Nota Prévia: uma prevenção
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Nun cuideis pori que las maleitas de muitas tierras de Pertual son solo cousa d’agora. Se cuidais assi, stais bien anganhados. Bonda ber l que Francisco Sá de Miranda, un poeta pertués de l seclo XVI, screbiu yá nesse tiempo:
Nun tengo miedo de Castielha,
donde inda guerra nun sona;
mas temo-me de Lisboua,
q’al oudor desta canela,
l Reino mos çpoboua…”
“A António Pereira, Senhor do Basto, Quando Se Partiu Para a Corte Co’a Casa Toda” in Sá de Miranda, Poesia e Teatro, Editora Ulisseia, 1989, pág. 215.
Claro stá que la canela i las outras speciaries trazidas de fuora i de bien loinje, d’alhá de las tierras de l Ouriente, éran la maior riqueza d’anton. Ls luxos i l’oupuléncia de la Corte Pertuesa éran yá nesse tiempo un chamariç i ũa rezon subreciente para atrair i arrebanhar pessonas amportantes doutros sítios pa Lisboua. Bendo, assi, muitas pessonas a salir i a deixar al abandono l restro de l Reino, Sá de Miranda preacupa-se i ampeça a temer pul feturo de Pertual.
Hoije an die, la canela ye outra: l denheiro. Lisboua – que ye cumo quien diç, la capital de l Paíç adonde stá l Goberno de Pertual – amanha mil i ũa maneiras de, a tuorto i a dreito, sacar la riqueza de las outras partes de l Paíç i cuncentra-la toda na capital. Assi, atrai pa lhá i saca de las restrantes tierras de Pertual aqueilha que ye la sue maior riqueza: las pessonas, subretodo las mais sabidas, sclarecidas i mais nuobas.
Passados cinco seclos, parece que, ne l nuosso tiempo, ls gobernos de l Pertual cuntínan a eimitar la antiga Corte. Cul Paíç derreado de díbedas i l pobo a bibir sabe Dius cumo, porta-se de la mesma maneira que ls reis i las pessonas fidalgas d’antigamente: ls mesmos luxos, baidades, bícios, troca de fabores, anfluéncias…, manhas i manias de gente rica que s’habituou a bibir na oupuléncia i que nun s’amporta nin s’ambergonha d’andar a pedir denheiro amprestado a quien calha pa l gastar ne l que le dá na gana i, assi, l zbaratar ne l que menos falta fai ou nun fai mesmo falta niũa!
Nun admira q’assi, Pertual cuntine a tener tan mala reputaçon que quaije se le puode aplicar l que se dezie nun reclame dũa buída que, hai ũas dezenas d’anhos, passaba na telbison: …, la fama que ben de loinje!
Se tenemos porblemas acá dentro, la seluçon será irmos para fuora pa ls resolber, cuidában alguns. Mas, bede bien, cunquistar Ceuta i outras cidades de l norte d’África de nada mos baliu; ls maiores ganhos cul comércio de las speciares fúrun pa la Flandres; l ouro i l sucre de l Brasil tamien de nada mos serbírun; las debisas mandadas puls nuossos eimigrantes ne ls países de l centro de l’Ouropa, oumenos parte deilhas fúrun pa suportar ls gastos de la guerra nas quelónias; parte de l denheiro de ls fondos ouropeus fui zbiado pa luxos, bancos i paraísos fiscales i l restro deilhes aplicado na capital i nas cidades i bilas a la beira-mar.
Réstram-mos, assi, algũas preguntas ancómodas: quando s’acabáren ls fondos ouropeus, adonde i a quien será que Pertual bai a pedir ou a sacar denheiro?! Quando la maior parte de las poboaçones de l Anterior de l Paiç quedáren sin naide, l que bamos a fazer a mais de dous tércios de l território de l Cuntinente?! Ou será, pori, q’un die destes Pertual inda cai al mar?
