Nota Prévia: uma prevenção
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.

Alhá por haber an Angueira un casal coincido cumo ls Cucos – la alcunha que, cumoquiera por l’home ser minhoto i, cumo tal, benido de fuora i de loinje, le ponírun –, nun cuideis, pori, que ye subre la tie Cuca i l tiu Cuco ou algun filho deilhes que stou a screbir. Bonda ber qu’esse casal tubo trés filhos – dues moças i un moço. Assi, niun deilhes podie ser morgado. Nó, desta beç, nun stou a screbir subre ties i homes d’Angueira, mas subre páixaros: un par de cucos que se botou anté lhá i por alhá quedou ũa temporada: de la primabera anté al berano.
Cumo toda la gente sabe, cucos nun fáltan por ende. Aporbeitando la einocéncia d’outros páixaros, fazendo deilhes anjicos, amánhan maneira de lhebar la auga al sou molino: poner l uobo an nial alheno i arranjar, assi, quien, cun todos ls mimos, le crie l sou fihote. I, inda porriba, de grácia. Bótan-se anton a la buona bida por donde calha: a cantar, a passear i a debertir-se.
Mas bamos a ber l que ls cucos fúrun a fazer i las buoltas que andubírun a dar i l que, pul termo i pula poboaçon d’Angueira, bírun i fazírun.
Ls porparos
Nun bondando ũa beç na bida, ye cumo se todos ls anhos l par de cucos tubisse l’oubrigaçon d’ir an pelegrinaige a la sue cidade santa. Ne l sou bai i ben d’anho a anho, cumo questuma fazer quien nun ten parança nin paradeiro cierto, chégan ambos a dous a la par pa passar ũa temporada an Angueira. Stando mesmo a ampeçar la primabera i quaije a chegar l tiempo caliente, aporbéitan tamien pa retemperar fuorças i gozar ls aires de l campo, tan saudables, tan buonos, que son cumo q’ũa bençon de l cielo ou de la natureza.
Benidos sabe dius donde, mas passando pula Speciosa, nun deimingo de l final de márcio de l meio de l seclo passado, ban a dar a Cruç de Canto. Birando caras a la Senhora de la Lhuç, subrebólan la marra de l termo d’Angueira cul de la Speciosa i ban a dar al Gago, adonde ampeça outra marra: la de ls termos d’Angueira i de Samartino. Quedando pa trás las marras, bólan pula marge squierda de la ribeira d’Angueira i, passando porriba de las ruinas de l Castro, ban a dar a la çuda de ls Regatos, mesmo al fondo de l Juncal i al cimo de Terroso.
Al ber i quaije raspar ne ls galhos de riba de las arbles daquel choupal tan alto – si, que las fuolhas inda mal habien ampeçado a arrebantar –, bira-se l macho pa la fémea i, an lhenguaige própia de cuco – que tenerei l cuidado de bos traduzir –, diç-le el:
– Stou tan stafado que m’apetecie mesmo pousar, eilhi an baixo, na yerba i çcansar un cachico!
– Pus oulha que you, pa lhá de l cansaço i de buona lharaita, stou inda c’ũa sede que nin te digo!
Quédan, anton, a quemer ũas paixarinas i lhibulinas qu’eilhi ándan a bolar i uns grilhos que se bótan a caçar por antre las yerbas, a buer un golo d’auga nun de ls regatos i a çcansar un cachico.
– Ai que bien se stá eiqui! – diç el todo cunsolado.
– Nun te squeças qu’inda tenemos que dar bien a la ala! – lhembra-le eilha.
Passado un cachico, bótan-se a bolar porriba de la caliendra caras al molino de las Trés Ruodas ou de ls Lucas, cumo tamien ye coincido. Deilhi, ban dreito al cimo de la Yedra i, subrebolando la copa de ls uolmos, choupos, amineiros i freznos de la çuda pegada al molino de l fondo de Terroso, pássan pa la outra marge de la ribeira. Ribeira arriba i tornando para trás, ban a dar al alto de l cabeço adonde stá la peinha de la Garça.

Bista de loinje, cumoquiera als antigos les parciu ũa garça i talbeç por isso le téngan chamado assi. Mas, bendo-la bien, esta fraga, que mais parece ũa státua natural, dá aires de ser un lhión ou un lhobo deitado i cu’las patas i garras porriba de la sue presa.
Parando un cachico an riba de la fraga, pónen-se a oulhar caras a la ribeira: ls dous molinos i las çudas, l arboledo i las huortas i, lhougo a seguir, ls montes dun lhado i doutro de la ribeira. Deilhi, abístan, al fondo de l cabeço, ls sítios adonde, a la squierda, l ribeiro de Belharino i, a la dreita, l ribeiro de la Puontelhina zaugan na marge dreita de la ribeira. Apuis, bolando caras al Sol até al cimo de la çuda de Terroso, bíran a la dreita i, seguindo ribeiro arriba, pássan por antre ls montes de las marges de l ribeiro. Era yá final de tarde, quando chégan a la peinha al fondo de la Puontelhina.
Mal acában de pousar ne l cimo de l fragaredo, diç l Cuco pa la Cuca:
– Que stafa! Hoije ganhemos bien l die!
– Carai, se ganhemos! Stou tan stafadica! Por mi, quedábamos yá eiqui a drumir!
Claro que l Cuco nun se fizo de rogado. Assi i todo, inda antes de tratáren de l que les trai a Angueira, bótan-se a caçar uns sartigalhos i moscas pa la cena. Yá de papo cheno, bótan, anton, ũa oulhadela al redor. Parcendo agradar-le l sítio, cuntina la Cuca:
– Ls nuossos cumpadres stában carregadicos de rezon. Pul que yá bimos, parece-me que l termo d’Angueira ye mesmo delei pa la nuossa criaçon i pa passarmos ũa temporada!
– You staba un cachico çcunfiado i nun acreditaba muito neilhes. Mas, puls bistos, nun mos anganhórun! Yá biste que guapo ye, eilhi, arriba i abaixo i dun i outro lhado de l ribeiro?
– Que rico sítio adonde benimos a dar! Eiqui, al redor, parece mesmo l cielo!
Peinha de la Puontelhina. Retrato tirado de l alto de la Cortinona, na marge dreita de l ribeiro de la Puontelhina (2006).
Inda antes de se botáren a çcansar, cumbínan, anton, cumo han de fazer para béren l termo d’Angueira. Que, praino a praino, olga a olga, ourrieta a ourrieta, balhe a balhe, lhadeira a lhadeira, cabeço a cabeço, han de ber bien i de quedar a saber cumo ye. Calcúlan que, an bolandas por uns lhados i outros, han de tener acupaçon para ũa semana. Mas tiempo ténen eilhes de sobra. Cun todo cumbinado, bótan-se, anton, a drumir çcansados.
Las andanças pul termo
Cumo por ende s’oube dezir, de manhana s’ampeça l die. Mesmo nun sendo madrugadores, ne ls dies a seguir, ls cucos pónen-se a pie un cachico mais cedo de l que ye sou questume pa se botáren a fazer la ronda pul termo d’Angueira.
Sigunda, purmanhana, pulas Cabecinas i las Funtaninas, bótan-se, ribeira arriba i pula marge dreita, até al Gago. Deilhi, bolando subre la marra de l termo d’Angueira cul de Samartino i passando por lhameiros i tierras de monte i de cultibo de Belharino i de la Lhameira de Paiç, chégan a la Marra Nuoba. Apartando-se de la marra, bíran apuis caras a Bal de Conde i ban a dar als Salgadeiros, outro sítio de la marra, por donde, pul final de l die i a la nuite, questúman passar la maior parte de ls cuntrabandistas.
Stafadicos de todo i cumo fame nun les falta, inda antes de çcansáren un cachico, pónen-se a scarbar la tierra, a rebolar-se ne l puolo, a caçar i a quemer uns grilhos, sartigalhos i outros bechicos i a buer un buncho d’auga na fuonte mesmo al lhado de l camino i adonde nace l ribeiro de la Puontelhina. De seguida, toca a drumir la séstia ne l fenanco de la touça de l lhameiro de riba.
A meia tarde, mal spértan, bólan pa Cruç Branca. Na ancruzelhada de l camino de Samartino para Abelhanoso cul que d’Angueira dá pa la caseta de las Trés Marras i adonde ls termos de ls trés pobos se tócan, acaba la marra de l termo d’Angueira cul de Samartino i ampeça la de l termo d’Angueira cul d’Abelhanoso. Ne l miu modo de ber, este ye que debe ser l berdadeiro sítio de las Trés Marras. I porquei?
Marra ye la lhinha que aparta ls termos de poboçoanes de Pertual i la q’aparta países – Pertual i Spanha – ye raia ou frunteira. Cumoquiera, quando custruírun la caseta cerca de la raia, dórun-le l nome de Trés Marras, pus era pa begilar las pessonas que, benidas de l termo d’Abelhanoso, d’Angueira ou de Samartino, passando la raia por eilhi, quejíssen ir a Alcanhiças, an Spanha. Assi i todo, tamien raia i frunteira nun son la mesma cousa. Pula raia, a nun ser q’algun guarda fiscal ou carabineiro steia por eilhi i nun deixe, passa-se dun a outro paiç sin percisar d’autorizaçon de naide. Yá na frunteira las outoridades de ls países béien se ls bienes i ls decumentos stan delei pa passáren na aduana i deixar las pessonas passar pula frunteira.
Claro que ls cucos nin salírun de l termo d’Angueira, que, por un cachico, nun bai até la raia. Pa lhá de nun percisáren, tamien nun éran tontos pa se ponéren a jeito q’algun guarda fiscal ou carabineiro, pori, les amanaçasse,.
Subrebolando, anton, l camino a la squierda de la marra cun Abelhanoso caras a Angueira, chegando al fondo de la Marmolina, bíran pa las Abelheiras. Pula Catalina, ban, apuis, a dar als lhameiros de la Puontelhina. Bolando ribeiro abaixo, chégan a la peinha donde, purmanhana, tenien salido.
Inda antes de se botáren a quemer i a drumir, pónen-se a relhembrar l que bírun nesse die: ls lhameiros de la Puontelhina, las Funtaninas, de l Juncal, Belharino, Bal de Conde i de ls Salgadeiros, todos cun freznos, touças nas bordas i alguns salgueiros nas marges de ls ribeiros; las huortas de las marges de la ribeira d’Angueira i de l ribeiro de la Puontelhina; tierras de sequeiro – ũas de fuolha, cun trigo i centeno inda berde i un ou outro carbalho pul meio – i outras d’arada, qu’inda nun bai muito tiempo tenien sido relbadas; tierras de monte chenas de scobas, xaras, chougarços, carqueijas, spineiros, silbas, urzes, tomielhos, tomelhina, carrasqueiras, touças i, anté, trobisqueiras. Indas que, de berano, la maior parte destes sítios stéian secos i séian mui calientes, oumenos ls lhameiros i las huortas, por donde pássan ls ribeiros ou hai fuontes, son mais húmados i frescos.
– Inda nun antendi bien cumo ye essa cousa de l cultibo de las tierras! Sabes l que çfréncia hai antre las de fuolha i las d’arada? – pregunta l Cuco.
– Berás que, mesmo para ti, nun será ũa cousa defícele d’antender. Ponendo de parte ls lhameiros i las huortas, que son de regadiu, la maior parte de las tierras de l termo son de sequeiro. Anho a anho, nestas tierras, fai-se la rotacion de fuolha i d’arada. Se stá de fuolha, nesse anho, la tierra stá a porduzir trigo ou centeno, cunsante ye de melhor ou pior culidade; se stá d’arada, bai a ser lhabrada trés bezes anté, na sementeira, ser tamien sembrada; se stá d’adil, queda, oumenos dous anhos, de çcanso, sin porduzir, a nun ser yerba pa ls ganados; se stá de monte, só dá para lheinha ou mato pa las cabras robéren. Mas, para q’haba anquelíbrio, anquanto metade de las tierras de sequeiro de l termo stan de fuolha i a porduzir, la outra metade stan d’arada ou d’adil. Se, antre ls meses de outubre i de julho a seguir, las tierras stan de fuolha, solo a seguir al acarreio ye que ls pastores puoden andar neilhas cul ganado. Nun admira, anton, q’ánden morticos q’acabe l acarreio pa botáren ls sous ganados a apanhar las spigas que, na segada, alhá quedórun pul chano – splica-le la Cuca.
– Por mi, you quedaba siempre d’adil! Assi, ye que you staba bien!
– Bien me parciu qu’eras capaç de te salir cũa dessas!
Cumo se bei, l Cuco i la Cuca son bien çfrentes. Anquanto el, todo birado para fuora, parece tener la cabeça uoca i só sirbe para anredar, eilha, mais birada pa drento, ye, assi i todo, capaç de ber l que se passa a la sue buolta i de tratar de la bida.
