Nota Prévia: uma prevenção
Se o/a leitor/a não está familiarizado/a com a Língua Mirandesa, sugiro que, para facilitar a compreensão do texto, o leia a meia-voz. Se, mesmo assim, sentir qualquer dificuldade em compreender o sentido ou descobrir o significado de alguma palavra menos usual ou cuja grafia se afasta mais da portuguesa, não hesite em consultar o Vocabulário que pode encontrar no final do mesmo.
Breves notas sobre a grafia do Mirandês
Em Mirandês, não se pronuncia o som v, que é substituído pelo da letra b; usualmente, o prefixo des é substituído, consoante os casos, por ç ou z no início da palavra; para não se confundir com a contração da preposição a com o artigo definido o, que, em Mirandês, se escreve e lê al, o artigo definido o escreve-se l, mas lê-se também al; salvo raras exceções, os ditongos nasais ão e õe escrevem-se an e on; o m final das palavras portuguesas é, no Mirandês, substituído pela letra n; geralmente, o l inicial das palavras é substituído pelo dígrafo lh; já o dígrafo ch, em Mirandês, lê-se sempre tch; talvez por, inicialmente, ser apenas uma língua falada, o Mirandês tende a contrair os pronomes, artigos, preposições e as conjunções com as palavras seguintes, quando estas são iniciadas por vogal.
Agradecimentos
Agradeço à professora Fátima Malheiro, à arquiteta Vera Fernandes, aos engenheiros Vítor Moreira e Jorge Fernandes, ao professor Adérito Carabineiro, ao dr. Álvaro Moreira (advogado), ao coronel Manuel Lopes, ao Francisco Afonso, meu parente basileiro, e aos conterrâneos Nuno Bilber, Ricardo Preto, Avelino Gomes e David Alves, que, gentilmente, me disponibilizaram e/ou autorizaram a publicar fotos de sua autoria que têm vindo a partilhar na página do grupo Angueira Atalaia. A todas/os e a cada uma/um delas/es, muito obrigado e um abraço.
La passaige de las i de ls motards por Angueira
Hai ũa rezon pa tener screbido este testo an Mirandés: Angueira ye ũa de las dues poboaçones – la outra ye Bilasseco – de l cunceilho de Bumioso adonde inda se fala tamien la Lhéngua Mirandesa. Hai quien diga que fui por anfluéncia de l porsor Moreno, mas, ne l miu modo de ber, arriba de todo por proua i se tenéren yá morrido las pessonas mais bielhas qu’inda la falában, zde final de l seclo passado, deixou de se falar Mirandés an Caçareilhos.
Na tarde de deimingo, die 12 de junho de 2022, apuis d’almuorço, pulas dues de la tarde, you i Dulcineia, la mie tie, stábamos ambos a dous a salir de casa qu’era de mius pais, ne l Cimo de l Pobo d’Angueira, adonde naci i passei la mie anfáncia. Mal ponimos l pie fuora de la puorta, pássan por nós quatro ou cinco motas, mui grandes i potentes i de matrícula nacional i strangeira.

Rue de Sante Cristo abaixo, passado un cachico, pássan por nós mais outras tantas motas i, apuis, inda mais outras. A camino de l Pilo, adonde íbamos a tomar café cun miu armano Emílio, mie cunhada Cristina i ls nuossos amigos i sous bezinos Adérito i Teresa Carabineiro – que stában tamien a passar uns dies an Angueira –, cuntínun a passar por nós inda mais motas. I l mesmo se passou ne l restro dessa tarde.

Stábamos todos nós, mais Guilherme de l tiu Lazarete i la sue tie, a la selombra ne l cabanhal de la sede de l’Associaçon Cultural, cada qual a tomar sou café. Oulhando pa l cimo de las Scaleiricas, abisto anton ne l aire, purmeiro, dous ou trés i, un cachico apuis, dues ou trés dezenas d’abutros a bolar mui alto i an circlo subre l ribeiro de l Balhe. Nun dou pa ls cuntar nin ber bien a todos, pus staba muita lhuç i l cielo, indas que cun algũas nubres, mui claro. Éran tantos que quaije parcie que stában apostados an fazer cuncorréncia als abiones que todos ls dies pássan pul cielo de l termo d’Angueira. Assi i todo, inda les tirei alguns retratos cul telemoble, pus tenie-me squecido de la máquina de tirar retratos an casa.

