticos.
Nũa manhana, cerca de la casa de la Ti’Ana Luísa, passa por el un amigo que, bendo-le ũa manchica de sangre seco na careca, le pregunta:
– Á Zé, que te fazírun na cabeça, home?
Apanhado, assi, sin cuntar, respunde-le el, de pronto, todo anrezinado i apuntando pa la casa dessa tie de l outro lhado de l ribeiro:
– Onte, a la nuite, apanhei acá un peladeiro al passar pul raio daquel jinelo!…
Nun le faltaba a el rezon pa se queixar pus, sendo baixo, franzino i calbo, yá solo le restrában ũas repas cumpridas, abaixo de las oureilhas i a la buolta de la cabeça, pa çfarçar la careca. Mas, por bias de l bento, sbolaçando cun muita facelidade, las repas stában quaije siempre a strampalhar-se-le pula cara. Qual serie la rezon del ser tan calbo? Quien sabe se nun serie, pori, de tantas nuites antrar pa la tie pul tal jinelo?!…
Sabendo bien la falta que le fazie un home an casa, amostrando sou aprécio por el, lhamuriaba-se essa tie:
– L chapéu dun home fai muita falta, pus ampon respeito i anfeita ũa preça de casa!…
Cumo se bei, un i outra ajuntórun, assi, la fame a la buntade de quemer!
Tengo acá para mi que, se, nesse tiempo, quando, de biúdos, l tiu Zé Pitascas i essa tie andában yá nestas brincadeitas, l soudoso Demingos Purpeto, an beç de garoto, fusse yá moço, cul jeito que tenie para ambersar las cousas, serie bien capaç de nun quedar sin les fazer ũas trobas pa, ne l arraial de la fiesta de Nuossa Senhora, ls moços se ponéren a declamar pa toda la gente oubir:
– La tie Z…. i l tiu Pitascas,
Fazírun la cumbinaçon
De se botáren a brincar
A las nuites ne l xaragon.
A seinha dun i de la outra
An cada lhado de l Cachon,
Cumbinában qu’essa nuite
Íban a rezar cun deboçon.
Antraba el pul jinelo,
An meotes pul sobrado,
Mete-se na cama deilha
Caliente que nin borralho.
Pa naide ber nin çcunfiar,
Nin spertar las garotas,
Passante de la meia nuite
Toca a dar cambalhotas.
Cun todos ls cuidados
I debidas precauçones,
Alebían an casa deilha
Todas las sues tentaçones.
Un die, l senhor Correia, bendo, de drento de la garaige, l tiu Zé Pitascas a passar pa la caleija que daba pa la casa del, chama por el i, pa se dar aires i amostrar la sue amportáncia, diç-le:
– Sabes, Zé, quando estive em Santarém…
Bai tiu Zé Pitascas, nin le deixando acabar l que le querie dezir, lhougo le retrucou:
– Á senhor Correia, eu sempre oubi dizer: quem bai a Santarém, se burro bai, burro bem!…
Inda el nun era mi bielho, quando chegou la sue beç d’antregar la alma al Criador. Seguiu-se-le, uns anhos apuis, l sou filho mais nuobo, Zacarias, qu’era dous ou trés anhos mais bielho que you. Sendo rúbio i xardoso, cumoquiera cumo sue mai, tenerá sido essa la rezon de ponéren a este sou filho l’alcunha de Chebico. Afertunadamente, ls outros filhos – Manuel, que casou i mora an Caçareilhos, Moisés i Marie Rosa Pitascas, que bíben an Spanha –, son inda bibos.
