Nota Prévia: uma prevenção
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Çculpai-me por bos tener falado tantas bezes d’Angueira sin que, por çcuido miu, bos la tenga apersentado.
Antes de mais, tengo que bos dezir un segredo: la poboaçon d’Angueira ye tan recatada que nun se deixa ber de niun pobo al sou redor! Se bos ponirdes a spreitá-la doutra poboaçon, bezina ou mais çtante ou seia donde fur, cum’assi cum’assado, só podereis ber parte de l sou termo; de la poboaçon, nun bereis mesmo nada! Ye que, de loinje, só se puode ber de ls sítios mais altos de l própio termo i, assi i todo, solo parte deilha!
Anton, se sodes de fuora i la quegirdes ber, só se furdes até lhá!… Se furdes de carro legeiro, seia d’Alcanhiças, an Spanha, seia de Bumioso, seia de l Praino ou de la Tierra de Miranda, ancluindo Mogadouro, solo quando chegardes a la Chana ou a la Cruzica i a la Cuosta ye q’ampeçais a antreber un cachico deilha. Solo de ls cabeços a la buolta ye que podeis ber la maior parte d’Angueira. I, nin assi, pus nun hai un sítio donde puodades ber la poboaçon toda anteira. Nin de l cimo de Cabeço Molhon, nin de l alto de Peinha la Bela, nin de l cimo de l Cabeço de la Quecolha, nin de l alto de l Rodelhon, nin de l cimo de l Marron ne l Cabeço de San Joanico, nin mesmo alhá de riba de l cimo de l Sierro de ls Malhadales ou Sierra d’Angueira – l sítio i punto mais alto de l termo d’Angueira i, cumoquiera, un de ls mais altos de l cunceilho –, nin a 844 metros d’altitude se cunsigue abistar toda la poboaçon. Senó, reparai…
La poboaçon i parte de l termo d’Angueira bistos de l cimo de l Sierro de ls Malhadales (Sierra d’Angueira), l sítio mais alto de l termo i donde se béien tamien, inda mais loinje, la Speciosa i, por trás deilha, l Naso. Retrato tirado pul angenheiro Vítor Moreira a quien agradeço la cedéncia i tener-me outorizado a publicá-lo eiqui.
Chubi, anton, a las Eiras Grandes i, de l cimo de la barreira de ls Penhones, ponei-bos a oulhar an redor. Al loinje, nun relhance d’uolhos de naciente, para sul, poniente i até norte, podeis admirar la linha d’hourizonte i, abaixo deilha, la bacia zenhada pula purmeira cadena de montes de l termo, al redor de la poboaçon: Cabeço Molhón, Cabeço l Cuorbo, Cruzica, Múrio, Piquete, las Eiricas i Cabeço de la Binha. Claro que, stando mais baixa, nun podeis ber, al fondo dessa cadena de montes, la ribeira i, nas sues marges, las huortas de la Cabada, de l Múrio, de la Çança, de la Salina, de la Mediana, de la Faceira de l Prado, de l Areal, de la Faceira, de las Uolmedas i de las Antraugas; a seguir i yá mais perto de bós, las casas de l cimo de l pobo até Sante Cristo i algũas huortas i huortos de l Pilo, a meio de la poboaçon!
De la Cabada, passando pul Múrio, la Çanca, ls Puntones i l Areal até la Faceira, la ribeira ye cumo ũa buolta al peito d’Angueira.
Claro que podeis inda ber – i mal serie que nó! – parte de l casariu d’Angueira: de l cimo pa l fondo de l pobo, l Balhe, las Scaleiricas i l Ronso; la capielha i l Lhargo de Sante Cristo; la fuonte de l Pilo; ls huortos i huortas de l Balhe, de l Pilo, de l Cachon i de la Çança; i de l meio de Saiago até al Sagrado i a la Eigreija. Assi i todo, deilhi de riba, nun dá pa berdes todo l casariu: de Sante Cristo, nun se béien las casas de la Beiga de l Casal i de la Mediana; de las casas de la Salina, de la Çanca i de l Cachon, só podeis ber ls telhados; i, de las de Saiago, bien poucas son las que podeis ber.