Deilhi a cachico, cuntínun a passar de l Lhargo de Sante Cristo pa l de l Ronso i, por antre la casa de l tiu Cereijas i de la tie Mar’Inácia Fresca i la sede de la Junta i de l’Associaçon Cultural, cada beç mais motas.

Stando ũa tarde de calma mi caliente, dous motards de Felgueiras i mais uns poucos páran las motas ne l Ronso. Parcendo stafados i star cun friu squesito, abáncan junto a nós, a la selombra, i aporbéitan pa tomar café i se refrescáren cun golo d’auga i outras bubidas.

De seguida, mais alguns motards páran las motas i aporbéitan tamien pa se refrescar i çcansar un cachico a la selombra dũa nogueira, cerca de la fuonte, de l chafariç i de ls huortos de l Pilo.

Cuntinando a chegar cada beç mais motas, ampecei a tirar-les retratos de çfrentes sítios: purmeiro, de la baranda i de l terraço porriba de la frauga de la casa qu’era de l tiu Ferreiro i de la tie Clorinda i que miu armano Emílio cumprou i recuperou; de seguida, ancuostei-

-me a la squina de la parede porriba de l terraço de la casa qu’era de l tiu Sora i de la porsora Eirnestina – recustruída puls nietos que l’hardórun – i, birado pa l Lhargo de Sante Cristo, mas oulhando tamien para antre l cimo i l fondo de las huortas de l Pilo, yá quaije ne l Cachon i cerca de l fondo de l pobo; apuis, ne l Lhargo de Sante Cristo, porriba i antre la capielha, l cimo de la casa qu’era de l tiu Morais i un cachico abaixo de l curral i de las loijas de las bacas de l tiu Aran, birado caras a las casas de l tiu Canoio i de l tiu Joan Fresco, coincido tamien cumo tiu Ratico – cumprada, recuperada i adonde, hai mais de dieç anhos, passou a morar l porsor Brancal de l Porto –, tirei dezenas de retratos.


Era yá fin de tarde quando you i Dulcineia tornemos para casa ne l Cimo de l Pobo i un cachico arriba de la casa de la scola bielha. L fondo desta, dando de caras cul amigo Carlos Pires – filho d’Ana Guiomar i nieto de la tie Piadade –, la sue tie i l filho deilhes, que, benidos de Lisboua, stában tamien a passar uns dies por alhá, stubimos eilhi a cumbersar cun eilhes, miu primo Francisco i Ana Marie Coira, la sue tie, qu’eilhi stában tamien.

Solo a partir de las siete i meia de la tarde, antes de se çponer l Sol, ye que deixemos d’oubir qualquiera rugido de motas a passar ne l Cimo de l Pobo. Assi i todo, stou an crer que, cumoquiera, serie yá lhusque-fusque quando ls motards que chegórun mais tarde a Angueira teneran salido pa San Joanico, passando, apuis, pul PINTA, pula Bila (Bumioso), por Pinelo ou por Carçon i pula bila d’Argozelo, poboaçones de l cunceilho de Bumioso, uns i outros apuis por Outeiro a camino de la Cuncentraçon an Bergáncia.
Soutordie, quando you, la mie tie i l nuosso filho mais nuobo tornábamos para Braga, na outostrada, passórun por nós, an sues motas, dezenas de motards. Tamien eilhes tornában para casa. Na área de serbício antes de Bila Real, inda falei cun casal mi simpático subre la biaige que, na biespera, tenien feito anté la Cuncentraçon de motards i l que, nesta, se passou an Bergáncia.
Un reparo
Por çcuido, ou, cumoquiera, por çtraçon, ls outarcas de la Junta de l’Ounion de Fraguesies de Caçareilhos i Angueira i de la Cámara Munecipal de Bumioso nun teneran dado coincimento a las pessonas i, subretodo, al moço que splora l café de qu’íban a passar por Angueira milhentos motards de l Portugal de Lés-a-Lés. Dando aires de nun saber de nada i star çprebenido, l moço nun pudo aporcatar-se i anquemendar mais garrafas d’auga i de cerbeija nin outras bubidas i, anté mesmo, uns petiscos pa matar la sede i la fame a tantos partecipantes neste çfile. Stando el solico a serbir ls clientes, tamien nun tubo manos a medir p’abiar tantas pessonas q’ambadírun l café.
Nun fura isso, ls fuorasteiros poderien tener sido mais bien aculhidos i atendidos. Bondaba abrir tamien l bar de la Zona Balnear i Parque de Merendas de la Cabada. Poderien, assi, çcansar i refrescar-se un cachico a la selombra i chafurgar, anté, na ribeira. Nun quedarien assi bien mais de-lei?