Bocabulairo \\ vocabulário
A búltio – ao acaso \\ acauso – por acaso \\ acá – cá \\ acupar – ocupar \\ acunchegadico – aconchegadinho \\ adbertir/do – divertir/ido \\ adbinar – adivinhar \\ aire – ar \\ ajuntar-se – reunir-se \\ al/s – ao/s \\ alebiar – aliviar \\ alhá – lá \\ alhebantar – levantar \\ al redor/alredores – em redor/arredores \\ amanhórun – (forma do verbo amanhar) arranjaram \\ amentar – mencionar \\ amoje – úbere \\ amostrar – mostrar \\ ampeçar – começar \\ amportar – interessar, importar \\ amposiçon – imposição \\ amprenhar – fecundar \\ ancapaç – incapaz \\ ancarambelado – (enre)gelado \\ ancargo – encargo \\ ancarrapitar-se – subir, encarrapitar-se \\ ancuntrar/o – encontrar/o \\ andubíran – (forma do verbo andar) – andaram \\ anfeitar – enfeitar \\ anfeiteçado – enfeitiçado \\ anganhar – enganar \\ angaranhido – tolhido de frio \\ anho – ano \\ anquietar – perturbar \\ anrezinado – arreliado \\ antender – entender \\ anterrumper – interromper \\ antierro – enterro, funeral \\ anton/aton – então \\ antrecerrada – meio fechada \\ antretener – entreter \\ antrometer-se – intrometer-se \\ apoquentar – preocupar \\ aprécio – apreço \\ apuis – após, depois \\ armano – irmão \\ arriba – acima \\ arrimado – encostado \\ asparecer-se – parecer-se \\ atabano – atavão, inseto que ataca o gado bovino e asinino \\ assi i todo – mesmo assim, apesar disso \\ atanazar – perturbar \\ auga – água \\ barranca – desnível de terreno numa ou entre propriedades \\ beç – vez \\ beche – bode \\ belharaça – maluqueira \\ benir – vir \\ bergóntia – rebento de árvore \\ bezino – vizinho \\ bia – via \\ bicioso – viçoso \\ bila – vila, neste caso, a de Vimioso \\ biúdo – viúvo \\ boç – voz \\ bolar – voar \\ bondar – bastar \\ borga – pândega \\ bordica – bordinha \\ botar-se de cuntas – pôr-se a pensar \\ buiada – boiada \\ buído – bebido \\ búltio – vulto \\ buolta – volta \\ buntade – vontade \\ çafar-se – livrar-se de apuros \\ calbo – calvo, careca \\ caldo i palheiro – comida e dormida \\ calhar – calar \\ camino/ar – caminho/ar \\ caliente – quente \\ capaç – capaz \\ çape – foge \\ carabineiro – agente da Guarda Civil de Espanha \\ carreiron – carreiro \\ çcair – descair \\ çcansadico – descansadinho \\ cena(r) – ceia (cear) \\ centeno – centeio \\ çfarçadamente – disfarçadamente \\ çfarçar – disfarçar \\ çforrar-se – desforrar-se \\ chimpar – atirar \\ chin – colo \\ chochico – tolinho \\ chougarço – chaguarço (planta selvagem rasteira) \\ chubir – subir, ir para cima, montar \\ ciroulas – ceroulas, cuecas \\ coincer – conhecer \\ coquelhada – ave semelhante à cotovia \\ coraige – coragem \\ cortina – terra de cultivo cercada por muros \\ cozina – cozinha \\ çpachar – despachar \\ çtáncia – distância \\ çtino – destino \\ çtraído – distraído \\ cũa – com uma \\ cubrir – fecundar, cobrir \\ çuda – açude \\ cul – com o \\ cu’la – com a \\ cu’el/cu’eilha – com ele/com ela \\ cumoquiera – talvez \\ cun – com \\ cunsante – consoante \\ cunta – conta \\ cuntrairo – contrário \\ curriça – construção quadrada ou retangular, com paredes altas de pedra (xisto granito) solta, existente no termo, para, no inverno, abrigar e guardar o rebanho \\ defrénciar – distinguir \\ defrente – diferente \\ deilha/es – dela, deles \\ deimingo – domingo \\ del – dele \\ Demingos – Domingos \\ die – dia \\ Dius – Deus \\ dreita/o – direita/o \\ drumenhuoco – dorminhoco \\ dũa – de uma \\ eidade – idade \\ eilhi – ali \\ eisceto – excepto \\ el – ele \\ ende – aí \\ fame – fome \\ fenanco – erva meio seca \\ fita – filme \\ fizo – (forma do verbo fazer) – fez \\ frezno – freixo \\ frie – fria \\ friu – frio \\ fróncia – rebento de árvore \\ fuonte – fonte \\ fuora – fora \\ fusse na fita – fosse levado na conversa \\ ganado – rebanho \\ garrafonico – garrafão pequeno, de cerca de dois litros \\ gustar – gostar \\ huorta – horta \\ lhabrar – lavrar \\ lhadeira – encosta \\ lhatica – pequena horta, estreita e comprida \\ lhato – balde \\ lheite – leite \\ lhembrar – lembrar \\ lhibrar – livrar \\ lhobo – lobo \\ lhugar – lugar, localidade \\ lhuna/r – lua/r \\ halbelidoso – habilidoso \\ mala – má \\ maçana/eira – maçã/cieira \\ mandil – avental \\ manhana – manhã \\ mano – mão \\ marosca – artimanha \\ melon – melão \\ meote – meia que dá até ao meio da perna \\ mortico – mortinho \\ mos – nos \\ muola – mola \\ naide – ninguém \\ necidade – necessidade \\ nécio – néscio \\ niebe – neve \\ nin – nem \\ ningũa/ningun/niun – nenhuma/nenhum \\ nin sequiera – nem sequer \\ nistante – num instante \\ nó/nun – não \\ nomeada – fama \\ nuite – noite \\ olga – parte ligeiramente mais baixa, fértil e fresca de terra entre montes \\ oumenos – pelo menos \\ ourdenhar – ordenhar \\ ourrieta – pequeno vale \\ pa – para \\ pa lhá – para além \\ paç – paz \\ paçparoteira – dedaleira (planta herbácea medicinal) \\ paire – forma do verbo parir \\ parcer – parecer \\ parcido – parecido \\ parreira – videira \\ pequerruchico – pequenito \\ percisar – precisar \\ pie – pé \\ piel – pele \\ pobo/açon – povo, povoação \\ pori – por azar, porventura, talvez \\ porparar – preparar \\ porlantre – avante \\ porriba – por cima \\ preçade casa – pátio de entrada da casa \\ pul/pula – pelo/pela \\ purmanhana – ao alvorecer \\ purmeiro – primeiro \\ pus/puis – pois \\ quaije – quase \\ qualquiera – qualquer \\ quedar – ficar \\ quei – o quê \\ quemer – comer \\ quemezaina – comezaina \\ queto – quieto \\ quien – quem \\ quienquiera – qualquer pessoa \\ rapaç – rapaz \\ rateira – ratoeira \\ razones – razões \\ reciu – ar fresco e húmido da madrugada junto aos cursos de água \\ relhance – relance \\ repunso – oração fúnebre \\ repas – fios raros de cabelos \\ respunder – responder \\ rezon(es) – razão(ões) \\ riba – cima \\ riente – rente \\ rúbio – ruivo \\ rugido – ruído, barulho \\ rúin – ruim \\ rumper – romper \\ salir – sair \\ sastifeito – satisfeito \\ scaleiras – escadas \\ scapar-se – fugir \\ scola – escola \\ scuitar – escutar \\ sculhir – escolher \\ scunder – esconder \\ scuro – escuro \\ selombra – sombra \\ sencielho – singelo \\ senó – senão \\ sequiera – sequer \\ sfregante – instante \\ siete – sete \\ sin – sem \\ sobrado – soalho, andar de cima da casa \\ soutordie – no dia seguinte \\ sparrielha – armadilha \\ special – especial \\ spetar – espetar \\ spertar – despertar \\ squecer – esquecer \\ strampalhar – desalinhar, desorganizar, espalhar \\ stantico – instante \\ stranha/r – estranha/r \\ streilha – estrela \\ stremunhado – adormecido \\ strobilho – estorvo \\ stubírun – (forma do verbo “star”) estiveram \\ stubísse – (forma do verbo “star”) estivesse \\ subretodo – sobretudo \\ suorte – sorte, propriedade herdada \\ talbeç – talvez \\ temprano – temporão \\ tentaçon – tentação \\ trocer – torcer \\ tropa – trupe \\ tubírun – (forma do verbo “tener”) tiveram \\ tubísse – (forma do verbo “tener”) tivesse \\ ũa – uma \\ uito – oito \\ uobo – ovo \\ uolho – olho \\ uorfo/a – orfão/ã \\ xaragon – enxergão, colchão feito de colmo de palha \\ xardoso – sardento \\ yá – já \\ ye – (forma do verbo ser) é \\ yerba – erva \\ zabergonhado – desavergonhado \\ zanjuar – tomar o pequeno almoço \\ zanjun – pequeno almoço \\ zaparecer – desaparecer \\ zafertunadamente/zgraciadamente – infelizmente \\ zanganhar – desenganar \\zapertar – desapertar \\ zbiar – desviar
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta maisda portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Agradecimiento
Oubrigado als amigos Carlos Rodrigues, Marie Rosa Rucica, Guilherme Crespo i Marie Rosy Barata, filha de l tiu Antonho Uorfo i de la tie Lurdes Rucica i nieta de la tie Uorfa i de l tiu Nobenta, a mius armanos Eimílio i Aquilino, als mius primos Aran Stebes, filho de mie tie Sabel Quintanilha i de l tiu Moisés Steba, i a Chico i a Toninho, filhos de la tie Eulália i de miu tiu Eimílio, i inda a miu cunhado Antonho Coiro, por me tenéren lhembrado dalguns eipisódios de la bida de l tiu Zé Pitascas i de sous pais – la tie Marie Rosa Uorfa i l tiu Manuel Joquin, coincido pula alcunha de Nobenta – que you nun sabie ou de que yá staba çquecido.