S’antes de la Reboluçon de 25 de Abril de 1974 las pessonas de l pobo tenien q’abandonar las sues tierras i salir de Pertual para amanháren melhores cundiçones i modos de bida i, subretodo a seguir a la antrada de l Paíç na Ounion Ouropeia, ls mais nuobos, seia pa studáren ou pa trabalháren, cuntínan a scapar para donde sínten chegar l oudor de la nuoba canela.
Mas nun cuideis que ye só Lisboua!…
Fuora de la capital, quien manda nas cidades i bilas nun ten mais: bota-se a eimitar i a fazer l mesmo que béien fazer als de Lisboua. Las cidades sácan las pessonas de las bilas i aldés al sou redor; las bilas sácan las pessonas de las aldés a la sue buolta. Assi, l que ye que restrará nas poboaçones mais pequeinhas?
Hoije an die, estas poboaçones stan quaije sin naide, senó ls mais bielhos i que l tiempo s’ancargará de ls lhebar pa ls lares i, pouco apuis, pa debaixo de la tierra. Quando todos eilhes se morríren, l que restrará alhá? La paç i l silenço de ls cemitérios, la rúina de las casas i de las rues i las sues tierras por cultibar, abandonadas i chenas d’yerba i monte?

Esta parece ser la triste sina de las poboaçones de l Anterior, subretodo daqueilhas que quédan mais loinje de la capital i mais afastadas de l mar. Zafertunadamente, ye l que, deç l seclo passado, se ten benido a passar ne l Nordeste Trasmuntano i, specialmente, na Tierra de Miranda, ou seia, ne ls cunceilhos de Bumioso, Mogadouro i Miranda de l Douro. Apuis de muita de la sue gente se tener scapado pa l Brasil, pa la Argentina, pa la Benezuela i outros países de l’América i, de seguida, pa la Fráncia, Almánia i outros países de l’Ouropa, ls gobernos de l Paiç ancerrórun-le las lhinas de l camboio, scolas, centros de salude i outros Serbícios Públicos i quaije que l’acabórun cula lhaboura. Dórun, assi, mais un amporrionico pa que la gente nuoba las abandonasse.
Se, ne l seclo XVI, l çpoblamiento de l Paiç era mui preacupante, ne l seclo XXI, l çpoblamiento de la maior parte de las tierras de l Anterior ye mesmo alarmante!…
Para ber cumo la situaçon ye preacupante, bonda ler…
“Vivemos cada vez mais (…) em cidades grandes do litoral: 74% da população aglomera-se, por vezes em condições precárias e sem qualidade de vida, em apenas 2,4% do território. No mais, Portugal, ao contrário do que tantas vezes julgamos, permanece um país quase totalmente rústico, em 94% da sua área. (…) só uma parte dessa terra é efectivamente aproveitada para fins agro-silvo-pastoris. Cerca de 23% do Portugal rústico é composto por matos e incultos.”
Rodrigo Sarmento de Beires et al. (2013), O Cadastro e a Propriedade Rústica em Portugal, Fundação Francisco Manuel dos Santos, Lisboa, pps. VII-VIII. In https://www.academia.edu/…/O_Cadastro_e_a_Propriedade_R… (sítio de la Anternet, cunsultado an 25/07/2021).
…i inda las últimas nobidades:
“As únicas regiões em que foi registado um crescimento da população entre 2011 e 2021 foram o Algarve (3,7%) e a Área Metropolitana de Lisboa (1,7%). Já as restantes regiões do país “viram decrescer o seu efetivo populacional (…).
(…) o INE concluiu que, na última década, o país acentuou o padrão de litoralização e reforçou o movimento de concentração junto da capital. “A análise por município permite verificar que os territórios localizados no interior do país perdem população, sendo que os municípios que assistiram a um crescimento populacional situam-se predominantemente no litoral, com uma clara concentração em torno da capital do país e na região do Algarve””.
In https://www.noticiasaominuto.com/pais/1804129/portugal-com-decrescimo-populacional-de-2-so-aconteceu-de-1960-e-1970?utm_source=notification&utm_medium=push&utm_campaign=1804129 (sítio de la Anternet, cunsultado an 28/07/2021).