Quien sabe s’alguns deilhes, pa zantorpecer las piernas i refrescar tamien ls uolhos, nun se botarien, ribeira abaixo ou ribeira arriba, a dar un poulico a la Senhora ou anté al Múrio! Poderien, assi, pa lhá de guapas paisages, ber l molino, la casa de l molineiro, la çuda i las huortas d’Ourrieta Caliente ou las de la Cabadica i de l Múrio.
Ora dezi-me alhá: pa lhá dun çperdício, nun fui ũa pena?! Nun será yá tiempo de quien nun puode, nun sabe ou nun quier saber, nin relar-se ou dar-se al trabalho a fabor de l bien público – de la poboaçon, de la sue gente i de ls bejitantes –, arrumar las botas i, dando la beç a outros, nun quedar por ende atrás de mais uns çtonicos de l eirairo público i, assi, a tener que dar aires de fazer que fai?

Seinha disso, ye que, pul final de tarde, la dona Palmira Cereijas dixo a la mie tie que, al passáren ne l Cimo de l Pobo, dous motards, bendo-la a regar l jardin a la frente de casa, parórun i le pedírun que les regasse cula mangueira. Quedórun, assi, todos cunsolados i agradecidos.
Fui ũa suorte you i la mie tie nun tenermos salido d’Angueira nessa tarde i, bermos assi l çfile de ls motards i les tirar alguns retratos. Calhou tamien de star por lhá l amigo David Alves, moço natural d’Angueira, mas que bibe i trabalha an Balhadoliç (Spanha), que fizo dous bídeos deilhes, nas motas, a passar al fondo de la poboaçon, de l Pilo pa la Eigreija. Indas que tenga que l’agradecer por me tener outorizado a partielhá-los, tengo muita pena, mas nun ye possible publicá-los eiqui.
Dues ou trés cousas acerca d’Angueira
A quien alhá passou i solo la biu de relhance, tengo que dezir dues ou trés cousas subre Angueira, la poboaçon i l sou termo, un circlo de cerca de trés a quatro quilómetros de raio, de tierras de cultibo i de monte, al redor deilha.
Aporbeito tamien pa partielhar ũa bista de la poboaçon d’Angueira – ye probable que remonte, oumenos, al seclo VII – i de l sou termo, adonde, antes d’alhá chegáren ls Romanos, habie dous castros de ls Celtiberos: l de la Quecolha i l de l Gago, que, cumo nun podie deixar de ser, stan arruinados.

Ambora sendo de l munecípio de Bumioso – que, juntamente culs de Miranda de l Douro i de Mogadouro, fórman la Tierra de Miranda –, Angueira ye ũa poboaçon de l cunceilho de Bumioso adonde, pa lhá de Pertués, inda se fala tamien Mirandés.
De la ribeira d’Angueira, tengo que lhembrar ls sous carangueijos outóctones (lagostins de pata branca) i las bariedades de peixes – scalhos, barbos, xardas, antre outros – q’alhá habie a la farta, mas, zafertunamente, stan an bias de stinçon; las çudas, ls molinos i casas de ls molineiros, que stan, hoije, an rúina; i, nas marges de la ribeira i de ls ribeiros que, neilha, ban a zaugar, las huortas, mui fértiles i mimosas, algũas deilhas que yá nin sequiera stan cultibadas, i ls lhameiros, alguns deilheis pouco cuidados ou mesmo al abandono.