Subre las peripécias de la bida de l tiu Zé Pitascas screbi trés testos: un subre l’anfáncia – L Coquelhadico; outro subre la mocidade – Las Almas Penadas. Ũa Cousa de l Outro Mundo; i inda outro subre la bida adulta – Ls Namoricos de l Tiu Zé Pitascas. Pa ls antender melhor, acunseilho las/ls mies/mius amigas/os a seguir la orde de lheitura de la lhinha de l tiempo. Las stórias cu’estes títalos dízen tamien respeito a sous pais, armanos i filhos. Assi, ye quaije cumo se tratasse de la stória de la sue família.
L Coquelhadico
Nũa tarde caliente de l meio de maio, la tie Uorfa i l sou home, l tiu Nobenta, cada qual nũa béstia de la sue pareilha, bótan-se pul termo d’Angueira, ne l camino que, de Boca ls Balhes, passando pula Rebolheira i pul Milho, bai a dar pa Bal de Xardon i pa la Bouça. Nun tenendo quien tomasse cunta de l nino an casa, la mai, assentada nel sou jemento, lhieba l sou Zezico a drumir ne l xal i al chin.
Passante la cortina i apuis l lhameiro de ls Sidórios, a la dreita, i la binha de l tiu Antonho Carai i apuis ls lhameiros de la tie Piadade Zorra i de ls Coiros, a la squierda, chégan a la Rebolheira.
Na ancruzelhada deste camino cul que, de la Chana, passando por eilhi, pul fondo de l Cabecico de la Bilha i por Ourrieta Cabada Rigueiro, dá pa la ancruzelhada de l Rodelhon, nun sfergante, nun sei s’a eilha, s’al sou home ou s’a ambos a dous, l que les tenerá passado pula cabeça… Cumoquiera les dou na gana de se botáren a fazer aqueilha cousa que própia d’homes i de ties, mas tamien dalguns moços i moças i que stareis yá a eimaginar qual serie… Cuido que nun serie cousa yá cumbinada antre eilhes, mas que les dou, anton, na belharaça. Si, qu’estas cousas son siempre buonas d’acuntecer… Mas, berdade seia dita, fui tiu Nobenta que, birando-se pa la sue tie, le diç a tie Uorfa:
– Ah, Marie Rosa, debes star bien cansadica! Ye que l nuosso nino yá stá mi grande i pesa!…
– Á pus pesa pesa, Joquin! I nun admira nada pus nun para de mamar! Oulha que me dá mesmo cabo de las cuostas! Ando mesmo derreadica i chena de delores ne ls quadriles! Bá lá que, oumenos hoije, ben bien drumedico! Deixa-me só abaixar de l burro i bamos a ber s’el nun sperta!
– Ah, pus si!… Deixa que you te boto ũa mano. Sabes, bou acá c’ũa gana daqueilha cousa, Marie Rosa!…
– Mas de l quei, home?!
– I que tal se çcansássemos un cachico?! Oulha que me stá mesmo a apetecer!…
Nun era perciso dezir mais nada. Que, para buono antendedor, meia palabra bonda!… I la tie Uorfa, pa lhá de ser nuoba i, indas que a las bezes se fingisse de zantendida, tamien nun era nada zgúbia nin ũa antendedeira mala de todo! Assi, cumo quien nun quier la cousa, mas querendo-la, respunde-le eilha:
– Oulha que tu, Joquin! Passa-te cada cousa pula cabeça! Sós mesmo chochico! I se l nuosso Zezico sperta? Ou se, pori, algũa pessona passa por eiqui?
– Nun t’apoquentes, Marie Rosa! Quien ye que bai a passar por eiqui a esta hora?! I bai alhá agora l nuosso garotico a spertar!…
Apuis deiIha, cul sou home a sigurar l’arreata, s’abaixar de l jemento, eilhi stubírun ls dous un cachico na cumbersa. Mas falában tan baixico que, deficelmente, quienquiera que passasse mesmo cerca deilhes scuitarie l que starien a dezir un al outro.
De l que falában, nun sei, nin eilhes starien pa cuontar a naide. Serie de cousas deilhes i an que nun debemos nin mos bamos a antrometer…
Zezico inda abriu ls uolhicos, mas, cerrando-les lhougo de seguida, nin sequiera spertou. Se sous pais lhebában outro çtino, tamien nun sei, nin la tie Uorfa dixo a naide.
La berdade ye que, sin mais aqueilhas, la tie Marie Rosa i l sou home zbían pa la dreita i, apuis de passáren antre ls lhameiros de l tiu Joquin Quintanilha i l de ls Sidórios, méten-se na touça que queda a la squierda i mesmo porriba de l camino.