Oulhando pa mais loinje, l alto de l Pandon, l Sierro de San Joanico, l Sierro de ls Malhadales, la Gralheira, l Cabeço de la Quecolha, la Chana i ls altos de l Milho i de l Rodelhon fórman la sigunda cadena de montes al redor d’Angueira. Eiceto antre la Gralheira i l Cabeço de la Quecolha, donde s’abista Santa Marinha, pa lhá deilhes, estes montes i altos nun mos déixan abistar nada mais.
Cumo toda la gente sabe, cunsante l punto de bista, las mesmas cousas parécen ser çfrentes. Assi, cumoquiera tamien hei de querer ber las casas i la parte de la poboaçon que, de las Eiras Grandes, quédan scundidas.
Botai-bos, anton, pa lhá de la ribeira, até al outro lhado de la poboaçon: l alto de l Múrio, l sítio donde, cumoquiera, las bistas d’Angueira séian mais guapas. Deilhi, oulhando pa la squierda, de la Çanca, por antre la Salina i l Cachon, passando pula capielha de Sante Cristo pa l cimo de l pobo, podeis ber las casas ancarrapitadas pula barreira de Sante Cristo arriba i las de l cimo de l pobo çcaindo pa la Mediana; oulhando pa la dreita, de la Eigreija até la capielha de San Sabastian, podeis ber las casas dun lhado i doutro de la rue de ls Burmelheiros i de l lhargo de Saiago; oulhando pa l cimo de Saiago i acumpanhando, a la squierda, l fondo de l monte de las Eiras Grandes, abistais las casas que, zde essa capielha, passando pul Ronso, ban até meio de la chubida pa las Eiras Grandes, al lhado de l Balhe; oulhando pa l meio, antre las casas de Sante Cristo i las de Saiago i acumpanhando l ribeiro de l Balhe, zde la Çanca, pul Cachon i pul Pilo, podeis ber ls huortos de las marges de l ribeiro até la fuonte de l Pilo. Mas, zde l Ronso i las Scaleiricas até al fondo de la Francosa, tanto de l lhado de Saiago cumo de l de Sante Cristo, nun podeis abistar l restro de las huortas nin algũas casas de las marges de l ribeiro de l Balhe pus quédan scundidas atrás de la barreira de Sante Cristo.
Bedes, anton, cumo la poboaçon s’acunchega nas casas ancarrapitadas pula barreira de Sante Cristo arriba i se spraina tamien pulas huortas antre Sante Cristo i Saiago. Assi, hai bários, mas subretodo dous puntos amportantes – un ne l cimo i outro al fondo, cada qual an sue punta de la poboaçon – que nun s’abístan un al outro: la Scola i la Eigreija. Mas nun cuideis, pori, que seia por nun s’antendéren ou nun se dáren bien ũa cula outra. Indas que nun pareça, oumenos dues de las quatro partes de l seclo passado, cada qual ansinando sou catecismo, andubíran ambas a dues de manos dadas. Assi i todo, nun fúrun capazes de dar cabe de l Mirandés. Angueira cuntina, assi, a ser un de ls trés pobos de l cunceilho de Bumioso adonde inda se fala la lhéngua an que stou a screbir.

Zde qu’eisiste Angueira i la poboaçon ye adonde ye agora, la fuonte de l Pilo siempre dou auga i bida a la sue gente. Pa lhá de dar de buer a todas las pessonas, i, cul chafariç, a la cria, i sustáncia al ribeiro de l Balhe, esta fuonte dá inda pa regar ls huortos de l Pilo i, juntamente cun la fuonte de la Eigreija, als de l Cachon. Cumo tantas bezes oubi a mie mai dezir, nin na maior seca de l seclo passado, la fuonte de l Pilo falhou de dar auga a toda la gente d’Angueira.
Tanto de las Eiras Grandes, a naciente, cumo de l Múrio, quaije a meio antre sul i poniente, la poboaçon d’Angueira aparece, a la frente de quien la bei, an todo l sou splandor.
A nun ser de l’aire i subre Sante Cristo, a meio de la poboaçon, nun hai niun outro sítio donde se puoda ber Angueira toda dũa beç: de loinje, nin de ls sierros de San Joanico i de ls Malhadales, nin de la Quecolha, nin de l Piquete, nin de ls Carreirones, nin mesmo de la Cruzica; de perto, nin de Cabeço de la Binha, nin de l alto de la Canhada, nin de las Eiras Grandes, nin de Cabeço l Cuorbo, nin mesmo de l Múrio ou de las Eiricas.