Lhembro tamien que, antre l termo i la poboaçon, pa lhá de l forno de la teilha ne ls Puntones i de l pison de la Cabada, ribeira abaixo, ribeira arriba, habie inda an Angueira, nas sues marges, pa lhá de las uito çudas, quatro caliendras i trés casas de l molineiro de que réstran inda siete i trés, uito molinos de que réstran inda quatro cun bários seclos: l de las Trés Ruodas ou de ls Lucas, i l de l tiu Alfredo, un al cimo i outro al fondo de Terroso, l de ls Deminguitos na Senhora, l mais antigo pus data, oumenos, de l seclo XIII, i inda l de Telhado. Lhembro que, antre 1246 i 1256, l mosteiro de Moreiruola (Spanha) cumprou als hardeiros de Don Tello Fernandes – a quien l rei Don Sancho le tenie feito la doaçon d’Angueira – la poboaçon, la eigreija, un molino – cuido que tenerá sido l de las Trés Ruodas – i l todo l termo d’Angueira. Ambora an rúina, las çudas, caliendras, casas de l molineiro i molinos que réstran son inda recuperables.





Quédan eiqui alguns retratos de lhameiros i huortas q’hai nas marges de la ribeira i de ls ribeiros.





Ne l termo d’Angueira, cerca de ls Sierros i ne l Prado i a cerca de trés quilómetros de la poboaçon, inda alhá stá la capielha de San Miguel – ũa de las, senó mesmo la mais antiga de ls alredores – i, al redor deilha, un antigo semitério.

Sabeis ũa cousa? Pa lhá d’inda se falar la Lhéngua Mirandesa, de l ancanto de las bistas, de ls guapos recantos i paisaiges – peinhas, ribeira/os, fauna i flora bariadas –, an Angueira, nun fáltan ganados de canhonas, de burros i buiadas.










Grandes ou pequeinhas, mais ricas ou mais probes, nun fáltan an Angueira casas antigas, molinos, corriças, palombares, huortas, tierras i lhameiros a la benda. Cuido que nun son nada caros nin será defícel recuperá-los.









Pessonas que se deixórun ancantar por Angueira
Hai mais de quarenta anhos que alguns homes de posses – médicos dentistas, angenheiros, abogados, porsores, comerciantes i profissonales doutros ramos i serbícios –, benidos de fuora – subretodo de Braga, mas tamien de l Porto, de Biana de l Castielho, de Puonte de Lima i doutras cidades i bilas –, ne l tiempo própio de la caça, ampeçórun a aparcer, oumenos un die por semana, pa caçar perdizes, lhiebres, coneilhos, rolas i outros páixaros an Angueira. Cula alteraçon de la lei de la caça i l cunsentimiento de ls moradores i duonhos de las tierras, decidírun criar la Zona Associatiba de Caça d’Angueira. Pouco apuis, passórun tamien a caçar jabalis i corsas. De seguida, ampeçórun a cumprar i a recuperar casas antigas i alguns deilhes a morar an Angueira.


Hai outros que, de tiempos a tiempos i an bárias alturas de l anho, seia berano ou eimbierno, outonho ou primabera, ban anté lhá passar algũas semanas.
Hai trés ou quatro anhos, un casal francés cumprou i recuperou la casa de la scola nuoba i passou a morar an Angueira, adonde recebe muitos strangeiros.

Al mesmo tiempo, pa lhá de ls eimigrantes, algũas pessonas nacidas tamien an Angueira, mas que, hai muitos anhos, dalhá salírun pa studar i/ou trabalhar an cidades de Pertual, ampeçórun tamien a recuperar ou a recustruir las casas q’hardórun de sous pais.
Assi, hoije an die, cumo podereis ber, Angueira yá nun ye la mesma: a par dalgũas casas arruinadas, ye possible tamien ancuntrar outras yá recuperadas.