Anquanto eilha se pon a fazer ũas festicas al nino, tiu Nobenta trata de prender ls jementos, atando-les pul’arreata a uns carbalhicos. Cada béstia quedou tan bien que nin sequiera un puxon dou. Habie eilhi tantas i tán buonas fróncias de carbalho i ũas urzes tan tienricas que, nun stantico, se bótan a robé-las. I, na borda de la touça, tamien nun faltaba yerba bien berde i uns faleitos, prontos pa la pareilha se botar a trates a eilhes. I nin sequiera las moscas ou ls atabanos les atanazarien muito, pus qu’inda nin berano era. Assi i todo, bondarie abanar l rabo, sacudir la cabeça ou meté-la antre las bergóntias de la touça pa ls anxotar.
Anton, eiha cul garotico al chin i el de bara na mano, bótan-se ambos a dous por eilhi arriba, pul fondo de la tierra, que staba d’adil, i pula borda de fuora de la parede de l lhameiro de ls Quintanihas, q’apuis habie de l hardar l tiu Grifo ou Faquito, até la cortina de l tiu Luisico.
Quien bisse las dues criaturas, a aqueilha hora por eilhi, cuidarie que, cumoquiera, andarien a la percura d’algo que solo eilhes i Dius ye que saberien de l quei. I, mesmo que fusse, pori, pa se scundéren ne l meio dũa touça, naide tenie nada que ber cu’isso. Para mais, ambora inda nuobos, siempre éran casados…
I, agora, que naide stá eiqui a scuitar-mos i deixando-mos de cousas, dezi-me alhá: a quien nun le passou yá pula eideia nin tubo buntade de se botar a fazer, ou fizo mesmo, destas cousas? I nun há de ser por isso que qualquiera santo bai a cair de l altar…
Mas, mal dan uns passos, l garotico sperta i, inda stremunhado, pon-se a rezungar. Assi, la mai nun tubo outro remédio senó tirá-lo de las cuostas i, aporbeitando la selombra dun frezno, dar-le la teta. Cu’el yá sastifeito, pon l sou Zezico, qu’inda mal ampeçara a dar uns passicos, ne l chano, a la abrigada i na borda dũa touça de l adil, nun fusse, pori, apanhar ũa puntica d’aire i custipar-se. Bien acunchegadico i a la selombra, eilhi queda el. Yá meio drumenhuoco, bondou sue mai sperar un cachico par’el se drumir.
Mal serie q’algun bicho stubisse eilhi p’anquietar ou fazer algun mal al garotico. Cumo se sabe, de l que qualquiera lhagarto ou queluobra percisa i le gusta ye de poner-se al Sol, cumo las ties al soalheiro, a apanhar calor…
Yá na cortina de l tiu Luisico, apuis d’abríren la canhiça, la tie Uorfa i l tiu Nobenta porparában-se p’ampeçar a la sue percura. Mas, al passar cerca de la parede de l fondo, porriba de la barranca q’aparta la cortina de l lhameiro, spanta-se-le ũa perdiç, a bolar, mesmo als pies i a la frente deilhes.
– Ai, Manel Joquin!… Que susto me pregou l raio de la perdiç!…
– Nun t’apoquentes, Marie Rosa!… Aton, nun stou you eiqui?! Oulha que debe tener salido de l nial!
– Carai!… Bamos aton a ber se damos cu’el, Joquin?
I nun s’anganhou. Bótan-se, anton, ambos a dous a la percura i, mesmo na borda, antre uns chougarços, silbas i fenanco, alhá dan cul nial. Tenie cerca dũa dúzia d’uobos, pintalgados de castanho, bien grandicos i boniticos, quaije prontos pa la criaçon. Quédan ambos a dous tan ancantados que nin dous garoticos todos anfeiteçados.
La tie Uorfa pega nun uobo i pon-se a abaná-la junto a l’oureilha, nun fusse, pori, star yá chuoco. Mas, nun le sentindo abanar, lhougo bei que la perdiç inda andaba a poner. Aton, pega ne ls uobos un a un i pon-los ne l mandil, pa ls lhebar para casa. De tan cuntentica, nin capaç ye de quedar calhada:
– Que rica niada d’uobos! Bien mos çafemos, Joquin! Yá arranjemos para, hoije a la nuite, fazer ũa buona tortilha para nós i pa l nuosso nino!
Cun esta i cun outras, eilhi stubírun un ror de tiempo tan antretenidos a trates de ls uobos que nin se dórun de cunta de l tiempo a passar nin de nada mais. Quaije se squecírun de l garotico i, anté, de l’outro nial que lhebában na eideia i de que tenien ido eilhi, da peto, a la percura.
Passado un cachico, lhembrando-se, anton, de l sou nino, la tie Uorfa bota un relhance d’uolhos caras a la touça, adonde, todos çcansadicos, le tenien deixado. Mas, nin le biu, nin dou cu’el. Nun sei l que tenerá feito, mas l raio de l garotico nun staba eilhi. Todos aflitos, bótan-se, aton, ambos a dous a la percura del. Dan buoltas i mais buoltas por eilhi al redor i nada. Até qu’eilha alhá l’abista la cabeça del, yá quaije al fondo de la barreira de l adil a çcair pa l lhameiro de ls Quintanilhas.