Pa quedardes a saber l stado a que, an termos de perda de populaçon, chegórun ls cunceilhos de la(s) Tierra(s) de Miranda, mas tamien todos ls outros cunceilhos de l Nordeste Stramuntano i de l Anterior de Pertual nun le quedórun muito atrás, bonda cunsultar ls dados de ls Censos 2021 ne l sítio de l INE na Anternet.
Bede bien l que, antre 2011 i 2021, se passou ne ls trés cunceilhos de la Tierra de Miranda:
Cunceilho Habs. 2011 Habs. 2021 Çfr.ª (n.º) Çfr.ª (%)
Bumioso 4 669 4 164 -505 -11,0%
Mogadouro 9 542 8 304 -1 238 -13,0%
Miranda de l Douro 7 482 6 466 -1 016 -13,6%
Total 21 693 18 934 -2 759 -12,7%
Fuonte: https://www.ine.pt/scripts/db_censos_2021.html (sítio na Anternet cunsultado em 29/07/2021)
Bendo cun uolhos de ber estes númaros i se ls cumpararmos culs de ls Censos de la sigunda metade del seclo passado i de l ampercípio deste seclo (1960, 1970, 1981, 1991 i 2001) solo mos restra dezir: ye ũa lhástima, ũa outéntica calamidade demográfica! Se cumpararmos tamien la populaçon de ls trés cunceilhos an 2021 (18 934) cun la de la freguesia de “Braga – São Vítor”, adonde moro (32 822), bemos que pouco le falta para qu’esta freguesia solica tenga l dobro de moradores de ls de ls cunceilhos de la Tierra de Miranda todos juntos.
Esta calamidade demográfica nun ye ũa fatalidade! L nuosso çtino somos nós que l fazemos! Se, ne l passado i até hoije, ls bários gobernos nada fazírun, hoije, cuntínan a pouco fazer a bien de la nuossa gente. Se las políticas seguidas pul Poder Central nun ténen sido nada buonas pa la nuossa tierra, pa l nuosso País i pa l Mundo, al Poder Local nun le fáltan tamien “culpas ne l cartório”. Tenemos, anton, que mudar de políticas i cumoquiera tamien de mos çcartarmos dalguns políticos, sculhindo aqueilhes que sírban i déian l sou melhor pula nuossa tierra i pul nuosso Paíç. Se quegirmos modificar este stado de las cousas, resgatar i rebitalizar las nuossas tierras, tenemos, anton, que, pa bien de todos, pa la Justícia i mesmo até pa la Defénsia de Pertual, sermos nós a fazer l que stubir nas nuossas manos i al nuosso alcance para ajudar a resolber tan grabe porblema.
Para antendermos melhor las nuossas registéncias, deixai que bos diga l que, hai yá alguns anhos, l tiu Aran Steba, l único home nacido, criado i que siempre bibiu an Angueira i passou de 100 anhos de bida, cuontaba a quien le quegisse çcuitar:
Antigamente, acabado o desmame do príncipe herdeiro, o rei ordenava ao cozinheiro que lhe misturasse e ministrasse uma pequena dose de veneno na comida e que, à medida que o príncipe crescesse, lhe fosse ajustando a dose. Assim, quando fosse ele a reinar, se o envenenassem, o novo rei, habituado a reagir ao veneno, estaria, certamente, em condições de sobreviver ao envenenamento.
Mutatis mutandis, somos lhebados a suponer, a sprienciar ou a feturar l que se passará cun las pessonas que nacírun ou, inda nuobas, scapórun, quedórun i s’habituórun a bibir na capital i noutras cidades. Ampeçando deç nuobicas a respirar essa sustáncia q’alhá hai a la farta, quando chegáren a adultas sentiran que le fai falta, que nun poderan passar nin mesmo bibir sin eilha.
Será que, cun nós i cun muitas outras pessonas, nun se passará l mesmo ou cousa parcida?