Deixai, anton, que bos faga ũa pregunta: nun será de fazer cumo eilhes?
Motards ou nó, zafio-bos, assi, a mudar d’aires: a trocar l frenesi i rugidos de la cidade pul silenço i la paç de l campo; a deixar la poluiçon i l stress pa tornar a la calma natural i a respirar aire lhimpo i puro; a scapar de las multidones pa cumbibir cun pessonas outénticas i bibenciar ls sous modos de bibir i de bida; a deixar l acunchego i las comodidades de la bida moderna de la cidade i a anfrentar las cundiçones própias – carambelo, niebe, friu i calor – de la bida natural; a botar pa trás de las cuostas las cousas malas de l persente para, an lhiberdade, rebibir situaçones de l passado; a trocar l’ouniformidade de cumportamientos, ls modos de bida i las maneiras de bibir ourbanos pulas dibersidade i simplecidade própias de l ambiente i de la bida natural.
Bá, bamos alhá! Amanhai un tiempico lhibre, pegai na mota i nas alparagatas i botai-bos anté lhá!
Angueira cumBida!
Bocabulairo//vocabulário
Abancar – assentar-se // abion/es – avião/ões // abiar – servir, despachar // abogado – advogado // abutro – abutre // acá – cá // adonde – aonde, onde // aire – ar // al – ao // alhá – lá // alparagatas – chinelos, sapatilhas // al redor – em volta, ao redor // alredores – arredores // ampeçar – começar // ampeçar – começar // ambadir – invadir // an – em // ancantar – encantar // ancuostado – encostado // anfáncia – infância // anganhar – enganar // anho – ano // anquemendar – encomendar // anté – até // anton – então // antrada/antrar – entrada/entrar // antre – entre // aparcer – aparecer // aporcatar-se – prevenir-se, precaver-se // apuis – após, depois // armano – irmão // arriba – acima // – após, depois // armano – irmão // arruinado – arruinado, em ruína // assi – assim // assi i todo – mesmo assim // auga – água // balhe – vale // Balhadoliç – Valhadolid // beç – vez // bejita/nte/r – visita/nte/r // benida – vinda // benir – vir // berano – verão // Bergáncia – Bragança // bezino – vizinho // bia/s – via/s // biaige – viagem // bibir – viver // bielho – velho // bien – bem, muito // biespera – véspera // bila – vila // Bilasseco – Vilar Seco // bolar – voar // bonda – basta // bornal – pilha de cereal na eira com a forma de um pião invertido // bubida – bebida // buer – beber // bui/ada/eira – boi ou touro/boiada/boieira // Bumioso – Vimioso // buolta – volta, colar // buono – bom // cachico – bocacinho // caliente – quente // caleija – caminho estreito entre paredes, viela // caliendra – canal por onde corre a água do açude para o moinho // calma – muito calor, calma // caminada – caminhada // camino – caminho // canhona – ovelha // capielha – capela // carambelo – gelo // çcansar – descansar // çcanso – descanso // çcuido – descuido // çcunfiar – desconfiar // çfile – desfile //çfrente – diferente // chafariç – chafariz, tanque de água para o gado beber // chafurgar – mergulhar // chano – chão // cheno – cheio // chubir – subir // cielo – céu // circlo – círculo // coincer – conhecer // coneilho – coelho // corriça – construção retangular no termo, em pedra solta de xisto ou de granito, com telhado ou não, onde o pastor recolhe o rebanho nas noites de inverno // çperdício – desperdício // çponer – pôr-do-Sol // çprebenido – desprevenido // çtáncia – distância // çtonicos – tostõezinhos // çtraçon – distração // çuda – açude, presa de água de moinho // cuidar – pensar // cul/a – com o/a // cumbeniente – conveniente // cumoquiera – talvez // cun/c’ũa – com/com um/a // cunceilho – concelho // cuntinar – continuar // cuosta – costa, descida ou subida de um monte // da peto – de propósito // dar aires – dar aspeto, parecer // deilhi – dali // deimingo – domingo // de-lei – como deve ser // dezir – dizer // dieç – dez // die – dia // dixo/e – (formas do verbo dezir) disse (3.ª e 1.