Pul que se bei, nesse die, l nial de perdiç nun tenerá sido solo esse l strobilho pa lhebáren palantre l que la tie Uorfa i l tiu Nobenta tenien an mente i andarien por eilhi a la percura. Ne l que toca al nial que mais les amportarie, nun podendo tratar del nesse die, alhá tubírun eilhes que tornar para casa culs cantares de la segada. Solo se fui an casa que tratórun d’ancuntar aquel q’ls lhebou a zbiáren-se até la cortina de l tiu Luisico.
Uns dies apuis, stando eilha i ũa sue amiga a lhabar la roupa ne ls lhabadeiros de l ribeiro de l Balhe, sin amentar ne ls pormenores, que nun serie cumbeniente dá-les a coincer a quienquiera que fusse, la tie Uorfa cuontou-le l’afliçon por qu’eilha i l sou home tenien passado:
– Ah, Fuciana, bei alhá tu l q’l nuosso Zezico mos habie de fazer!… Sabes, you i l miu Manel Joquin fumos a dar cu’el scundido atrás dũa paçparoteira.
Cuitadico, staba eilhi el, solico, tan antretenido i amarradico…. Oulha parecie mesmo un coquelhadico!…
L’alcunha de Pitascas
Era Zé de la tie Uorfa inda garoto quando sue mai le dixo pa l’ajudar a porparar ũa fornada de centeno ne l forno de la tie Clorinda i de l tiu Ferreiro, ũa sue bezina que, un cachico mais abaixo, tenie l forno nas traseiras de sue casa, antre la casa de l tiu Alexandre i l curral de ls Stebas i mesmo a la frente de la casa de l tiu Canoio. L forno de la a tie Clorinda era tan grande que daba pa fazer mais de dieç fogaças de cada beç. I eilha nun se amportaba que bárias bezinas, que nun tubíssen forno, fússen a cozer l sou pan ne l deilha.
Apuis d’amassar i de fenhir, la tie Uorfa toca a meter las fogaças ne l forno. De seguida, arruma la pala de meter las fogaças i l ranhadeiro nũa squina. Apuis de poner la tapadeira de fierro na boca de l forno i de fazer la reza i la cruç, bira-se pa l filho i diç-le:
– Á Zé, tenemos que deixar todo cumo debe ser. Bien bonda la tie Clorinda deixar-mos cozer l nuosso pan ne l sou forno! Bá, chega-me acá esse bardeirico de bercegos a ber se deixo todo arrumado i bien lhimpico!
Claro stá que, apuis de meter l pan ne l forno i d’apagar la candeia, de lhuç, solo ũas racicas de sol q’antrában por antre las teilhas. Anton, ponendo-se a percurar l bardeirico, mas nun dando cu’el, respunde-le Zé:
– Á mai, nun stou a ber niun bardeirico!…
– Á carai! Mas, anton, tu nun bés que stá na masseira?! Saliste-me acá un pitascas!…
Tengo para mi que la tie Clorinda, que starie a salir por eilhi de casa pa la rue de riba, tenerá scuitado la cumbersa i oubido la tie Uorfa a ralhar i a chamar-le Pitascas al sou Zé. Cierto, cierto, ye que, deilhi pa la frente i até fin de bida del, toda la gente d’Angueira passou a chamar-le Zé Pitascas. I, se poucas outras cousas el deixou d’hardáncia als sous filhos, oumenos l’alcunha, todos eilhes, eiceto Zacarias Chebico, la hardórun del.
L biubeç de la tie Uorfa
Hai yá bien anhos, l tiu Nobenta i sous dous bezinos – l tiu Eibangelista Bileiro i l tiu Lazarete –, pul final dũa tarde mui frie dun die d’eimbierno, botórun-se todos trés, a pie, d’Angueira a Alcanhiças pa tratáren de las sues bidas. Apuis de cumpráren las quemenéncias que les fazien falta, inda antes de ponéren ls pies a camino d’Angueira, buírun ũas copicas d’augardiente pa calcéren un cachico pa la caminada.
Nuite cerrada i mui scura, tornában eilhes para casa, ampeça a nebar: purmeiro, ũas farrapicas, mas, apuis, cada beç mais niebe. Assi i todo, yá pertico de la raia, salírun-les dous carabineiros al camino, un cachico a la frente deilhes. Anton, bótan-se a fugir caras a Pertual, scapando-se-le cada qual por donde calhou i puodo. Apartando-se uns de ls outros, cada qual seguiu por sou camino de buolta a casa. Assi, ls carabineiros nun cunseguírun apanhar niun deilhes.