Se la poboaçon bos amostra i quedais a ber ũa parte, podeis crer que, cumo nun jogo de seduçon, Angueira bos bai scundendo mais dues ou trés. Mas nun cuideis que ye por mal!… Nó, ye qu’eilha ye mesmo assi!
Mesmo stando yá drento deilha, andando pula poboaçon, ye cumo se tubíssemos a la nuossa frente ũa moça que, tirando mais ũa pieça de roupa, mos bai zbendando un braço, ũa pierna, ũa parte de l cuorpo de cada beç. Assi i todo, restra siempre mais un cachico que queda scundido…
I cada qual de nós, todo tontico, a la spera de se zlhumbrar a ber-le las sues antemidades i, se calha, toda znuda!…
Cumoquiera seia por ser assi tan recatada, que hai por alhá quien, quando la cumbersa nun l’agrada, diga: “Pon-te eiqui que há des ber l castielho d’Outeiro!”
Tengo acá para mi que, se furdes a Angueira cun cachico de tiempo, nun bos arrependereis. Podereis, assi, ribeira abaixo i ribeira arriba, subretodo na primabera i de berano, dar ũas buonas caminadas pulas marges frescas de la ribeira, chenas de arbles: choupos, amineiros, freznos, uolmeiras i carbalhos. De l Gago, adonde ye la marra naciente de l termo d’Angueira culs de Samartino i de la Speciosa i acaba l cunceilho de Miranda i ampeça l de Bumioso, até la Ribeira de Baixo, adonde l termo d’Angueira pega culs de Abelhanoso i de Çarapicos, podeis apreciar ribeiros, huortas i lhameiros; çudas, caliendras, molinos i casas de l molineiro, un sistema anteligente – que, cumoquiera, tenerá sido por obra de l mosteiro de Moreyruola que, ne l reinado de D. Sancho II, cumprou Angueira als filhos de D. Telo Fernandes, a quien D. Sancho I la tenerá donado – de regularizaçon de las anchenas de la ribeira ne l eimbierno i de aporbeitamiento de l’auga que, ne l berano, pa lhá de dar pa botar ls molinos a moler, daba tamien pa regar las huortas; las paisaiges, la begetaçon i, arriba de todo, spreitar i scuitar la paixarada toda. Era assi que, ne ls anhos cinquenta i sessenta de l seclo passado, ne ls sábados i deimingos de berano, questumában fazer ls barragistas pa se botáren a la pesca dalguns scalhos, barbos i xardas i a apanhar alguns carangueijos (lhagostins de pata branca) na ribeira d’Angueira.
Mas nun cuideis, pori, que bos dixe todo!… Lhembrando la stória d’Angueira, antes d’alhá chegáren ls Romanos, cumoquiera ls Celtiberos bibirien an dous castros de l sou termo: un, na marge dreita de la ribeira i a pouco mais dun quilómetro a norte de la poboaçon, mesmo na corona de l Cabeço de la Quecolha; outro, na marge squierda i a cerca de trés quilómetros a naciente de la poboaçon, ne l Castro, un sítio alto, al lhado de l Juncal i de l Gago i porriba de Terroso, cerca de la marra de l termo d’Angueira culs de Samartino i de la Speciosa, poboaçones bezinas mas ambas a dues de l cunceilho de Miranda de l Douro. Tamien you, cumo l soudoso Amadeu Ferreira, stou cumbencido de que, cumoquiera para acabar culs sous ataques, ls Romanos les teneran oubrigado a abaixar de ls montes i a passar a bibir adonde ye la poboaçon.