ª pessoa, respetivamente) // donde – onde // dou – (forma do verbo dar) dou/deu // dous/dues – dois/duas // duonho – dono // dreito – direito // drento – dentro //dũa – duma // eilha – ela // eilhes – eles // eilhi – ali // eimbierno – inverno // eiqui – aqui // eirairo – erário // eisistir – existir // el – ele // ende – aí // fago/fai/fizo – (formas do verbo fazer) faço/faz/fez // fame – fome // frauga – forja // friu – frio // fuonte – fonte // fuora – (do lado de ou de) fora // fura – (forma do verbo ser ou ir) fora // ganado – rebanho/gado // golo – gole // grano – grão // guapo – bonito, pimpão // hardar/eiro – herdar/eiro // hoije – hoje // home – homem, marido // huorta – horta // i – e // inda/s – ainda // juiç – juiz // l/la – o/a // lhá – lá, além // lhado – lado // lhameiro – lameiro, prado cercado por muro // lhebar – levar // lhembrar – lembrar // lhéngua – língua // lhiberdade – liberdade // lhibre – livre // lhiebre – lebre // lhougo – logo // lhuç – luz // lhusque-fusque – lusco-fusco // loinje – longe // malo/a – (adj.) mau/má //mano – mão // marge – margem // mi – mim, muito // molineiro – moleiro //molino – moinho // naide – ninguém // naciente – nascente // nebon – nevão // ne l – no // niebe – neve // nieto – neto // nin – nem // ningũa – nenhuma // nin – nem // nun stante – num instante, rapidamente // niũa – nem uma, nenhuma // niun – nenhum // nó – não // nubre – nuvem // nũa – numa // nuite – noite // nun – não, num // nuobo – novo // oulhar – olhar, ver // oumenos – pelo menos // ouniformidade – uniformidade // ounion – união // ourbano – urbano // outarca – autarca // outéntico – autêntico // outonho – outono // outorizado – autorizado // outostrada – auto-estrada // pa – para // paç – paz // paisaige – paisagem // pa lhá – para lá // palombar – pombal // parcer – parecer // parriba – para cima // passaige – passagem // Pertual – Portugal // pessona – pessoa // Piadade – Piedade // pie – pé // pierna – perna // pilo – nascente de água // pobo – povo, povoação // poboaçon – povoação // poner – pôr // pori – por azar // porparar – preparar // porriba – por cima // poulico – pulinho // praino – planalto // probe – pobre // própio – próprio // proua – vaidade, orgulho // pul/a – pelo/a // punta – ponta // puodo/ie – (forma do verbo poder) posso, pôde/podia // puorta – porta // purmeiro – primeiro // quaije – quase // quejísse/quérgan – (formas do verbo querer) quisesse/queiram // questume – costume // quien – quem // quier – quer // ralo – raro // relar-se – preocupar-se, chatear-se // relhance – relance // rezon – razão // riba – cima // rue – rua // ror – rol, grande quantidade // rugido – ruído, barulho // salbaige – selvagem // sbarrulhar – ruir, cair abaixar // scaleiricas – escadinhas // scalho – escalo, espécie de peixe fluvial // scola – escola // screbir – escrever // seclo – século // seinha – sinal // selombra – sombra // sequiera – sequer // siete – sete // sobrana – vitela na fase de transição a vaca // solo – só // son – (forma do verbo ser) são // soutordie – no dia seguinte // Spanha – Espanha // spece – espécie // splicar – explicar // squecer – esquecer // squesito – esquisito // squierdo – esquerdo // squina – esquina // stafado – cansado // staçon – estação // stan – (forma do verbo star) estão // stinçon – extinção // subretodo – sobretudo // tener – ter //tengo – (forma do verbo tener) tenho // tie – senhora, mulher, esposa, tia // tiempo/ico – tempo/inho // tiu – senhor, homem, marido, tio // todo – tudo // uito – oito // yá – já // ye – (forma do verbo ser) é // yerba – erva // you – eu // xardas – pequenos peixes em fase de crescimento // zafertunado – infeliz // zafio – desafio // zantorpecer – desentorpecer // zaparcer – desaparecer // zaporcatado – desprevenido // zaugar – desaguar // zde – desde
Para saber o significado de outras palavras, carregue no “link”:
http://www.mirandadodouro.com/dicionario/
Se quiser visualizar algumas fotos aéreas de Angueira, sugiro a consulta do blogue:
http://portugalfotografiaaerea.blogspot.pt/2017/01/angueira.html
Caso queira saber a localização de alguns sítios do termo de Angueira – as informações orográficas e a toponímia em Mirandês foram, respetivamente, inscritas pelo David Domingues e por mim próprio –, carregue no “link”:
www.openstreetmap.org/searchquery=Angueira%2C%20vimioso%2C%20portugal#map=12/
Se quiser aderir ao grupo Angueira Atalaia ou a outro dos 23 grupos da Rede Atalaia, basta acrescentar ao nome de cada localidade do concelho de Vimioso a palavra Atalaia. Pesquise, depois, o nome do grupo no Facebook e peça a sua adesão ao mesmo.