Soutordie de manhana, cumo nun habie modo de l sou home chegar a casa, la tie Uorfa, antes mesmo de se zanjuar, bota-se até las casas de l tiu Lazarete i de l tiu Eibangelista pa les precurar pul sou Manuel Joquin. Mas, tanto la tie dun cumo la de l’outro, dezírun-le que ls sous homes inda stában a drumir na cama pus tenien chegado mui tarde a casa. Mas, bendo-la naqueilha afliçon, cada ũa deilhas fui, nun sfergante, a spertar l sou home. Un i outro cuontan-les, anton, l que s’habie passado de nuite culs carabineiros yá cerca de la raia quando tornában d’Alcanhiças.
Mal acaba de tocar a rebate, ajuntou-se tod’mundo d’Angueira a la puorta de la tie Uorfa pa l’acudir. Bários homes bótan-se, anton, por çfrentes caminos, até la raia a la percura de l tiu Nobenta. Zafertunadamente, un deilhes dá cu’el antre ũa touça i ũa parede ne ls Salgadeiros,, todo anculhido, atrecido i ancapaç de dezir sequiera ũa palabra. Trazírun-le anroscado nũa manta até casa. Bendo-le, assi, todo angaranhido, nun sei quien tenerá sido que, cun la melhor de las tençones, se lhembrou i dixo pa le botáren auga caliente porriba del. Nun cunseguindo rejistir, passado un cachico, tiu Nobenta antregou la alma al Criador.
Yá la muorte de l pai de la tie Uorfa, era eilha inda nuobica, tenie sido tamien an circunstáncias mui stranhas. Ye que, apuis de la muorte de la mai de la tie Uorfa, sou pai dixo a quien fui a la Bila a tratar-le de la papelada i a cumprar l caixon pa le trazer tamien l sou. Dezie qu’el irie lhougo a seguir a la sue tie. L’home assi fizo, mas cul trato que, s’aquel nun se morriesse lhougo a seguir, l debolberie. Mas nun fui neçairo debolbé-lo pus se morriu mesmo. Talbeç tenga sido essa la rezon por que, quedando, dũa beç, sin pai nin mai, le ponírun l’alcunha de Uorfa a la filha.
Nin la tie Uorfa nin l sou home, éran pessonas de se dáren a la perguícia i de se baldáren al trabalho. Sendo ambos a dous de la raça de gente trabalhadeira, inda antes de l tiu Nobenta la deixar biúda, amanhórun tiempo, jeito i maneira d’ancomendáren cinco filhos, l tiu Zé Pitascas i ls sous quatro armanos: tiu Alípio, tiu Moisés, tiu Antonho Uorfo i la ti’Anica.
Era you inda garoto, pus andaba na purmeira classe, la armana de l tiu Zé Pitascas i l sou home, l tiu Zé Doutor, scapórun pa l Brasil culs sous filhos. Cumo nun les tornei mais a ber, yá nun me lhembra bien de niun deilhes.
Bocabulairo \\ vocabulário
Acá – cá \\ acauso – por acaso \\ acunchegadico – aconchegadinho \\ adbertir/do – divertir/ido \\ adil – terra de pousio \\ aire – ar \\ ajuntar-se – reunir-se \\ al/s – ao/s \\ alhá – lá \\ alebiar – aliviar \\ alhebantar – levantar \\ al redor/alredores – em redor/arredores \\ amanhórun – (forma do verbo amanhar) arranjaram \\ amarradico – agachadinho \\ amentar – mencionar \\ amostrar – mostrar \\ ampeçar – começar \\ amportar – interessar, importar \\ ancantado – encantado \\ ancapaç – incapaz \\ ancuntrar/o – encontrar/o \\ andubírun – (forma do verbo andar) andaram \\ anfeitar – enfeitar \\ anfeiteçado – enfeitiçado \\ anganhar – enganar \\ anho – ano \\ anquietar – perturbar \\ anrezinado – arreliado \\ antender – entender \\ anterrumper – interromper \\ anton/aton – então \\ antretener/ido – entreter/ido \\ antrometer-se – intrometer-se \\ apoquentar – preocupar \\ apuis – após, depois \\ arriba – acima \\ arrimado – encostado \\ atabano – atavão, inseto que ataca o gado bovino e asinino \\ assi i todo – mesmo assim, apesar disso \\ atanazar – perturbar \\ barranca – desnível de terreno numa ou entre propriedades \\ beç – vez \\ belharaça – maluqueira \\ benir – vir \\ bezino – vizinho \\ bia – via \\ boç – voz \\ bolar – voar \\ bondar – bastar \\ botar-se