Na ribeira, pa lhá de ls guarda-rius i las lhabandeiras, bírun pitas d’auga i calandras a trates de fazer l sou nial: las pitas d’auga antre las spadanhas i las calandras an buracos de paredes a la buolta de l rodízio de ls molinos; ne ls lhameiros i nas touças, abistórun palombas trocales, gaios, picanços i, anté, carriças; ne l monte i nas tierras de cultibo, bandos de perdizes i un ou outro par de rolas. Inda bírun tamien coneilhos, lhiebres, taxugos, ginetas i outros bichos, mas botórun-le pouca fé a estes bichos pus nun les dában para nada.
Alguns destes páixaros, tanto ls grandes cumo ls mais pequeinhos, fázen l nial ne l chano i antre la broça de qualquiera borda, seia dũa tierra, dũa cortina, dun lhameiro ou mesmo dun camino; outros nas trapolas, ne ls galhos ou na corona de ls uolmos ou de ls freznos, ne ls trampos de carbalhos ou de carrascos i outros até mesmo nas paredes ou pegados a las fragas.
Cumo yá nun ye nada cedo i stan bien stafados, apuis de cenáren, bótan-se lhougo a drumir.
Soutordie, spertando cedo, puls lhameiros de l fondo de l Rodelhon i deilhi, pul Milho, ban a dar al alto de la Bouça. Cuntinando a subrebolar la marra de l termo d’Angueira cul d’Abelhanoso, que bai pul cimo de ls montes que, na marge dreita, acumpánhan l ribeiro, báixan pa la fuonte de Bal de Xardon. Bendo l’auga i las arbles al redor de l ribeiro i de la fuonte, eilhi quédan un stantico a componer l papo cuns grilhos, sartigalhos i ũas paixarinas. Aporbéitan tamien pa buer un golo d’auga i çcançar un cachico.
A la tarde, bolando ribeiro abaixo, pula borda de ls lhameiros até al fondo de l Absedo, bíran caras a Quebra Cambas. Apartando-se de la marra i subrebolando pulas Barreiras até al Facho, bíran pa la Araúja. Cuntornando, pul fondo de la barreira, l Cabeço de la Quecolha, d’Ourrieta l Castro ban a dar al Boubon. Claro que aporbéitan pa, deilhi, dar ũa bista d’uolhos a la poboaçon.

Stafadicos de todo, abáncan n’ũa abrigada de la Caleija de Rompe Alforjas. Apuis de cenáren, porpáran-se pa drumir nũa carbalheira. Mas, l ronco de l Cuco ye tan grande que la Cuca nin cunsigue ampeçar a drumir. Bai eilha, anton, c’ũa bicada, spérta-lo i diç-le:
– Oulha q’hoije, nas tierras d’arada, ne ls adiles, montes i lhameiros por donde passemos quaije só bimos páixaros pequeinhos: coquelhadas, quetobias, rabialbas, folecras, chascos, pinches…
– Nun me digas que, an Bal de Xardon, nun biste la pita ciega siempre a mudar de sítio i que nun staba queta culs uobos?! Oulha que bimos tamien outros bien grandes: aquel bando de parros ne l lhameiro de l fondo de l Rodelhon i pares de pegas i de cuorbos nas tierras i ne ls montes. Claro que nin pula cabeça me passou dezir-te pa spreitarmos l gabilan q’andaba a bolar bien alto, porriba deilhes.
Quarta, mal se zanjúan, subrebolando la çuda de la Ribeira de Baixo, atrabéssan pa la outra marge de la ribeira indo a dar a la Fraga d’Águila, cerca de la marra de l termo d’Angueira culs de Abelhanoso i Çarapicos. Deilhi, bótan-se puls lhameiros i huortas de l Prado arriba i, por antre la Soalheira i ls Absedos, ban a dar a San Miguel. Cerca de la capielha, bíran a la dreita i bólan, apuis, por Caminico Branco até al cimo de la Gralheira por donde passa la marra de l termo d’Angueira cul de Çarapicos. Mesmo tenendo muito que chubir, nun stantico, ban a dar al cimo de l Sierro de ls Malhadales, adonde páran un cachico pa çcansar.
Alhá de l alto, an riba dun madronheiro, oulhando a toda la buolta, pónen-se a ber las bistas eilhi al redor: caras a naciente, l Cabeço de la Quecolha, a seguir la poboaçon d’Angueira i, pa lhá de las Eiras Grandes, tierras de l Praino Mirandés, de Samartino i la Speciosa até Paradela i Spanha; caras a sul i a poniente, tierras, montes i sierras de ls cunceilhos de Mogadouro, Bumioso, Macedo i l cabeço d’Outeiro de l cunceilho de Bergáncia; ls castielhos de Peinhas Róias, d’Algoso i d’Outeiro. Oulhando inda pa mais loinje i de sul pa poniente, abístan las sierras de Mogadouro, Bornes, Nogueira i Muntesino naqueilhes cunceilhos i de Sanábria, an Spanha; i, a norte, inda ls montes por donde passa la raia.
Claro que nun fui para ber outras tierras, montes i sierras que, nesse die, se botórun até eilhi. Anton, por Ourrieta Fonda, bólan pa l Sierro de San Joanico. Dende, abaixando para Ourrieta Lhonga i birando pa l Adilon, ban a dar als Chapaçales. Na fuonte, aporbéitan pa se rebocar, refrescar, petiscar uns bechicos de l ribeiro i çcansar un cachico. Inda bírun ũa salamanca, negra i amarielha, na auga, mas faltou-les coraige pa s’atiráren al becharoco!

Al final de tarde, bolando riente a las ruinas de la capielha de San Miguel, bótan-se até Souganho i, de l pilico, pula Fraguita, ban a dar a la Nalsa, adonde, cerca de la çuda de l molino, cénan i pássan la nuite.
Pa lhá de la paixarada de ls outros dies, la Cuca dá-se fé de, na Fraga d’Águila, quaije al fondo de la barreira de la Gralheira birada pa l Cabeço de la Quecolha, al lhado i un cachico mais arriba de la marra de l termo d’Angueira culs de Abelhanoso i de Çarapicos, tener abistado ũa águila; mais adelantre, ne l Adilon, un bando d’abutros, milhafres i grifos, bolando an buolta, purmeiro, i, apuis, yá ne l chano, a trates a ũa canhona muorta, cumoquiera ferrada pul lhobo. Claro que, cu’estes, qu’eilhi son tan ou inda mais fuorasteiros qu’eilhes, cu’la águila, cul gabilan i até culs cuorbos, ls cucos nun son tontos pa se metéren. Ye que, cumo eilhes stan fartos de saber, por cada mala rés, hai siempre outra inda mais mala qu’eilha.
Cumo la gente questuma dezir, lhadron que rouba lhadron ten cien anhos de perdon. Mas hai que ber tamien que, subre la lhadronaige, las pessonas siempre fúrun mui dadas a eisageros. Assi, an beç de roubar i de cien, talbeç quérgan dezir anganhar i dieç. Bonda ber que mui ralas son las pessonas que chégan a cien anhos. Quanto mais páixaros!
Mas nun era de chicha, i subretodo de la de canhona, que l par de cucos andaba a la precura. Anton, diç la Cuca:
– Alguns páixaros q’hoije bimos nas marges de la ribeira nun mos sírben para nada! L guarda-rius porque fai l nial anterrado nũa barranca i la lhabandeira por ser mui pequerrica.
– Cumoquiera nun starás a pensar ne l nial de la águila ou de l gabilan?!… Oulha que, d’abes de rapinha, quanto mais loinje melhor!…
– Cuidas que sou tonta ou quei?! Cousa acabada ye correr l termo todo, a ber se damos mas ye cul nial doutros páixaros que mos sirba cumo debe ser!
– Pus que remédio teneremos! Cumoquiera nun mos faltará inda bien que ber!
Cumo, pa lhá de ls niales, les antressa tamien l sítio adonde ls páixaros les fázen, la Cuca pon-se a balanciar las bantaiges i ls ancumbenientes de ls sítios por donde passórun pa l sou antento:
– Las huortas i ls lhameiros son ne ls sítios mais frescos, adonde ándan bacas, mulas ou burros a pascer i stan siempre a passar pessonas. Cu’estes animales nun hai porblema. Mas ls garotos nun son de cunfiança pus son capazes de tirar ls uobos ou la criaçon de qualquiera nial.
– Será, anton, melhor sculhirmos un sítio mais recatado por donde nun steia nin passe muita gente… – diç l Cuco.
– Cumo hoije biste, nas tierras de sequeiro que stan d’arada, ne l tiempo caliente, solo ls pastores ye que por alhá ándan culs ganados. Assi i todo, solo a la tardica i a la nuite. Mas, por séren tan calientes, solo ls páixaros mais pequeinhos i ls que questúman fazer l nial ne l chano ye que páran por eilhi. Se las canhonas, ls cordeiricos i ls marones, las cabras i ls beches nun fázen mal als paixaricos, yá ls perros son bien capazes de se botáren a chuchar ls uobos ou s’atiráren mesmo a la niada i la queméren.
– Para mais, nestas tierras, tamien nun fáltan lhagartos, queluobras i outros bichos, todos eilhes tamien bien capazes de fazer l mesmo que ls perros.
Cumbínun, anton, cumpletar la ronda pul termo a ber se dan cun sítio mais delei pa l sou antento.
Cumo qualquiera fémea ajuizada sabe, la maior parte de ls machos son uns pantomineiros i nun se puode cunfiar neilhes. Anton nestas cousas, andando siempre cu’la cabeça ne l aire, son mesmo un desastre. Ye que só pénsan an andar na gandaia. Bonda ber outra fémea a passar que qualquiera un ye bien capaç de quedar cun la cabeça a la ruoda i s’antolhar d’eilha! S’adrega dalgũa poner-se-le a jeito, anton, perde mesmo la cabeça.
Spabilada cumo ye, la Cuca bien sabe cumo son las cousas i que proua nun le falta al sou Cuco. Assi, pul die, bai-le botando l’uolho, a ber se dá bida del. Pa lhá de nun le deixar apartar deilha, tamien nun le dá çcanso niun. Oumenos assi, queda cu’la certeza de que al sou, tal cumo a eilha, só há de apetecer-le caldo i palheiro. I esta reata le bonda pa le trazer amarradico a eilha.
Soutordie, manhanica cedo, qu’inda mal se bei l Sol, deilhi, pula Fuonte Santa, bótan-se até las Eiricas. Subrebolando, apuis, ls lhameiros d’Ourrieta la Fuonte i tierras de bários sítios, ban a dar al alto de l Pandon. Dende, subrebolando la marra de l termo d’Angueira cul de San Joanico i passando por Bal de Freixo, chégan a Peinha la Bela. Cuntinando, apuis, a subrebolar la marra, mas la de l termo d’Angueira cul de Caçareilhos, ban a dar als lhameiros de la Sculqueira, adonde bíran caras als de l Chapeiron. Cansados i cumo la fame i la sede les apértan yá un cachico, páran na fuonte. Apuis de buéren un trago d’auga, bótan-se a trates a uns sartigalhos, grilhos i scarabeilhos na beiga al redor. Alguns atabanos i moscas q’ándan a la ruoda deilhes sírben-le de subremesa. Aporbéitan, apuis, ls galhos dũa carrasqueira de la borda de l camino pa se botáren a drumir la séstia.
De tarde, bolando de la Stebica até als Carreirones, ban a dar a la Cabadica. Cumo yá nun ye nada cedo i l cuorpo les pide çcanso, apuis de queméren uns becharocos, inda antes de cerráren ls uolhos i se botáren a drumir, pónen-se a lhembrar l que bírun nesse die.
Na Faceira de Telhado, uns cun juntas de bacas i outros cun pareilhas de bestas – mulas i burros –, andában alguns homes a lhabrar las huortas. A la frente dũa ou outra junta de bacas andaba un garotico. Cumoquiera, para qu’eilhas nun fugíssen de l suco ou nun se botássen, pori, a las nabiças ou a las coubes, a la cebada ou a la ferranha de la huorta al lhado. Talbeç sou pai, q’atrás deilhas i de guelhada an punho, iba agarrado a la charrua ou al arado, se tubisse squecido de lhebar las cangalhas de casa. Mais adelantre, nas tierras que stában d’arada, bírun tamien algũas juntas de bacas i pareilhas de bestas a puxar l arado, cul amo atrás deilhas, a dar-les la purmeira lhabra de l anho: la relba.
Fuora ls lhameiros de l Cunho, Bal de Freixo, Lhatas de l Meio, Sculqueira i de l Chapeiron, l restro son tierras de l’Arena, que stan de fuolha. Nestes sítios nun fáltan bercegos, própios pa las perdizes, ls paçpalhaços i alguns paixaricos mais pequeinhos fazer l sou nial ne l chano, antre las yerbas ou ne l fenanco de las bordas de las paredes i a la buolta de las fragas. Mas tamien las rolas, palombas trocales, boubielhas i pegas puoden fazer ls sous ne ls freznos de ls lhameiros ou nas touças ou carrasqueiras dalgũa tierra.
Mas, stafadico de todo, bira-se l Cuco pa la Cuca:
– Stou tan cansado i sfameado que, por mi, tu ponies yá l uobo eiqui.
– Mas stás tonto ou quei?! Saliste-me acá un amporén! Ora anton, diç-me alhá: i yá me galheste, pori?
La Cuca, tal cumo la maior parte de las pessonas questuma fazer, nun era dada a rigores de lhenguaige. Senó, an beç de galhar, talbeç dezisse cucar…
– Tenemos, anton, que tratar disso! – respunde-le l Cuco arregalando ls uolhos.
– Nun seias ampaciente! Nun bés qu’inda ye cedo demais?! Hai que dar tiempo al tiempo! Solo agora las páixaras mais tempranas stan a trates de l nial! Inda hai que sperar uns dies até q’ampécen la postura!…
– Indas que bien me custe, tenemos, anton, que sperar mais uns dies!
– L remédio ye cuntinar a bolar pul termo a ber se, cun cachico mais de suorte, damos por ende cun sítio melhor pa la huospedaige de l nuosso hardeiro i púdamos quedar mais çcansados. Nun bés qu’estas son tierras de l’Arena i las queluobras i ls lhagartos q’ándan por ende? I tamien nun fáltan, eiqui, raposas! I todos estes bichos son bien capazes de se botáren a chuchar ls uobos ou a quemer la criaçon de qualquiera páixaro!
– Pus nin habie pensado nisso! Sós bien capaç de tener rezon!…
Sesta, purmanhana, mal se zanjúan, pul cimo de la Cuosta, bólan pa Cabeço l Cuorbo. Subrebolando, apuis, l ribeiro de la Cabanhona, pul Ramalhal ban até al Stante, yá quaije ne ls Malhados, adonde aporbéitan pa quemer, buer un trago d’auga i çcansar un cachico.
De l Stante até Bal Molhado, subrebólan la marra antre ls termos d’Angueira i de Caçareilhos caras a la Speciosa, quedando pa trás deilhes, las tierras i ls lhameiros de l’Arena. Passando por lhameiros i tierras de bários sítios de l termo d’Angueira, cerca de la marra cul de la Speciosa, ban a dar a las Lhameiras. Bolando, apuis, subre l ribeiro de ls Milanos abaixo, chégan, stafadicos de todo, a la Retuorta, adonde ampeça l camino de Miranda.
Apuis de matáren la fame i la sede, mesmo cu’la chinfrineira de ls ranicalhos, bótan-se a drumir, que buntade disso nun les falta.
Ne ls sítios por donde andubírun, subretodo nas marges de ls ribeiros que pássan puls lhameiros de l Ramalhal, de la Sapeira, de la Muola, de las Palombeiras, de Balhe de l Quadro, de Bal Molhado, de Trabacinos, de l Carrasquito i de las Lhameiras, abistórun muita bariadade de páixaros. Mas, milpiendras i chíncharas só las bírun nas Lhameiras.
Soutordie, mal çpunta l Sol, pónen-se a pie i bótan-se até al fondo de la Yedra. Anton, ribeira abaixo, subrebolando las huortas de las marges, antre Cabeço Molhon i Ourrieta Caliente, ban a dar a la Senhora, adonde l ribeiro de la Cabanhona zauga na ribeira.
L molineiro staba a trates duns sacos de trigo i de centeno que dues moças de Abelhanoso, bien madrugadeiras i cada qual an sue burra, tenien ido da peto al molino pa ls moler. Assi, ls cucos nun se demórun muito por eilhi.
Bolando, ribeira abaixo, pa la Cabada i, passando de l Múrio pa la Çanca i, apuis, riente a las casas, pul fondo de la huortas de Salina pa las de la Mediana, chégan als Puntones. Pulas huortas de l Areal, al lhado de la Faceira, subrebólan la çuda de las Uolmedas. Yá nas Antraugas, páran cerca de l tuoro dun uolmo i bótan-se a quemer i a matar la sede i, apuis, a çcansar un cachico.

Auga, moscas, atabanos, grilhos, paixarinas, lhibulinas, maries pousas i até maries tresas nun fáltan por eilhi nas bordas de la ribeira i de la caliendra nin nas beigas antre ambas. Aporbéitan, anton, pa tirar l papo de misérias.
A la tarde, bólan por Cabeço la Binha arriba, al lhado de las huortas de las Uolmedas i de la Faceira, i, chubindo pa la Canhada, abáixan apuis pa ls lhameiros de la Francosa. Bolando, ribeiro arriba, até Boca ls Balhes, bíran caras a las binhas i, apuis, pa las Eiras Grandes. Páran un cachico ne ls Penhones i aporbéitan para dar ũa bista d’uolhos a la poboaçon. Mas, nun tenendo muito tiempo para essas cousas, ala que se fai tarde. Que, desta beç, de bistas yá chega. Anton, subrebolando l camino pul lhado de riba d’Ourrieta Caliente, ban a dar al pilico de Fuontecinas. Ribeiro de Fuontecinas arriba, bólan até Peinha Ferreira i bíran pa l fondo de la Puontelhina, adonde yá tenien drumido dues nuites na peinha.

Nesse die, cerca de la ribeira, ciguonhas, pitas d’auga, melros, calandras, guarda-rius, lhabandeiras, reissenhores i inda outros páixaros bírun por eilhi a la farta. A nun ser ls melros i ls reissenhores, que les podien serbir, indas que naquel sítio nó, ls outros páixaros, uns por séren grandes i outros mui pequerricos, nun les serbien para nada.
Ambora stando a çponer-se, inda se bien ũas racicas de Sol. Yá prontos pa se botáren a quemer, óuben, anton, un moucho a piar. Un cachico mais tarde, pul lhusque-fusque, porparában-se yá pa drumir quando óuben tamien ũa cruja a piar. Nin un nin outra les parciu star mui loinje deilhes. Assi i todo, la fadiga era tanta que, nistantico, stan yá a drumir.
Soutordie, sábado, acabada la ronda pul termo, puoden, anton, dar-se a la perguícia. Assi i todo, bótan-se a fazer l sou baláncio a ber se dan cun sítio i cul páixaro q’han de sculhir pa quedáren a saber l nial adonde la Cuca habie de poner l sou uobo.
Ampeçando, anton, por falar de ls páixaros que, nessa semana, tenien bido, bira-se la Cuca pa l Cuco:
– Nun cuides que qualquiera nial mos sirbe! De todos ls que bimos, inda nin sei an que nial i de que páixaro bou a poner l uobo…
– Si, lhembra-me de ber la pita ciega a scarbar ũa poça na borda dũa touça pa poner ls uobos. I, nun bonda nin le botar cama, qu’inda nun staba queta culs uobos, mudando-los bárias bezes de sítio.
– Apenas bou a cair n’asneira de poner l’uobo ne l nial deilha nin de perdiç, paçpalhaço, quetobia, coquelhada, de chínchara i inda doutros páixaros q’ándan pul monte, pulas tierras i puls lhameiros ou mesmo na auga!
– Mas, anton, porquei?
– Anton tu nun bés que la maior parte deilhes fázen l nial ne l chano, na broça de la borda dũa parede dun lhameiro, dũa cortina ou dũa tierra ou ne l meio de la yerba dun trigal i até nas spadanhas subre la auga de la ribeira?!
– Si, i que mal hai nisso?
– Carai, ls machos sodes mesmo chochicos de todo! Nin sei pa que quereis la cabeça! Quaije parece que la buossa ye uoca, que nun ten nada alhá drento i nun fui feita pa pensar sequiera un cachico!
– Bá, nun te anrezines!…
– Nun bés q’assi, qualquiera queluobra, lhagarto ou outro bicho que beia l nial inda se bota, pori, a chuchar ls uobos ou a quemer ls paixaricos?!
– Pus tenes rezon… Bonda ber la raposa!
– Inda te digo mais. Sabes que, mal nácen, ls perdigones, ls paixaricos de paçpalhaço i de la pita ciega se bótan fuora de l nial i ampeçan lhougo a andar i a fugir atrás de la mai? I, se bien calha, ls de la pita d’auga, indas que na auga i a nadar, son capazes de fazer l mesmo!
– Cumoquiera, niun nial destes páixaros seia delei pa l nuosso antento. Pa nin falar d’abutros, nin d’abes de rapinha, de l cuorbo, nin de l pardal, de l stornino i de la andorina, páixaros q’ándan pul pobo. Mas nun te squeças de la palomba trocal, de la rola, de l gaio, de l picanço, de la boubielha, de la pega, de la milpiendra, de l pinche, de la calandra, de l guarda-rius, de la lhabandeira…
– Tamien ne l nial dalgun de ls q’acabeste de dezir, apenas bou a poner l’uobo…
– Mas porquei?
– Uns pónen muitos uobos, outros poucos; uns pónen-los mui grandes i outros mui pequerricos; inda outros pónen-los mais queloridos i mui çfrentes de ls mius; outros antérran-los nun buraco; i inda outros pónen-los an sítios mui altos ou por donde passa muita gente.
– Tamien nun seias tan eisigente!…
– Bacatela! Tenemos ye que ber melhor, a la buolta deste sítio, que naide eiqui ben, a ber se damos cun que seia melhor qu’estes.
– Ah pus claro! L sítio tamien ye mui amportante. Ye que tamoien nun puode ser adonde steia siempre a passar gente, nin haia muitos bichos; nun seia mui húmado, nin mui seco; i nin mui alto, nin anterrado ou ne l chano.
La scuolha de l nial i de l páixaro
A las bezes, mesmo sin querer nin saber porquei, bolbemos al sítio adonde purmeiro cheguemos. Quando tornamos alhá, quedamos spantados al ber que ye esse l sítio adonde mos sentimos bien. Fui l que se passou culs cucos, quando, pula terceira beç, parórun na peinha al fondo de la Puontelhina.
Apuis dũa semana d’andáren afadigados nas sues andanças pul termo d’Angueira a la precura de l nial dun páixaro para, mais tarde, la fémea poner l sou uobo, ls cucos quaije se squecírun de que, a las bezes, l que mais mos agrada i antressa stá mesmo a la nuossa frente. Nun sei porquei, somos lhebados a oulhar pa l que stá loinje i a nun ber l que tenemos mesmo a la frente de ls uolhos. Será que mos passa, pori, cumo a aqueilhas pessonas q’ándan antretenidas a besitar outros países i que çconhécen grande parte de l sou? Ye cumo s’andássen a la precura d’algo que, tenendo-lo an falha, percísan d’anchir alhá drento.
Nũa besita a qualquiera sítio, hai, oumenos, dues maneiras de ber: ũa superficial i outra an prefundidade. Se la purmeira, que ye de relhance, só dá para ber las cousas pula rama, la sigunda dá pa las ber melhor, prestando la debida atençon als pormenores. Assi i todo, coincer mundo nun ye tiempo perdido nin fai mal a naide.
Acabada la ronda pul termo i bisto l que quejírun i les daba jeito ber, ls cucos quédan uns dies ne ls alredores de la Puontelhina, l sítio que sculhírun para acampar. Fui cumo dizen que Dius fizo quando acabou de criar l mondo: al sétimo die, tamien eilhes aporbéitan l deimingo para folgar.
Mesmo tenendo corrido yá muito mundo, cun las sues buoltas pul termo, ls cucos quédan mesmo zlhumbrados cun Angueira. I nun ye d’admirar nin causo para menos. Ye que, seia pa ls lhados de Samartino, de la Speciosa, de Caçareilhos, de San Joanico, de Çarapicos ou de Abelhanoso; seia mais perto ou mais loinje de l pobo; seia monte, descampado ou praino; seia ne ls lhameiros, huortas ou tierras de cultibo; seia nas de l’Arena ou nas outras tierras; seia nas marges, ribeira abaixo ou ribeira arriba, ou loinje de la ribeira ou dalgun ribeiro; seia ne ls molinos ou nas çudas, an qualquiera lhado, ye todo tan ancantador que l mais defícele ye sculhir. Cun tan grande bariedade de paisaiges, dá para qualquiera un alhá passar bien tiempo sin s’anfadar.
Ne l final d’abril, se, de die, fai sol, nun cuideis que fai, pori, ũa caloraça que nun s’aguanta. Mas las nuites, ũas anubradas i scuras i outras strelhadas i mais claras, son inda bien frescas. De l lhado de Samartino, inda assopra l sieiro, aquel bento que nin cun las prumas se dá bida del.
Nũa abrigada a meio de l fragaredo, la Cuca aporbeita l fenanco i porpara la cama para ambos a dous. Arrimados un al outro, bien acunchegadicos i cu’la lhuç de l lhunar, alhá s’amánhan i se calécen cumo puoden nas nuites qu’eilhi drúmen. Bá lá que nun hai gelada, senó, cuitadicos, cumoquiera las passarien meio atrecidos, até mesmo angaranhidos.
Mas, antrando maio, l tiempo amaina. Assi, alhá ándan ambos a dous d’ala dada por donde calha. Cumo quien nun quier la cousa, cul sou bagar, mas cun oulhar curioso, spréitan ls outros páixaros, a ber s’apánhan algun par mais zaporcatado para, mais tarde, la Cuca, fazendo-se de cumbidada, le besitar l nial i alhá poner l sou uobo antre ls deilhes.
Çfrentes de ls outros páixaros, mesmo daqueilhes que, andando pul mundo, nun ténen paradeiro cierto, ls cucos son fuorasteiros an qualquiera lhugar. Assi i todo, bendo ls outros, nun les quédan atrás. Quando les dir na gana, tamien eilhes, nun arrebatamiento ameroso, fazendo dun lhameiro anxobal i de la yerba lhençoles, han de spormentar aqueilha cama berde i fofa. I mal serie que nun fússen tamien eilhes petiscando un cachico…
Nun sendo de se çcuidar nin de desperdiciar l sou tiempo, la Cuca trata, anton, de ls porparos para oumentar la família. Yá bimos que l Cuco nun era daqueilhes que percisában que les assobiássen pa buer. Apuis de le trazer bien dies a pan i auga, que ye cumo quien diç, a la spera i a refrear ls ánimos un ror de tiempo, la Cuca alhá s’anima i s’amostra pronta pa se botar als rituales amerosos.
Anton, ũa manhana de sol, ambos a dous bótan-se a bolar, ribeiro arriba, até al purmeiro lhameiro q’ancóntran. Sin sperar mais, ye, mesmo eilhi, na borda por donde passa l ribeiro, que se bótan a brincar, a aqueilhas cuntas que tenien inda que fazer. Bai, anton, la Cuca ampeça a arrepinchar l Cuco. Bendo l qu’eilha quier, anton el pon-se a sfregar las sues nas prumas deilha. I, desta beç, la Cuca nun se fai rogada nin le queda atrás. Apuis dũas bicadicas amerosas del, eilha acruca-se na yerba. Bai, anton, el bota-se a las scarranchinas deilha. I, pa facelitar la cousa, la Cuca lhebanta l rabo i scarrancha las patas. Passado un cachico, abre i stica las alas, dando sinal de star yá sastifeita.

Claro que l Cuco, nun sendo de se squecer de la sue oubrigaçon – galhar la Cuca –, andaba cu’esta lhembrança siempre na cabeça. Bá!… se calha, an beç de galhar – qu’isso ye l que l galho fai a la galhina –, cumoquiera serie mais própio screbir cucar. Mas, hábitos son hábitos… i la maneira de falar i de screbir nun deixa de ser tamien un hábito.
– Até qu’einfin! Andaba acá cũa gana! Nun fusses tu tan ciumenta i inda… – diç l Cuco.
– Calha-te alhá, sou pantomineiro! Saliste-me acá un criqueiro! Quien t’oubir inda há de dezir que só pensas nessa cousa! – anterrumpe-lo la Cuca.
Cumprida esta oubrigaçon, pa lhá de huospedarie adonde la Cuca poner l sou uobo, inda les falta amanhar huospedaige i huospedeiros pa la criaçon de l hardeiro. Anton, alhá de riba de la peinha, achegadicos un al outro, la Cuca i l Cuco, cumo buonos mirones i cun sou bagar, ban seguindo ls páixaros, qu’ándan eilhi al redor i les spértan maior atençon: un par de reissenhores i outro de melros. Cu’eilhes debaixo d’uolho, çfraçadamente, bótan-se a rondar, por eilhi a la buolta, a spreitá-los. D’oubido i uolho bien listos, çcúitan, stúdan i trátan de seguir, cun oulhar curioso, l bolo dun par i doutro. Bendo ls dous pares siempre por eilhi, indas que cada qual an sou galho, cumoquiera, seran bezinos i staran a cuidar de fazer ls sous niales cerca deilhi i un de l’outro.
Macho i fémea de cada par ándan, ribeiro abaixo i ribeiro arriba, ambos a dous chochicos de todo i a ber qual canta melhor, mesmo ambeiçados un pul outro. Assi, l par de cucos assiste, purmeiro, al prenúncio ameroso, apuis, al namorico i, finalmente, a aquel abraço ampetuoso de l macho a las scarranchinas de la fémea.
Deilhi de riba, de l alto de l sou barandin, na spera de quien spreita, çfraçando la eideia que ténen ou les bai na cabeça, ls cucos ban botando l’uolho als pares. Reissenhores i melros, inda bien nuobos, parécen heisitar na scuolha de l sítio adonde han de fazer l sou sinal: l galho dũa uolmeira ou dũa freixeira, mais arriba na outra lhadeira ou mais abaixo na borda daqueilha beiga, mesmo al fondo de la barreira, cerca de l regato fino i fresco. Die a die, ban-les seguindo, cun antresse çfraçado. Béien-los, anton, a passar i a parar antre l arboledo de la barreira un cachico abaixo i de l outro lhado de l fragaredo.
Ne ls dies a seguir, cuntínan por eilhi todos afadigados i, cachico a cachico, cada qual cũa palhica, ũa yerbica ou ũa raiç ne l bico. Dous a dous, alhá ándan eilhes na canseira d’amanhar l sou nial: a antrelhaçar ls ramicos, las yerbas i raízes, a poner las prumas i a amanhar la cama. Até que la obra steia toda feita: sigura, bien amanhada, cumpleta, purfeita.
Findado l trabalho, nũa tarde, cada un de ls pares arreda-se de l sítio adonde questumaba parar. Anton, ls cucos bólan de la ribanceira pa la touça na barreira de la outra marge, quaije apegada al ribeiro. Poulando de galho an galho, bótan-se a ber se dan cul nial que, ne ls últimos dies, un i outro de ls pares, por eilhi, tenie andado a fazer. Spreitando antre ls amineiros, las uolmeiras, las freixeiras, ls spineiros, las silbas i las garbanceiras al fondo de l arboledo, mesmo adonde ampéçan las fróncias de l meio de la bara maior dũa freixeira, dan cul nial de ls melros. Un cachico mais abaixo de la barreira, antre ũas fróncias de carbalho, de frezno i un spineiro, arrodiado i tapado por ũas silbicas, alhá stá l nial de ls reissenhores.
S’ũa pessona s’achegasse eilhi a ber ls dous niales, anquanto l de ls melros le darie talbeç pul peito, l de ls reissenhores nin pula cinta le darie.
Ponendo-se a spreitar i a ber melhor l nial de ls reissenhores, diç la Cuca:
– Que guapa casa! Que rica morada! Airada, sigura, houmilde, mas de tan bun gusto! I que buona custruçon! Ye mesmo delei i cumo debe ser!
– Pus tu ye que sabes!… Se ye l que mais te agrada, ye este que mos antressa!
Cu’aquel modo própio de quien nun quier la cousa, l par de cucos, fingindo-se zantressados, ban porparando la rateira. Mas aguárdan, sin priessas, l bagaroso passar de ls dies. Çfraçadamente, ban-se, anton, arrimando un cachico mais a cada un de ls dous pares pa les spreitar, seguir, studar i çcuitar melhor i, assi, sculhir bien l albo que ténen an bista: nin mais nin menos que l casal de reissenhores, inda bien nuobos i, que, por eilhi, ándan. Eilha na postura de ls uobos ne l nial, un cachico abaixo de l fragaredo i al redor de l ribeiro, i el a fazé-le cumpanha.
I, antre bicos, l Cuco comenta:
– Oulha que nin un nin outro son nada desaires!
– Desaires?! Oulha que tu!… Mas tu biste bien? Son mas ye bien guapos i eilegantes! Biste bien aqueilhas prumas? Que guapa bestimenta! I, anton, cantar!… Cántan que ye un primor!
– Ténes rezon! Ye mesmo un casal cumo este que mos fai falta!
– I biste la purfeiçon de l nial? Acá para mi, cumo este, deficelmente, ancuntraremos outro par!
Ls cucos ban acumpanhando l poner de ls uobos, un a un, que spréitan antressados. Ambréian l sou tiempo. Regístran hábitos, rutinas, ritmos, tiempos i mobimientos. Pónen-se mesmo a adbinar yá l resultado. I, antes que la fetura mai abanque an casa – quier dezir, ne nial –, i, ampeçando l chuoco, quede de quarentena, spéran pul tiempo cierto. Un die, la Cuca dá-se de cunta que, indas que por un stantico, l nial stá sin naide i sin begiláncia. Toda çorrateira, bota-se, anton, até lhá i força l’antrada. De patas abiertas subre las bordas de l nial, de ls trés uobos q’alhá stan, chucha un i pon outro. Nun ban, pori, ls duonhos çcunfiar de la marosca, çfraça l sou uobo antre ls outros dous de reissenhor.
La criaçon de l morgado
Nun sendo pais znaturados, ũa beç ou outra, ls cucos pónen-se a spreitar i a dar ũa oulhadela al nial adonde, bai yá para uns dies, la Cuca puso l uobo. Sin dáren nas bistas, míran l chuoco de la huospedeira. La Cuca andaba cismada que la mai adotiba, nun sendo de subreciente cunfiança, fusse, pori, çcuidar-se ne l chuoco de l’uobo i na criaçon de l sou filhote. Mas, bendo todo l qu’eilha fai, admira-se de star siempre ne l nial. Cumoquiera, l macho le traga l çubiaco para eilha s’alimentar i, assi, nun tenga q’anterrumper l chuoco i stragar todo.
– Anton, yá se te tirou essa cisma de la cabeça? – pregunta-le l Cuco.
– Agora que bi cumo eilha fai, yá stou bien mais çcansada!
– Anton, tenemos q’amanhar maneira d’acupar l tiempo!
– I se, cumo qualquiera fuorasteito, fússemos a ber melhor l q’hai pul termo?
– Pul termo i pul pobo… qu’inda quaije nin bimos nada! – acrecenta el.
– Si, que star eiqui i nun ber la poboaçon ye quaije, cumo diç la gente, star na eigreija i nun ber ls santos ou ir a Roma i nun ber l papa.
– Bamos, anton, çtrairmos un cachico, a ber se nun mos riende tanto l tiempo…
– Assi, siempre teneremos que cuontar als nuossos cumpadres, q’ándan por outros lhados, bien loinje d’eiqui… – diç la Cuca.
Cumbencidos q’amanhórun un sítio siguro, huospedarie i huospedeiros ciertos pa la huospedaige i la criaçon, anquanto aguárdan que l sou hardeiro naça, déixan-se de coutelas. Assi, sin preacupaçones, passéian, sáltan, cántan i debírten-se pulas lhadeiras, barrancas i beigas de l ribeiro i por outros sítios de l termo. Que ls pais adotibos, sin se dáren de cunta, i, inda porriba, de grácia, cuidaran del cun la maior dedicaçon de l mundo.
Bótan-se, anton, a bolar por donde calha i les dá na gana. De manhana, bólan puls montes, tierras i beigas al redor de la peinha. Pul meio de l die, toca a caçar nas beigas de las fuontes ou nas marges de ls ribeiros, a petiscar i a regalar-se cuns bechicos que son mesmo un mimo. Cun gusto refinado, aprecían la lhambarice. Yá de papo cheno, bótan-se a drumir la séstia nũa selombra fresca, que yá fai calor. Se calha de stáren cerca dun filico d’auga fresca, aporbéitan p’amansiar la sede, a ber se la auga les dá tamien ũa ajudica ne l trabalho de l papo i a la tripa. A las bezes, antreténen-se a arrepinchar-se pa se refrescáren. A meia tarde, ban até ũa touça ou ũa carrasqueira i anton el bota-se a cantar al zafio culs outros cucos. Mas, a la tardica, alhá tórnan eilhes pa passar la nuite na fraga de la Puontelhina.
Tanto na ida cumo na buolta, la huospedeira alhá stá a chuocar ls uobos. Quédan, anton, inda mais çcansados. Assi i todo, quando calha de stáren por eilhi, çfraçadamente, bótan l uolho na huospedarie, pa s’assigurar que tudo bai bien, cumo debe ser. Antressados ne l calecimento, acumpánhan l germinar de l sou rebento. I nun s’apoquéntan. Aguárdan, pacientemente, pul nacimento del, que, bagarosamente, bai crecendo drento de l uobo. Que la sue beç nun há de tardar. Até q’ũa manhana, dando-se de cunta que la huospedeira saliu un cachico, ponendo-se a spreitar, béien, anton, un paixareco a remexer-se todo ne l nial. D’uolhos cerrados i sin prumas – qu’inda só ten pelo malo –, bira-se para un lhado, bira-se pa l’outro i tantas buoltas dá que, deilhi a cachico, un de cada beç, bota para fuora de l nial la cuncorréncia: ls outros dous uobos que ls filhos legítimos de ls reissenhores inda nin picórun pa podéren salir de la casca. Arrimando-se mais un cachico i bendo ls outros uobos sborraçados ne l chano, quédan cun la certeza de que, de la niada, só restra l sou filhote, l berdadeiro rei i senhor daquel nial.
Nada les pesa na cuncéncia, nin a eilha, nin a el i, inda menos, al çacanica, que que, sendo bichos doutra natureza, niun deilhes ten fraquezas dessas.
– Oulha, que se desunhássen! Fui-les bien feita! Quien les manda ser tan amperrunhados i mandriones! – diç la Cuca.
Talbeç ls huospedeiros stubíssen a la spera que les nacíssen mais filhos. Mas, agora, só se ressucitáren de l chano, para adonde l purmeiro a picar la casca i a nacer atirou culs outros uobos. Assi i todo, nun çcunfían de nada. Trátan mas ye de l’anchir l papo sfameada de l danhadico.
Buono apreciador de l que ye buono i ls huospedeiros nun le déixan faltar, bonda-le abrir l bico a las lhambarices que le pónen na mesa – que ye cumo quien diç, le bótan na bordica de l nial – ou le lhieban a la boca. I cumo se regala l quemilon cul çubiaco que, prontamente, a horas ciertas i bárias bezes al die, ls pais adotibos le ban botando ne l papo.
– Casal probezico, cumo se bei! Mas lhimpico, smerado, trabalhador i preacupado cul bien-star de la decendéncia! Luxos, nin bé-los, que nun son cu’eilhes! – diç la Cuca.
– Que, oumenos, nun les falte l pan de cada die! I que Dius lo acrecente!…
Ne l final de maio, agora que yá naciu l sou pimpolho i l tiempo yá stá caliente, bótan-se de cuntas que, sendo el de buona raça i, tenendo ls huospedeiros que ten, nun le ban a faltar todos ls cuidados i quemida a tiempo i horas i a la farta. Bai, pus, a tener buona criaçon.
Sin se relando cun nada, toca, anton, de se debertíren un cachico mais por donde calha.
Hai, oumenos, dues rezones para s’ir a qualquiera lhado: an trabalho ou de besita. Quando se bai an trabalho, nun dá para ber quaije nada. Mas, se ye de besita, la cousa muda de figura pus nada mais hai que fazer. Quando, pula purmeira beç, ls cucos passórun puls bários sítios para ber l termo d’Angueira, nin tiempo tubírun para oulhar an redor. Mas, agora, que ténen mais tiempo, ándan ne l sou fai que fai i stan eilhi pa se debertíren i, de trabalho, ye só ber l de ls outros.
Desta beç, bótan-se, anton, de la Puontelhina a Peinha la Bela. Pul camino – que ye cumo quien diç, de l’aire –, al passáren na Lhagona i na Stebica, adonde las tierras stan d’arada, béien un ou outro home, agarrado al arado i atrás dũa junta de bacas ou pareilha de bestas, al redor de las fragas, a bimar sues tierras. Mais adelantre, nũa touça de l Chapeiron, que pega cun Balhe de l Quadro, abistando tamien un ganado ne l steio, béien las canhonas todas çquiladas i amorradas.
Yá an Peinha la Bela, nun bendo niun gabilan por eilhi a bolar, quédan mais çcansados i déixan-se de cuidados.
Cumo l própio nome eindica, Peinha la Bela ten ũa fraga grande i ye un de ls sítios mais guapos de l termo d’Angueira. A seguir als sierros, ye tamien un de ls sítios mais altos i cun mais buonas bistas.
Anton, de riba de fraga por donde passa la marra de l termo d’Angueira cul de Caçareilhos i que ye ũa de las mais altas, la Cuca, birando-se pa l Cuco, pergunta-le:
– Yá biste bien l que s’abista deiqui?
– Ui, bei-se até mui loinje: tierras, sierras i montes todos bien guapos!…
Deilhi de riba, fuora ls montes de Abelhanoso, Samartino, Cicuiro i Custantin, por donde passa la raia antre Pertual i Spanha i que nun déixan ber mais para lhá, todo al redor, la bista alcança un ror de tierras i montes de ls cunceilhos de Miranda, Mogadouro, Bumioso, Macedo, Bergáncia i até de Spanha: caras a naciente, la Speciosa, l Naso i outras tierras de la Pruoba, de Cicuiro, la Senhora de la Lhuç an Custantin, de Infainç i até de Paradela, todas de l Praino Mirandés; las sierras de Mogadouro i de Bornes, mais a sul; las sierras de Nogueira i de Muntesino, a poniente; i, pa trás de l monte i de l castielho d’Outeiro, la Sierra de Sanábria, an Spanha.
A meia tarde, bólben pa la fraga de la Puontelhina, passando ls dies a seguir por eilhi a la buolta.
Nun se squecendo de spreitar cumo bai l sou pimpolho, bendo-lo bien nutrido i cada beç mais crecidote, quédan todos cuntentos.
Yá perdiu l pelo malo i las prumas bán-le crecendo. Malhadas de negro i branco, scurécen cada beç mais. Çfrentes de las de ls páixaros que le stan a criar i que, cuidando que seia sou, nin assi stránhan nin çcunfían de nada. Mas nun admira, pus son quaije analfabetos. De tanto amor i proua i tenendo solo aquel pimpolho, ándan mesmo ciegos de todo. Bien tratado, fuorte i rechonchudo, l morgado dá nas bistas a qualquiera un i stá, cumo cúidan ls pais de criaçon, quaije un reissenhor feito. Que nin pula cabeça les passa que l que les saliu na rifa fui mas ye un buono melro! Mas, q’han de ber eilhes, que, an pequeinhos, naide les mandou a la scola!
Ne l ampercípio de junho, cu’la eideia de béren bien la poboaçon, ls cucos, bótan-se até las Eiras Grandes, adonde cumoquiera ye l centro de l termo d’Angueira. Cumo inda mal ampeçara la segada i habie que sperar inda bien dies pul acarreio i pula trilha, só neilhas restra parte dalguns medeiros de palha inda de l anho atrasado. I, de ls Penhones, pónen-se, anton, a oulhar al redor.
Mesmo dando-le l Sol de frente, quédan a admirar la lhinha de l’hourizonte, i, abaixo deilha, la bacia zenhada pula purmeira cadena de montes de l termo, al redor de la poboaçon: Cabeço Molhón, Cabeço l Cuorbo, Cruzica, las Eiricas i Cabeço de la Binha; al fondo deilha, la ribeira i las huortas de la Cabada, de l Múrio, de la Çança, de la Salina, de la Mediana, de la Faceira de l Prado, de l Areal, de la Faceira, de las Uolmedas i de las Antraugas nas dues marges de la ribeira; a seguir i mais perto deilhes, las casas de l cimo de l pobo até Sante Cristo i algũas huortas a meio de la poboaçon!
De la Cabada, seguindo pul Múrio, la Çanca, ls Puntones i l Areal até las Uolmedas, la ribeira parece mesmo ũa buolta al peito d’Angueira.
Cumo stan cun tiempo, pónen-se tamien a ber l casariu d’Angueira: de l cimo al fondo de l pobo; l Balhe, las Scaleiricas i l Ronso; la capiellha i l Lhargo de Sante Cristo; las fuontes de l Balhe, de l Pilo i de la Eigreija; ls huortos i huortas de l Balhe, de l Pilo, de l Cachon i de la Çança; de l cimo al fondo de Saiago, ou seia, de la capielha de San Sabastian, passando pul Lhargo de Saiago, até al Sagrado i a la Eigreija.

Assi i todo, deilhi de riba, nun dá para béren todo l casariu: de Sante Cristo, nun béien las casas de la Beiga de l Casal i de la Mediana; de las casas de la Salina, de la Çanca i de l Cachon, só béien ls telhados; i, de las casas de Saiago, mui ralas son las que puoden ber.
Oulhando para mais loinje, l monte de l Pandon, l Sierro de San Joanico, l Sierro de ls Malhadales, la Gralheira, l Cabeço de la Quecolha, la Chana i l alto de l Milho i de l Rodelhon fórman la sigunda cadena de montes al redor d’Angueira. Eiceto antre l monte de la Gralheira i l Cabeço de la Quecolha, donde s’abista Santa Marinha, pa lhá deilhes, nada mais déixan ber.
Habituados a ber las cousas de bários lhados, bien sáben ls cucos que, dependendo de l punto de bista, las mesmas cousas parécen ser çfrentes. I claro que tamien querien ber las casas i la parte de la poboaçon que, de las Eiras Grandes, nun pudírun ber por stáren scundidas. Anton, subrebolando la poboaçon, bótan-se até al alto de l Múrio, l sítio donde, cumoquiera, las bistas d’Angueira son mais guapas. Deilhi, oulhando pa la squierda, de la Çanca, por antre la Salina i l Cachon, passando pula capielha de Sante Cristo pa l cimo de l pobo, béien las casas ancarrapitadas pula barreira de Sante Cristo arriba i tamien las de l cimo de l pobo a çcair pa la Mediana; oulhando pa la dreita, de la Eigreija até la capielha de San Sabastian, béien las casas dun lhado i doutro de la rue de ls Burmelheiros i de l lhargo de Saiago; oulhando pa l cimo de Saiago i acumpanhando l fondo de l monte de las Eiras Grandes, abístan las casas que, deç la capielha de San Sabastian, passando pul Ronso, ban até meio de la chubida de l camino de las Eiras Grandes, al lhado de l Balhe; oulhando pa l meio, antre las casas de Sante Cristo i las de Saiago, acumpanhando l ribeiro de l Balhe, deç la Çanca, pul Cachon i pul Pilo, béien ls huortos i las huortas de las marges de l ribeiro até la fuonte de l Pilo. Deç l Ronso i las Scaleiricas até al fondo de la Francosa, tanto de l lhado de Saiago cumo de l de Sante Cristo, nun puoden abistar l restro de las huortas nin algũas casas de las marges de l ribeiro de l Balhe pus quédan atrás i scundidas pula barreira de Sante Cristo.
Béien, anton, cumo la poboaçon s’acunchega nas casas ancarrapitadas de la barreira de Sante Cristo i tamien cumo se spraina pulas huortas antre Sante Cristo i Saiago.
Deixai que bos diga que, deç qu’eisiste Angueira i la poboaçon ye adonde agora ye – antes de la chegada de ls Romanos cumoquiera la gente bibirie ne l castro de la Quecolha, ne l cimo de l cabeço cul mesmo nome –, la fuonte de l Pilo siempre dou bida a la sue gente. Hai muitos anhos, pa lhá de dar de buer a todas las pessonas, i, cul chafariç, a la cria, i sustáncia al ribeiro de l Balhe, esta fuonte ten inda dado pa regar ls huortos i las huortas de l Pilo i, juntamente cu’la fuonte de la Eigreija, als de l Cachon. Bien bezes oubi a mie mai dezir que, nin na maior seca de l seclo passado, la fuonte de l Pilo falhou de dar auga a toda la gente d’Angueira.
Tanto de las Eiras Grandes, a naciente, cumo de l Múrio, quaije a meio antre sul i poniente, la poboaçon d’Angueira aparece, a la frente de quien la bei, an todo l sou splandor.
– Mas que marabilha! – diç l Cuca cun cara toda chena de spanto.
– Tanto l termo cumo la poboaçon d’Angueira son mesmo un spetaclo! – acrecenta l Cuco.
Mas, sendo yá fin de tarde, ténen que scapar i de se botar a camino de casa, que ye cumo quien diç, bolar pa la fraga de la Puontelhina. Assi i todo, inda antes de se botáren a drumir, ban a spreitar l sou pimpolho.
Lhambareiro cumo el ye i nun le faltando mimos nin quemida buona i a la farta, l rebento alhá bai, demorada, mas siguramente, crecendo cada beç mais. Stá tan grande que yá mal cabe ne l nial.
Que suorte purfeita! Cuntinar la spece sin canseiras nin tener que cuidar de la decendéncia. Bonda spreitar l’ouportunidade, porparar l golpe i fazer la marosca: ancuntrar huospedeiros ciegos i simpricos, antrar-les an casa, sin dar nas bistas, poné-los a trabalhar por nuossa cunta i, inda porriba, sin tener que les pagar nin un teston. Que les han de cuidar de la cria cumo se fusse sou filho legítimo. Assi, ye que ye! Saber aporbeitar la einocéncia de ls outros! Cumo ye purfeita l’anteligéncia! Apuis, ye antrar de çcanso i gozá-lo cumo debe ser. Que, de l trabalho, outros se han de ancargar! Ye assi, deç que l mundo ye mundo i la criaçon de l purmeiro páixaro, s’algũa beç houbo un purmeiro. L mundo ye de ls spiertos i spabilados. Ls outros, que nun séian mandriones i trabálhen! Nun fázen mais que la sue oubrigaçon! Que mais han de querer do que serbir? Até les queda bien! I nun les há de faltar fetura recumpensa! Que se sfórcen i se dánhen! La deciplina siempre quedou bien als páixaros trabalhadores. Cumo queda bien la buona bida a aqueilhes que, cun anteligéncia suprior, amóstran merecé-la, cumo parece ser l causo.
Passados mais uns dies, nũa manhana bien caliente de l meio de junho, ls cucos bótan-se, ribeiro arriba, até al fondo de Bal de Conde i, deilhi, pa l cimo de ls lhameiros de Belharino. Nun lhameiro de l meio de l balhe de la Puontelhina, béien ũa manada de bacas i un burro a pascer. Un cachico mais arriba, nun de ls lhameiros que stan guardados i cun buona yerba, páran un cachico nun galho de la corona dun frezno i, todos calhadicos, pónen-se a ber un gadanheiro a trates de l segar a la gadanha. Yá cun trés baranhos cumpletos, segados de punta a punta, cuntina el, de baixo a riba, a sgadanhar meio baranho. Apuis de birar, mas inda antes d’ampeçar a sgadanhar para baixo, saca de la piedra de smeril de l frasco de cuorno, çpindurado de la cinta, i bota-se a aguçar la gadanha. Cu’la punta de l cabo ne l chano i la fuolha de la gadanha pa riba, passa bárias bezes la piedra, purmeiro, por un lhado i, a seguir, pul outro, até quedar bien aguçada. I nun admira que quede, pus, na tarde passada, la tenie stado a picar. Apuis, bota-se outra beç a sgadanhar, de riba a baixo, a cumpletar l baranho. I nun se çcuida, que la manhana stá mui caliente, i, pul meidie, de tanto sforço, l cuorpo cumoquiera le pedirá çcanso.
Inda mais arriba, an Bal de Conde, béien un mocico, cun la sue spalhadeira, que, baranho a baranho, bai strampalhando la yerba pa, soutordie, la birar para qu’eilha seque cumo debe ser i, apuis, se poder arreculhir l feno ne l palheiro.
Se calha, an beç de palheiro, serie mais acertado chamar-le feneiro. Mas, arrecáden alhá palha ou feno, ũa pa le botar de cama nas loijas i ũa i outro na manjadoura para acomodar las bacas i las bestas nas nuites d’eimbierno, ye palheiro que las pessonas le questúman chamar.
Ne l ampercípio de la tarde, yá an Belharino, nun de ls lhameiros de riba, pegado als de Samartino, anda ũa família toda afadigada a cargar un carro de feno: un mocico i un garoto, cada qual cun sue spalhadeira, a ajuntar l feno de ls baranhos als muntones an dues fileiras de ganchadas, ũa dun lhado i outra de l’outro, de modo a que l carro passe pul meio deilhas; l pai, cu’la spalhadeira carregadeira, a bendear ũa ganchada de cada beç pa riba de l carro; l filho mais bielho, an riba de l carro, a sigurar, amanhar i ancalcar las ganchadas de la carrada; atrás de l carro, anda la mai cul rastro, que parece un pende, a arrebanhar, ajuntar i a arrastrar l feno que bai quedando para trás, pa l home le botar pa riba de l carro. Bendeadas las ganchadas de cada lhado i a todo l cumprimento de l carro, l’home chama la junta de bacas pa l carro abançar pa las outras mais adelantre. Cargada la carrada, toca d’arratar i apertar, de la frente para trás i cruzar, apuis, de lhado a lhado, las lhúrias pa que l feno nun se perda i la carrada, culs solabancos, nun se sbarrulhe pul camino i nun chegue, pori, cumo debe ser al palheiro.
– Que trabalheira! – diç l Cuco.
– Oulha que, pa lhá de l trabalho, hai inda que ber que cargar un carro de feno tamien ten la sue ciéncia! – lhembra-le la Cuca.
– Nun me digas!… Mas que raio de ciéncia será percisa pa fazer essa cousa?
– Nun cuides, pori, q’amuntónan i carrégan l feno cumo calha. Antes de mais, hai que ajuntar l feno de ls baranhos, arrastrar las sobras i fazer dues fileiras de ganchadas, passando apuis l carro pul meio deilhas. Anton, l carregador ten de bendear, ampeçando de la frente para trás, ũa ganchada de cada beç pa un de ls lhados de l carro, apuis, pa l outro i, a seguir, outra pa l meio i subre las dues purmeiras; i, atrás de las trés purmeiras, carrega outras tantas, cuntinando a fazer l mesmo até la traseira de l carro. I l moço q’anda an riba de l carro bai amanhando i ancalcando l feno. Assi, la carrada queda eiquelibrada i l feno nun se cai.
– Pus nin tenie pensado nisso. Claro que la carrada bai quedando cada beç mais grande até tapar las bacas, que, cuitadicas, mal se béien! I apuis, pul camino, culs trambolhones de l carro, la carrada nun se strangalha i l feno nun se cai i stranpalha pul chano?
– S’olhares bien pa l carro, berás que, por baixo de l feno i subre l rodado, ten la teceda, adonde ancáixan ls stadulhos i las canhiças; subre la teceda i antriçada i stribada ne ls stadulhos i nas canhiças, que, assi, la sigúran, hai ũa gancha. Assi, la carrada bai de la punta de la cabeznalha, que stá atada pul sobeio al jugo de las bacas, até mais atrás de la teceda, adonde acaba la gancha. Cu’esta, que le fai oumentar, l carro queda mais cumprido i lhieba ũa carrada de feno maior. Assi i todo, apuis de cargar la carrada, l’home inda le dá ũa pendadela cul rastro.
– Por isso, la carrada ye tan grande! Nin sei cumo cabe i passa puls caminos mais streitos i cun mais piedras sin se strangalhar! Se calha, ye por lhebar tanto peso que, por todos ls lhados de l termo, s’óuben tantos carros a chiar!
– L peso ye tanto que, subretodo, se l camino ye a chubir, a las bezes, las bacas béien-se mal pa dar cunta de l recado. Nun te squeças q’ũa carrada de feno ten par’ende mais de siete metros de cumprimento, quaije trés de lhargura i d’altura, ancluindo l rodado. Por bias disso, las bacas lhíeban muito peso.
– Nun sei cumo ye que tu sabes estas cousas todas! – diç l Cuco.
– Pus, l’anho passado, bi cumo fazie la gente doutros pobos! Spero tener bido bien i que nun steia anganhada!
Mesmo nestas andanças, ls cucos nun se squécen de, oumenos dues bezes al die, ũa de manhana, antes de salíren, i outra pula tarde, apuis de bolbéren pa la peinha, dar ũa spreitadela al nial para ber cumo bai l sou pimpolho.
Bien tratado i cada beç mais inchado, l filhote stá quaije un atleta! Yá maior que la mai adotiba, que le ten criado i cuidado, mal cabe ne l nial. Çfrente de ls filhos de ls reissenhores bezinos i doutros niales, que son bien mais amperrunhados i ruinicos qu’el, nin assi ls pais adotibos çcunfían de nada. De buona lhinhaige, l hardeiro, cada beç mais matreiro i cantador, há de fazer justícia a la fama, que yá ben de loinje i há de cuntinar. Que, cumo la gente diç, quien sal als sous nun degenera!
La bida bai cuntinando naqueilha caminada campestre, bagarosa i sin cumplicaçones. A las bezes, l filhote stende l suonho lhargo i calmo. Mas, mal sperta, ampeça a botar un arremedo de cantilena que subressalta i quaije spanta la paixarada de la bezináncia. Cumo se tubisse algũa grácia, pon-se a spormentar aqueilha boç de canha rachada. Zalmada i afincadamente, fai, anton, que canta. Hai quien l’ambeije la zambuoltura de la boç, que nó l timbre. La moda, que ye pouco bariada, tamien nun sperta buonas eimociones nin grandes ambeijas. Na oudiéncia hai, anté, quien s’anraibe, apoquente i zatine cu’la zarmonia de la fuga, cun aqueilhes gritos tan afinados que parécen ũa pieça de música dodecafónica, quaije cuncreta. Ténen miedo que les sperte, spante i afugente, pori, ls garotos mais pequeinhos.
Mas ls cucos nun son bichos de se dáren al çprézio nin stan eilhi para aguantar oufénsias. Nin acéitan zaforos de naide, que nun son cousas de se lhebar para casa. Nin son bichos pa zarmar. Antón, alhá para el, cada qual bai dezindo: “Pus que tápen ls oubidos! Se calha, querien ũa balada, nó?! Quien sabe, ũa sinfonia ou, mesmo anté, ũa ária?! Houmessa! Pus que se cunténten cul q’óuben, que ye de grácia!”
Nũa tarde de l ampercípio de julho, indo a bolar por eilhi arriba, quaije sin çtino, páran na touça de la borda dun lhameiro de l cimo de l Rodelhon. Deilhi a cachico, nũa senara de trigo, óuben un home i ũa mulhier a cantar la “Dona Ancra” (https://www.youtube.com/watch?v=W7iIqRfLi6A), ũa moda de la segada. Para andáren a segar assi tan animados, cumoquiera, tenien acabado de drumir la séstia. Si, qu’era questume, pula maior fuorça de la calor, ls segadores botáren-se a la janta nũa selombra i, apuis de las sopas de la segada i de l guisado de bacalhau, a drumir la séstia pa çcansáren un cachico.
Quando ls segadores se cálhan, ls cucos quédan inda mais un cachico a bé-los, deilhi de riba, a segar l trigo. L home, la mulhier i dous filhos – un moço i ũa moça –, cada qual cun sue sucada – ye cumo quien diç, segando cada un trés sucos dũa beç –, dan a la fouce ne l trigo. A la frente de todos bai l pai, que, cunsante dá trés fouçadas – ũa an cada suco – cumpleta l manhuço que bota na gabielha q’ampeça a fazer na parte de l restrolho que bai quedando pa trás del; a seguir, l moço bota ls sous manhuços i cumpleta, assi, las gabielhas de la sucada de l pai; apuis del, bai la mai que bota ls sous manhuços nas gabielhas que fai ne l restrolho que bai quedando pa trás deilha; i, atrás de todos eilhes, bai la moça que bota ls sous manhuços i cumpleta, assi, las gabielhas de la sucada de la mai. Chegados a la punta de la sucada, bíran todos a segar pa l lhado cuntrairo. Cul corte de las fouces yá melhado, inda antes d’ampeçar nuoba sucada de riba para baixo, l pai pega na piedra aguçadeira i, ũa a ũa, bota-se a aguçar las fouces de todos deilhes. Cumo fai grande caloraçao, todos aporbéitan pa buer un jarro d’auga de l cántaro, que stá eilhi, a la selombra dun carbalho.
Cun toda aqueilha caloraça própia de l més de julho, ponei-bos na piel de ls segadores i eimaginai la canseira que nun serie star de l çpuntar até al çponer de l Sol, fuora l tiempo de quemer i de sestiar, todas las outras horas de l die i, eiceto deimingo, todos ls outros dies de dues semanas a dar a la fouce.
Bendo quatro fileiras de gabielhas yá segadas, anquanto la tie i ls dous filhos cuntínan a dar a la fouce, l’home lharga la fouce i bota-se a atar l pan. Agarrando gabielha a gabielha, junta cinco ou seis até anchir ls braços i, apertando bien a buolta cada braçada cun la grinheira, anrosca la palha que sobra a la buolta de las spigas deilha i ata l manolho. Mal acaba de l’atar, l garotico, q’anda atrás del, dá-le outra grinheira de centeno pa fazer outro manolho. De seguida, cuntina a spipar las spigas de centeno de l manolho acabado de fazer i saca outra grinheira.
– Bóh! Afinal, stan a segar trigo ou centeno? – pregunta la Cuca.
Birando-se par’eilha, respunde-le l Cuco :
– Nun cuides, pori, que só tu ye que sabes! Oulha que, l’anho passado, noutro pobo que nun ye mui loinje deiqui, you tamien stube atento i bi cumo fázen.
I splica-le, anton, porquei:
– Ye mesmo ũa senara de trigo. Sabes que la palha de trigo ye mais pequeinha, rija i stalhadiça que la de centeno. Cumoquiera ye por isso que fázen las grinheiras cun centeno.
Cumo nunca biu todo, nun admira que l Cuco nun saba splicar-le bien cumo se passa la cousa. Tengo, anton, que bos dezir, qu’inda antes d’ampeçar la sementeira, al joeirar l trigo que ye para sembrar, las ties déixan-le quedar uns granos de centeno alhá pul meio. Por essa rezon, an qualquiera senara de trigo, béien-se, porriba del, alguns pies i spigas mais altos, que son de centeno. Assi i todo, nun habendo centeno subreciente na senara, l atador ten q’atar l pan cun grinheiras de trigo. Hai, anton, que sacar dues grinheiras de trigo i anxertar ũa na outra.
Deilhi a cachico, pa zanferrujar la boç, l Cuco bota-se a la sue cantilena:
– Cu-cu!… Cu-cu!… Cu-cu!…
Crendo que cada “cu-cu” serie eigual a un anho, cumoquiera, la moça que staba a segar, solo para eilha i naide çcuitar, tenga preguntado: “Cuco de la carbalheira, quantos anhos me dás de solteira?” Oumenos na eideia deilha, quanto mais bezes l cuco cantar “cu-cu”, mais anhos la moça tenerá que sperar pula sue beç pa se casar. Bá lá qu’el, nistantico, se cansou.
Olhai que las moças acredítan an cada cousa!…
Pul meio de julho, yá toda la gente anda a trates de l acarreio de pan de las tierras pa las Eiras. Un die, pul meio de la manhana, de la Puontelhina i oulhando caras a la poboaçon, ls cucos abístan un home i un moço an riba dun carro de bacas mesmo a chegar al cimo de la Cortinona. Passado un cachico, béien-los a arrimar l carro a la meda na parte mais alta de la tierra. L home an riba de l carro i l moço ne l chano, ampéçan, anton, a cargá-lo. Manolho a manolho, l moço bai-les botando de la meda pa riba de l carro, adonde sou pai ls bai amanhando, ancalcando i, assi, cargando l carro. Yá cun la meda a mais da meio i l carro cun mais de meia carga, l moço pega nũa staca pa botar pa riba de l carro ls manolhos qu’inda réstran na meda.
Cargados todos ls manolhos, l rapaç pon-se a la frente de las bacas i, de la cabeznalha, pega i atira las angrideiras pa l pai que, de riba i pula parte de trás de l carro, abaixa por eilhas. Apuis de las apertar bien apertadas, de frente para trás, i de las apertar i arratar bien, la carrada queda pronta pa seguir pa las eiras. I, cuitadicas de las bacas, alhá ban eilhas a puxar l carro, cargadico de manolhos, a chiar, a camino de las Eiras Grandes.
Ls cucos bótan-se tamien a camino – que ye cumo quien diç, a bolar. Mal chégan a las Eiras Grandes, quédan zlhumbrados cul mobimiento i la acupaçon que, bien çfrente de las outras bezes q’alhá tenien stado, eilhi bai. Son fileiras i fileiras de bornales de l cimo al fondo de las eiras: uns dun lhado i outros d’outro; uns maiores i outros mais pequeinhos; son carros i carros, uns a salir i outros a chegar; i la trabalheira de toda aqueilha gente a çcargar ls manolhos de cada carrada pa l bornal.
Se, ne ls dies a seguir, tornássen alhá, beríen cada bornal a crecer de die para die i las Eiras Grandes inda mais chenas deilhes. I se, an agosto, stubíssen inda por Angueira i tornássen alhá, berien, anton, un ror de gente a trates a la trilha.
A nun ser, nun ou noutro die de caloraça, que se bótan até als montes, als lhameiros i a las huortas de Terroso ou de la Yedra de las marges de la ribeira, na maior parte de ls dies a seguir, ls cucos quédan por eilhi, antre l cimo i l fondo de la Puontelhina, a la selombra, a ber i apreciar las hablidades de l sou hardeiro.
La mai i l pai adotibos de l morgado a la fuorça ándan tan cuntenticos que dan grácias a Dius por les restrar aquel pimpolho. Un cachico mal ancarado, lhaganhoso, muormoso i bronco, ye berdade. Mas la bida ye mesmo assi. Nun se puode sperar que Dius mos dé solo filhos queridos i pimpones. Que, milagres, hoije, son ũa raridade, cousa que yá mal se bei! Que, tamien a estes, yá les toca tener de spormentar ls bentos de l’adbersidade, la cuncorréncia desleal de tantos paganismos.
Ne l sou comodismo ouportunista, l pimpolho alhá bai crecendo. Todo bien tratado i rechonchudo, nada parece cair-le mal, anchir-le l papo i poné-lo sastifeito. Ten acá un apetite capaç de quemer un bui. De tan gordo que stá, ls criadores inda se lhémbran de le cuidar de la dieta i de l’acabar cu’las lhambarices. Mas, qual quei!… Son alhá capazes de le negar ou tirar un mimo que seia. Rejistindo, nisquiera l coraçon ye capaç de seguir l que le dita la rezon. Quien sabe s’el un die nun ancontra ũa fémea, s’ancanta por eilha i le dá la proua! Puode ser q’anton se ponga a cuidar de l cuorpo, a baixar la barriga i a amanhar melhor la catadura…
L pantomineiro merece-les ls maiores cuidados. Alhá cuntínan eilhes culs sous ancantamiento i cegueira. I nin amóstran qualquiera çcunfiança pula bestimenta – que nin siempre ls filhos se bísten ne ls mesmos sítios i questureiros de ls pais, pus gústan d’andar siempre mais na moda! –, nin mesmo pula corpuléncia – que las nuobas geraçones son cada beç mais fuortes i altas! Talbeç debido als maiores cuidados de sous pais i a la alimentaçon mais rica i bariada! – nin mesmo anté pula cantilena de canha rachada que quaije ambergonha i deixa mal ls criadores! Einfin!… Naide ye purfeito! I quien sabe se l morgado nun há de benir a tener ũas liçones de solfeijo! Só para ber s’amanha la boç i la cantilena! Todo bai mesmo a la feiçon de l morgado.
Santa einocéncia! Tretas! Çculpas! L filho d’ampréstimo, bien abantajado i todo regalado, nun bota fé a cuntenéncias: “Gordura ye fermosura! Eilegáncia, para quei?”
Aporbeitando la faina diária de ls criadores, siempre afadigados i naquel eicesso de trabalho i canseira, l pantomineiro, que dá bien nas bistas, bai alhongando, quanto puode, la lhetargie. I nun le pesa qualquiera remorso na alma ou na cuncéncia. Que nun ye bicho dado a esses desparates i fraquezas! Assi, ye que la bida bai bien! Cama, mesa i roupa lhabada!…
Sous pais de berdade, de loinje a loinje i a la ctáncia, ban inda spreitando, acumpanhando i apreciando las hablidades de l hardeiro. Crecendo-le la proua cun tantos dotes, adbínan-le un feturo prometedor. Para mais, quemida farta, bariada i a horas, nun le falta; lhimpo que ye un brinquinho; eiducaçon smerada; mimos, tamien nun le négan! Todo l que de melhor hai na bida! Que mais han de eilhes querer? Huospedeiros assi, cumoquiera, inda les ban a recomendar als amigos i parientes.
Que sous pais adotibos se cuiden i se póngan a pau, que l çacana promete. Sabe el yá mais de la bida que l própio criador de l mundo! Cumo aqueilhes filhos que nun stan pa lhargar l que ye buono i salir de casa, sin s’amportar cun quien, cun tanto mimo, le criou, alhá bai el alhongando l berano. Cun toda la manha i grande artefício, bai gozando todo quanto de buono le dan i ten la bida, delheitando-se cu’la buona mesa. Quaije namorador, bai-se amanhando i ganhando cada beç mais proua! Ajeita la catadura, lhimpa las lhaganhas i la monca, cumpon la poupa i ansaia la sunrisa.
Mas l sol yá queima i la segada yá bien tiempo que findou. Ye perciso ampeçar a correr mundo, a coincer outras tierras, las deilhi a la buolta i outras mais. Quando calha, solo pa se treinar, ansaia un bolo solitairo, a la socapa, pa que nun déian pula falta del. Até q’un die, sentindo ls pais adotibos loinje deilhi i adbinando-los desprebenidos, scapa de l nial i eimigra. Eibita çpedidas, só pa nun star a ferir sentimentos i la maneira de ser deilhes. Agradecimentos tamien nun quádran bien cun la sue natureza clandestina i çacana. Por caminos scusos i atalhos, sin mais aqueilhas, bai un die l patife zaparece.
Quien nada ten de sou, oumenos, ten ũa bantaige: stando siempre pronto para s’ir ambora, nun percisa de se preacupar cun porparar l nabego pa la biaige. Cumo las rolas, q’ándan todas alboroçadas a porparar-se para bolber pa donde benírun, tamien ls cucos stán yá de pie an bola. Findando, anton, la sue stada an Angueira, tamien eilhes, seguindo l filhote, se ban ambora.
Al tornar a casa, ls criadores sienten l bazio de la perda de la criatura. Bénen-les las soudades, mas cunfían q’un die el inda torne adonde se criou. Cul passar de ls dies, oumentando l zaspero, quaije pérden la spráncia. Zalentados, bai-les na alma ũa delor desourientada i baga, mas prefunda i intensa. Se, de loinje a loinje, quédan a saber q’alhá chegou un páixaro fuorasteiro ou pelegrino, renacendo-le la eilusion, pregúntan-le se ten i les puode dar nuobas de l foragido. Mas, quaije nada mais, quédan a saber. Ambora oubindo falar del i quedando a saber puls sous amigos d’algũas andanças por tierras çtantes, nunca mais habien de le poner la bista an riba.
Agradecimiento
Tengo, de modo special, q’agradecer a Lila Martins, de Bal de Frades, las anformaciones que me dou subre la maneira de ser i de bibir de ls cucos; a mius armanos Eimílio i Aquilino subre ls páixaros q’habie, i inda hoije hai, an Angueira, ls modos de bida i ls trabalhos de ls lhabradores de l seclo passado; i inda a Zé Luís Quinteiro i a todos aqueilhes – i fúrun tantos que nin dá pa les star eiqui a nomear un a un – que m’ajudórun a relhembrar l nome de ls sítios de l termo d’Angueira.
La referéncia a las caminadas, ou, dezindo talbeç melhor, a las bolandas de l par de cucos pul termo d’Angueira, ye para, quedando screbidos, nun se squéçan nin se pérdan, pori, ls nomes de ls sítios de l termo i adonde son i por donde pássan las marras de l termo d’Angueira culs de ls pobos bezinos: la Speciosa i Samartino, poboaçones de l cunceilho de Miranda, a naciente i a sudeste; i Caçareilhos, San Joanico, Çarapicos i Abelhanoso de l cunceilho de Bumioso, a sul, a poniente i a norte.
Bocabulairo//vocabulário
Abancar – permanecer, assentar-se, ficar // abutro – abutre // acá – cá // acupar – ocupar // achegar-se – apoximar-se // acrucar-se – pôr-se de côcoras // adbinar – adivinhar // adelantre – adiante // adil – terra de pousio // adonde – aonde, onde // adregar – calhar, acontecer // afiançar – garantir // aguelhada – vara de freixo utilizada para conduzir as vacas no trabalho // agradable – agradável // águila – águia // airada – arejada // aire – ar // al – ao // ala – asa, vamos // alhá – lá // alheno – alheio // alredor/es – em volta/arredores // amanaça/r – ameaça/r // amarielha – amarela // ambeija – inveja // ambriar – empregar, investir // amentar – falar casualmente // ameroso – amoroso, macio // amorrado – dormente, em estado letárgico devido ao calor // ampaciente – impaciente // ampeçar – começar // ampercípio – início // amperrunhado – enfezado // amporén – pessoa franzina ou inútil, estorvo, impecilho // amuntonar – amontoar // an – em // ancalcar – calcar, comprimir com os pés // ancargar – encarregar // anchir – encher, saciar // ancumbeniente – inconveniente // ancuntrar – encontrar // andorina – andorinha // andubírun – (forma do verbo andar) andaram // anformacion – informação // anganhar – enganar // angaranhido – a tremer de frio // anfin – enfim // angendrar – engendrar // anho – ano // anjico – pessoa ingénua, anjinho // anquelíbrio – equilíbrio // anrezinar – zangar // anraibar – enfurecer // antento – intenção, propósito // anterrumper – interromper // anton – então // antolhar – desejar sofregamente // antre – entre // antressar – interessar // antretener/ido – entreter/ido // antriçado – apertado, comprimido entre duas superfícies // anubrado – nublado // apartar – separar // apenas – talvez não // aporcatar-se – prevenir-se, precaver-se // apuis – após, depois // arada (tierras de) – terra lavrada, parte das terras de sequeiro do termo, próprias para cereal, que, em anos alternados, estão ou lavradas e, no ano seguinte, cultivadas, a produzir trigo ou centeio // arbe – árvore // arboledo – arvoredo // arena – areia // armano – irmão // arrebanhar – apanhar os restos // arrecadar – guardar, recolher // arredar-se – afastar-se // arremedo – má imitação // arrepinchar – salpicar com água // arriba – acima // atabano – atavão, inseto que flagela o gado bovino, muar e asinino // auga – água // bacatela – bagatela // bagar/osamente – vagar/osamente // bai i ben – vai e vem // bal/he – vale // bantaige – vantagem // barranca – sucalco em terra ou pedra // barreira – ladeira // beç – vez // beche – bode // bechico – bichinho // bençon – benção // bendear – lançar o feno ou a palha para o carro, o palheiro ou o medeiro // begilar – vigiar // benir/da – vir/vinda // berano – verão // bercego – planta herbácia parecida com a aveia que se dá bem em solos graníticos (areia) // Bergáncia – Bragança // besita/r – visita/r // bezináncia/bezino – vizinhança/vizinho // biaige – viagem // bien – bem, muito // bima/r – lavra/r da terra pela segunda vez antes da sementeira // bolandas – voos, andanças // bolar/bolo – voar/voo // bonda – basta // bornal – meda de cereal na eira com a forma de um pião invertido // botar pouca fé – não prestar atenção // boubielha – poupa // broça – qualquer tipo de sujidade, ervas daninhas // buer – beber // Bumioso – Vimioso // bun/buono – bom // buncho – gole // buolta – volta, colar // cabeznalha – parte da frente da teceda do carro de vacas por onde esta, através do sobeio, é fixada ao jugo // çafardan – safardanas // çacana/ice – canalha, canalhice // cachico – pedacinho // cadena – cadeia // calandra – ave do tamanho do melro que faz o ninho na parede dos moinhos perto do rodízio // calecer – aquecer // caleija – caminho estreito entre paredes, viela // caliendra – canal por onde corre a água do açude para o moinho // caliente – quente // caminada/camino – caminhada/caminho // cangalhas – rede de arame com a forma de semi-círculo que o lavrador coloca no focinho das vacas para evitar que comam enquanto trabalham // canha – cana // canhiças – componentes laterais amovíveis do carro de vacas que, colocadas verticalmente sobre a teceda, permitem aumentar a capacidade e sustentar a carga // canhona – ovelha // Çarapicos – Serapicos // carga/r – carga/carregar // casariu – casario // castielho – castelo // çcansar/dico/çcanso – descansar/dinho/ descanso // catadura – aspeto // çcoincido – desconhecido // çcuidar – descuidar // çcunfiar/nça – desconfiar/nça // cena/r – ceia/cear // centeno – centeio // cerrar – fechar // çfeita – desfeita // çfraçar – disfarçar // cfrenciar – diferenciar // çfrente – diferente // chafandin – fala-barato // chano – chão // checharra – cigarra // cheno – cheio // chínchara – pequeno pássaro que faz o ninho na erva dos lameiros // chougarço – chaguarço, pequena planta rasteira de folha miúda que cresce nas moitas // chubir – subir // chuchar – sugar o conteúdo do ovo // chuoco – choco // cielo – céu // cien – cem // ciguonha – cegonha // coincer – conhecer // coneilho – coelho // coquelhada – pequeno pássaro que faz o ninho no chão de terras lavradas ou de pousio // coraige – coragem // corona – coroa // coutela – cautela // çpedir/da – despedir/da // çponer – pôr-do-Sol // çprézio – desprezo // çpuntar – despontar // çquila/do – tosquia/do // cruja – coruja // çtacar – destacar // ctáncia – distância // çtinguir – distinguir // ctino – destino // çubiaco – alimento que aves levam no bico para os filhos // çuda – açude // cuidar – pensar // cu’la – com o/a // cul – com o // culidade – qualidade // cumoquiera – talvez // cun/cun/cũa – com/com um/com uma // cunceilho – concelho // cuncéncia – consciência // cunsante – conforme, consoante // cuntinar – continuar // cuorbo – corvo // cuorda – corda // cuorno – chifre // cuosta – costa, descida ou subida de um monte // danhar/dico – danar/danadinho // dar fé – lembrar // da peto – de propósito // debertir-se – divertir-se // deç que – desde que // deciplina – disciplina // defícele – difícil // deilhi – dali // deimingo – domingo // delei – como deve ser // dende – daí // de pie an bola – pronto para se pôr a andar // desaires – feio // dezir – dizer // die – dia // dieç – dez // dous/dues – dois/duas // dreito – direito // drento – dentro // dũa – duma // eicesso – excesso // eiceto – excepto // eilha/eilhes – ela/eles // eilhi – ali // eimbierno – inverno // eilusion – ilusão // eimaginaçon – imaginação // eindicar – indicar // einocéncia – inocência // eiqui – aqui // eisagero – exagero // el – ele // ende – aí // fago/fai – (formas do verbo fazer) faço/faz // fame – fome // fenanco – erva seca // ferranha – centeio em verde que, no inverno, se dá aos animais ruminantes // filico – fozinho // folecra – pequeno pássaro que faz o ninho nos ramos de arbustos // frezno – freixo // fuolha (tierras de) – folha (terras de), parte cultivada das terras de sequeiro, próprias para produção de cereal (trigo ou centeio) // fuonte – fonte // fuora – fora // fuorasteiro – visitante/viajante vindo de fora // gabielha – gabela, pequeno braçado de cereal // gabilan – gavião // galhar – galar, fecundar o ovo da galinha // galhina – galinha // galho – ramo, galo // ganado – rebanho // gancha/da – apetrecho de madeira que se coloca sobre a teceda do carro de feno/montão de feno para carregar ou carregado de cada vez no carro // gandaia (andar na) – vadiagem, boa vida, diversão // garbanceira – variedade de silva que se assemelha à roseira brava // golo – gole // grano – grão // grilho – grilo // grinheira – espécie de corda feita com o próprio cereal para atar o molho // guapo – bonito // hardeiro – herdeiro // huospedaige/eiro – hospedagem/eiro // húmado – húmido // huorta – horta // i – e // inda/indas que – ainda/ainda que // Infainç – Ifanes // janta/r – refeição principal do dia, almoço/ar // l/la – o/a // lhá – lá // lhabar – lavar // lhabandeira – lavandisca // lhabrar/da – lavrar/da // lhadeira – ladeira, encosta // lhado – lado // lhadron/aige – ladrão/ladroagem // lhagarto – lagarto // lhambarice – lambarice, guloseima // lhameiro – lameiro, prado com cerca // lharaita – fome // lhata – pequena horta // lhebar – levar // lhéngua/lhenguaige – língua/linguagem // lhiebre – lebre // lhibulina – libelinha // lhimpa – debulha do cereal, limpa // lhinha – linha // lhinhaige – linhagem // lhougo – logo // lhusque-fusque – lusco-fusco // lhuna/r – lua/r // lhúria – corda longa e grossa que prende as maiores cargas dos carros de vacas // liçon – lição // loinje – longe // mai – mãe // mala rés – má-rés, má peça, mau caráter // mandrion – preguiçoso // manhana/ica – manhã/zinha, amanhã // manhuço – quantidade de caules de cereal que, enquanto ceifa, o ceifeiro consegue suster na mão // mano – mão // manolho – molho/feixe de cereal // márcio – março // marge – margem // marie pousa – mariposa, espécie de borboleta // marie tresa – louva a Deus // maron – carneiro de cobrição // meidie – meio dia // melhado – gume com mossas e que, por isso, não corta bem // mi – mim, muito // mie/miu – minha/meu // milhentos – mais de mil (anos) // milpiendra – ave amarelada cujo ninho, com a forma de cesto, pendura nas árvores, papa-figos // moler/ineiro/ino – moer/leiro/inho // moucho – mocho // Muntesino – Montesinho // munton – montão // muordo – mordo, bicada // muormoso – moncoso // nabego – tralha // naide – ninguém // nial – ninho // niada – ninhada // nin – nem // ningũa – nenhuma // nisquiera – nem sequer // nistantico – num instante, rapidamente // niũa – nem uma, nenhuma // niun – nenhum // nũa – numa // nubre – nuvem // nuite – noite // nun – não, num // nuobas – notícias, novidades // olga – baixa fértil entre pequenas elevações do terreno // oucasion – ocasião // oufénsia – ofensa // oulhadela – olhada // oulhar – ver, olhar // oumenos – ao/pelo menos // oumentar – aumentar // ourrieta – pequeno vale fértil // outoridade – autoridade // pa – para // paçpalhaço – codorniz // paixarina – borboleta // pa lhá – para lá/além // palomba/r – pomba/l // parcer – parecer // parro – pato // pascer – pastar // perdiç – perdiz // perdigon – perdiz macho, perdigão // perdon – perdão // peinha – fraga/fragaredo // pelegrinaige – pereginação // pelegrino – peregino // pelo malo – penugem // pende – pente // pequerrico – pequenino // piçarra – pedra de xisto // pie – pé // piel – pele // pilo/ico – tanque ou pequeno tanque de água onde bebem os animais // pimpon – pimpão // pita – galinha // pita-ciega – ave noturna, noitibó // pita d’auga – galinhola // pitico – pintainho // pobo/açon – povo/ação // poner – pôr // porparar/o – preparar/ção // pori – por azar // porriba – por cima // poniente – poente // praino – plano, planalto // preacupaçon – preocupação // precurar – procura/r, perguntar // própio – próprio // proua – vaidade // pruma – pena // pul/a – pelo/a // punta – ponta // puolo – pó // purfeito – perfeito // purmanhana – alvorecer, manhã cedo // purmeiro – primeiro // quaije – quase // quejírun – (forma do verbo querer) quiseram // quelor – cor // queluobra – cobra // quemer/ida/ilon – comer/ida/ilão // quérgan – (forma do verbo querer) queiram // questumar – costumar // questume – costume // questureiro – costureiro // quetobia – cotovia // quien – quem // rabialba – pequena ave // racica – raiozinho de sol // ralo – raro // ranicalhos – coaxar das rãs // rapinha – rapina // reata – corda ou correia de prender as bestas pelo pescoço ou pela cabeçada para as conduzir // recoincimiento – reconhecimento // regato – ribeirito, fio de água // reissenhor – rouxinol // relar – ralar // relba/r – lavra/r pela primeira após a ceifa // relhance – relance // restrolho – parte enraizada do caule de trigo ou de centeio que, após a ceifa, fica na terra // rezon – razão // riba – cima // riente – rente // riu – rio // ronda – volta // ror – grande quantidade // rue – rua // salamanca – salamandra // Samartino – São Martinho de Angueira // sartigalho – saltão // saudable – saudável // sbarrulhar – ruir, cair abaixar // sborraçado – esborrachado // scaleiricas – escadinhas // scarabeilho – escaravelho // scarbar – remexer a terra com as unhas // scarranchar – abrir muito as pernas // scarranchinas – cavalitas // scoba – giesta // scola – escola // sculhir – escolher // screbir – escrever // scunder/ido – esconder/ido // scuolha – escolha // scusa/do – escusa/desnecessário // seclo – século // segada/or – ceifa/eiro // selombra – sombra // sembrar/da – semear/da // senara – seara // sequiera – sequer // sesta – sexta feira // séstia – sesta // sfameado – esfomeado // sforço – esforço // sfregante – instante // smerado – esmerado, apurado, perfeito // solo – só // sobeio – correia larga e comprida de pele que permite atar a cabeznalha do carro de vacas ao jugo // socapa (a la) – disfarçadamente // soutordie – no dia seguinte // spadanha – espadana, planta aquática com a folha em forma de espada // spabilar/ado – fazer despertar/esperto, listo // spanto/ar/ado – espanto/ar/ado // Speciosa – Especiosa // spertar – despertar, acordar // spetaclo – espetáculo // spineiro/spino – espinheiro/espinho // spipar – pegar pela espiga e puxar pelo caule de centeio/trigo do meio do molho // splandor – esplendor // splicar – explicar // sprainar/do – espraiar/espraiado // spráncia – esperança // spreita/r – espreita/r // squecer – esquecer // squierdo – esquerdo // stadulhos – dois paus curvos colocados verticalmente entre a cabeznalha e a teceda que suportam lateralmente a carga dos carros de vacas // stafa/r/do/dico – canseira, cansar/do/dinho // stalhadiça – quebradiça // stantico – instantinho // star – estar // steio – sombra de mata onde o rebanho repousa e se protege do calor nos dias de verão // stornino – estorninho // stragar – estragar // strangalhar – escangalhar // stranpalhar – espalhar // streilha – estrela \\ strelhado – estrelado // stribado – encostado, estribado // subreciente – suficiente // sucada – conjunto de sulcos (geralmente, três) que cada ceifeiro leva de cada vez // sunrisa – sorriso // suprior – superior // sustáncia – substância // teceda – plataforma de madeira sobre o rodado do carro de vacas onde é colocada a carga // temprano – temporão // tener – ter // teston – moeda de 10 centavos de escudo // tierra – terra // tomelhina – planta aromática parecida com o tomilho // tomielho – tomilho // touça – mata de carvalhos // trago – gole // trapola – galho cortado a curta distância do caule da árvore onde rebentam novos galhos e que serve também para trepar a árvore // tubírun/tubisse – (formas do verbo “tener”) tiveram/tivesse // ũa – uma // uobo – ovo // uoco – oco, vazio // uolho – olho // uolmo – olmo, negrilho // xara – esteva // yá – já // ye – (forma do verbo ser) – é // yerba – erva \\ you – eu // zafinado – desafinado // zafio – desafio // zaforo – desaforo // zambuolto – desenvolto // zalmado – cruel, desumano // zanjun – mata-bicho, pequeno almoço // zaporcatado – desprevenido // zaspero – desespero // zaugar – desaguar // zeinho – desenho // zenhado – desenhado // zlhumbrados – deslumbrados, encantados //
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta dos sítios, sobretudo, do primeiro
https://student.dei.uc.pt/~crpires/tradutor/Tradutor.html
Caso queira visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue:
http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html
Se quiser saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira, carregue no “link”:
www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/