Cuonta-se tamien, que, cumoquiera ne l seclo VIII ou IX, quando por alhá andubírun ls mouros, un guerreiro crestiano les tenerá derrotado nũa batalha an Cruç Branca. Apuis, esse guerreiro baliente tenerá quedado a bibir i sido anterrado al redor de la capielha de San Miguel, aqueilha que, sigundo aquel eilustre mirandés, cumoquiera será la mais antiga de la region. Berdade ou mintira, afianço-bos que me lhembra d’oubir dezir que l tiu Alexandre, pai de Francequito i de l senhor Zé Fuda, quando andaba a lhabrar la sue suorte, mesmo por baixo i quaije apegada a la capielha, por mais q’ũa beç, zanterrou cul arado uossos i cabeiras. I, uns anhos antes de fazéren las obras na capielha, pul lhado de fuora i antre la squina de la capielha birada a noroeste i la parede de l riceiro de la huorta de l tiu Zé Luís Pero, Manuel Quinteiro i outros homes dórun c’ũa tumba, toda an piedra, que, hoije, se puode ber a la frente de la fuonte de l Pilo. Assi, todo apunta para qu’eilhi, a la buolta de la capielha, tenga habido ũa necrópole.
A la squierda, steilha de cantarie çcubierta na Canhada d’Ourrieta l Castro, al fondo de l Cabeço de la Quecolha. A la dreita, piedras de la tumba ancuntrada cerca de la squina poniente de la capielha de San Miguel i de la parede de l riceiro de la huorta de la tie Bubiana Pera.
I, agora, para acabar culas refréncias a la stória d’Angueira, solo bos bou inda a lhembrar que, por ancrible que pareça, ne l seclo XVIII, D. Francisco Xavier de Menezes, IV conde de la Eiriceira, fui, antre outras, tamien Comendador de la Comenda de San Cpriano d’Angueira. Quien dirie, hã?!
Bá, de que stais a la spera? Pegai nas çapatilhas ou nũas alparagatas i botai-bos, mas ye, anté lhá! Angueira cunBida!
Bocabulairo//vocabulário
Abancar – permanecer, assentar-se, ficar // acá – cá // acupar – ocupar // adabinar – adivinhar // adelantre – adiante // adonde – aonde, onde // aire – ar // al – ao // alhá – lá // al/an redor – à volta // alparagatas – alpercatas // ampeçar – começar // an – em // anchena – cheia // ancrible – incrível // andubírun – (forma do verbo andar) andaram // anganhar – enganar // anteiro – inteiro // antemidade – intimidade // anton – então // antre – entre // apuis – após, depois // arbe – árvore // arriba – acima // auga – água // bal/he – vale // barranca – sucalco em terra ou pedra // barreira – ladeira // beç – vez // bejita/r – visita/r // benir/da – vir/vinda // berano – verão // bezino – vizinho // biaige – viagem // bien – bem, muito // bonda – basta // buer – beber // bun/buono – bom // buolta – volta, colar // cachico – pedacionho // cadena – cadeia // caleija – caminho estreito entre paredes, viela // cantarie – cantaria, pedra de granito // camino/ada – caminho/ada // Çarapicos – Serapicos // casariu – casario // castielho – castelo // çcansar/çcanso – descansar/descanso // çcoincido – desconhecido // çcuidar/çcuido – descuidar/descuido //çculpar – desculpar // chano – chão // cheno – cheio // chubir – subir // cielo – céu // coraige – coragem // corona – coroa // crestiano – cristão // ctáncia/çtante – distância/distante // çtinguir – distinguir // çtino – destino // cuidar – pensar, cuidar // çuda – açude // cula – com a // cul – com o // cum’assi cum’assado – de um modo ou de outro, seja como for // cumoquiera – talvez // cun/c’un/c’ũa – com/com um/com uma // cunceilho – concelho // cunsante – conforme, consoante // cuntinar – continuar // cuorbo – corvo // cuosta – costa, descida ou subida de um monte // danhar/dico – danar/danadinho // dar cabe de – estragar, destruir // dar fé de – lembrar // da peto – de propósito // deç – desde // defrente – diferente // deilhi – dali //deimingo – domingo // deiqui – daqui // dende – daí // dezir – dizer // die – dia // donado – doado // dous – dois // dreito – direito // drento – dentro // dũa – de uma/duma // dues – duas // eiceto – excepto // eilha/eilhes – ela/eles // eilhi – ali // eilusion – ilusão // eimbierno – inverno // eimaginaçon – imaginação // eiqui – aqui // el – ele // ende – aí // fago/fai – (formas do verbo fazer) faço/faz // fuonte – fonte // fuora – fora // fuorasteiro – visitante/viajante vindo de fora // furdes – (forma do verbo ir) fôr/em // guapo – bonito // huorta – horta // i – e // inda – ainda // indas que – ainda que // l/la – o/a // lhá – lá // lhadeira – ladeira, encosta // lhado – lado // lhameiro – lameiro, prado com cerca // lhata – pequena horta // lhebar – levar // lhéngua – língua, fala // lhougo – logo // lhuna/r – lua/r // mai – mãe // manhana/ica – manhã/zinha, amanhã // mano – mão // marge – margem // marra – linha de demarcação e separação do termo de duas ou mais localidades // miu – meu // molino/eiro – moinho/moleiro // naide – ninguém // nin – nem // ningũa/niũa – nenhuma // nisquiera – nem sequer // nistantico – num instante, rapidamente // niũa – nem uma, nenhuma // niun – nenhum // nũa – numa // nubre – nuvem // nun – não, num // nuobo – novo // oumenos – ao/pelo menos // paixarada – passarada // pa lhá – para lá/além // palomba/r – pomba/l // parcer – parecer // pilo/ico – tanque ou pequeno tanque de água onde bebem os animais // pobo/açon – povo/ação // poner – pôr // porparar/o – preparar/ção // pori – por azar // porriba – por cima // poniente – poente // praino – plano, planalto // precurar – procura/r, perguntar // própio – próprio // proua – vaidade // pul/a – pelo/a // punta – ponta // purfeito – perfeito // purmanhana – alvorecer, manhã cedo // purmeiro – primeiro // quaije – quase // quejirdes – (forma do verbo querer) quiser/des // quelor – cor // quérgan – (forma do verbo querer) queiram // questumar – costumar // quien – quem // ralo – raro // recoincimiento – reconhecimento // relhance – relance // riba – cima // riceiro – terreno pedregoso e pouco fértil que ladeia um outro terreno mas de aluvião // rue – rua // Samartino – São Martinho de Angueira // scaleiricas – escadinhas // scalho – escalo (variedade de peixe) // scola – escola // screbir – escrever // scunder/ido – esconder/ido // scusa/do – escusa/desnecessário // seclo – século // selombra – sombra // sequiera – sequer // sfregante – instante // spanto/ar/ado – espanto/ar/ado // Speciosa – Especiosa // spertar – despertar, acordar // spetaclo – espetáculo // splandor – esplendor // sprainar/do – espraiar/espraiado // spreita/r – espreita/r // squecer/imento – esquecer/imento // squierdo – esquerdo // stantico – instantinho // star – estar // stragar – estragar // subreciente – suficiente // suorte – sorte, pequena propriedade herdada ou atribuída por sorteio // sustáncia – substância // tenga – (forma do verbo “tener”) tenha // tener – ter // tierra – terra // touça – mata de carvalhos // tubisse – (forma do verbo “tener”) tivesse // tumba –túmulo // ũa – uma // uolho – olho // uosso – osso // yá – já // ye – (forma do verbo ser) – é // yerba – erva \\ you – eu // zanterrar – desenterrar // zaugar – desaguar // zeinho – desenho // zenhado – desenhado // zlhumbrado – deslumbrado, encantado // znuda – nua
Para saber o significado de outras de outras palavras, carregue no “link”:
http://www.mirandadodouro.com/dicionario/
https://student.dei.uc.pt/~crpires/tradutor/Tradutor.html
Caso queira visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue:
http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html
Se quiser saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira, carregue no “link”:
www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/
2 respostas para “Angueira, la Sedutora”
Perfeita, a descrição geográfica! No final da descrição, está bem ilustrado o porquê de “Angueira, a Sedutora”… melhor do que a leitura, só mesmo indo lá!
Assim mesmo, parece-me que ficou pobre a descrição histórica; é anterior aos Romanos, mas de quando? E factos históricos, não haveria nenhum que se destaque?
CurtirCurtir
Obrigado pelas suas simpáticas palavras e pela sua chamada de atenção, caro João Batista. Na sequência da mesma, que interpretei como uma sugestão, revi o texto inicial, acrescentando-lhe alguns dados históricos e fotos de três aspetos do património que, a poucos quilómetros do povoado, foram encontrados ou se encontram no termo Angueira.
CurtirCurtir