de cuntas – pôr-se a pensar \\ buer/buído – beber/ido \\ búltio – vulto \\ buolta – volta \\ buntade – vontade \\ çafar – livrar \\ calhar – calar \\ caliente – quente \\ camino/ar – caminho/ar \\ capaç – capaz \\ carreiron – carreiro \\ çcair – descair \\ çcansadico – descansadinho \\ cena(r) – ceia (cear) \\ çfarçadamente – disfarçadamente \\ çfarçar – disfarçar \\ cfrénciar/çfrente – diferenciar/diferente \\ chin – colo \\ chochico – tolinho \\ chougarço – chaguarço (planta selvagem rasteira) \\ chubir – subir, ir para cima, montar \\ coquelhada – ave semelhante à cotovia \\ coraige – coragem \\ cortina – terra de cultivo cercada por muros \\ cozina – cozinha \\ çpachar – despachar \\ çtáncia – distância \\ çtino – destino \\ cũa – com uma \\ cul – com o \\ cu’la – com a \\ cu’el/cu’eilha – com ele/com ela \\ cumoquiera – talvez \\ cun – com \\ cunsante – consoante \\ cuontar – contar \\ deilha/es – dela/deles \\ deimingo – domingo \\ del – dele \\ die – dia \\ Dius – Deus \\ dreita/o – direita/o \\ drumenhuoco – dorminhoco \\ dũa – de uma \\ eidade – idade \\ eilhi – ali \\ eisceto – excepto \\ el – ele \\ ende – aí \\ fame – fome \\ fenanco – erva meio seca \\ fita – filme \\ fizo – (forma do verbo fazer) – fez \\ frezno – freixo \\ fróncia – rebento de árvore \\ fuora – fora \\ gustar – gostar \\ huorta – horta \\ lhadeira – encosta \\ lhagarto – lagarto \\ lheite – leite \\ lhembrar – lembrar \\ lhibrar – livrar \\ lhobo – lobo \\ lhugar – lugar, localidade \\ mala – má \\ mandil – avental \\ manhana – manhã \\ mano – mão \\ mi/mie – muito, mim/minha \\ mortico – mortinho \\ mos – nos \\ naide – ninguém \\ necidade – necessidade \\ niada – ninhada \\ nial – ninho \\ niebe – neve \\ nin – nem \\ ningũa/ningun/niun – nenhuma/nenhum \\ nino – menino \\ nin sequiera – nem sequer \\ nun stantico – num instante \\ nó/nun – não \\ nuite – noite \\ oumenos – pelo menos \\ pa – para \\ pa lhá – para além \\paçparoteira – dedaleira (planta herbácea medicinal) \\ palantre – p’rá frente \\ parcer/ido – parecer/ido \\ percura/r – procura/r \\ pequerruchico – pequenito \\ pie – pé \\ pori – por azar, porventura, talvez \\ porparar – preparar \\ porriba – por cima \\ precurar – perguntar \\ pul/pula – pelo/pela \\ purmeiro – primeiro \\ pus/puis – pois \\ quaije – quase \\ qualquiera – qualquer \\ quedar – ficar \\ quei – o quê \\ queluobra – cobra \\ quemer – comer \\ queto – quieto \\ quien – quem \\ quienquiera – qualquer pessoa \\ relhance – relance \\ respunder – responder \\ rezon(es) – razão(ões) \\ riba – cima \\ riente – rente \\ salir – sair \\ sastifeito – satisfeito \\ scapar-se – fugir \\ scuitar – escutar \\ sculhir – escolher \\ scunder – esconder \\ selombra – sombra \\ senó – senão \\ sequiera – sequer \\ sfergante – instante \\ siete – sete \\ sin – sem \\ spertar – despertar, acordar \\ stranha/r – estranha/r \\ stremunhado – estremunhado \\ strobilho – estorvo \\ stubírun – (forma do verbo “star”) estiveram \\ stubísse – (forma do verbo “star”) estivesse \\ subretodo – sobretudo \\ talbeç – talvez \\ tentaçon – tentação \\ tienrica – tenrinha \\ todo/s – tudo/todos \\ touça – moita de carvalheiras \\ tornar culs cantares de la segada – regressar sem nada ou sem atingir o objetivo \\ tubírun – (forma do verbo “tener”) tiveram \\ tubísse – (forma do verbo “tener”) tivesse \\ ũa – uma \\ uobo – ovo \\ uolho – olho \\ uorfo/a – orfão/ã \\ xal – xaile \\ yá – já \\ ye – (forma do verbo ser) é \\ yerba – erva \\ zafertunadamente – infelizmente \\ zantendida – desentendida \\ zaparecer – desaparecer \\ zbiar – desviar \\ zgúbia – capaz de se negar ou de se pôr a andar
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio