Nun cuideis pori que las maleitas de muitas tierras de Pertual son solo cousa d’agora. Se cuidais assi, stais bien anganhados. Bonda ber l que Francisco Sá de Miranda, un poeta pertués de l seclo XVI, screbiu yá nesse tiempo:
Nun me temo de Castielha,
donde inda guerra nun sona;
mas temo-me de Lisboua,
q’al oudor desta canela,
l Reino mos çpobloua…”
“A António Pereira, Senhor do Basto, Quando Se Partiu Para a Corte Co’a Casa Toda” in Sá de Miranda, Poesia e Teatro, Editora Ulisseia, 1989, pág. 215.
Claro stá que la canela i las outras speciaries trazidas de fuora i de bien loinje, d’alhá de las tierras de l Ouriente, éran la maior riqueza d’anton. Ls luxos i l’oupuléncia de la Corte Pertuesa éran yá nesse tiempo un chamariç i ũa rezon subreciente para atrair i arrebanhar pessonas amportantes doutros sítios pa Lisboua. Bendo, assi, muitas pessonas a salir i a deixar al abandono l restro de l Reino, Sá de Miranda preacupa-se i ampeça a temer pul feturo de Pertual.
Hoije an die, la canela ye outra: l denheiro. Lisboua – que ye cumo quien diç, la capital de l Paíç adonde stá l Goberno de Pertual – amanha mil i ũa maneiras de, a tuorto i a dreito, sacar la riqueza de las outras partes de l Paíç i cuncentra-la toda na capital. Assi, atrai pa lhá i saca de las restrantes tierras de Pertual aqueilha que ye la sue maior riqueza: las pessonas, subretodo las mais sabidas, sclarecidas i mais nuobas.
Passados cinco seclos, parece que, ne l nuosso tiempo, ls gobernos de l Pertual cuntínan a eimitar la antiga Corte. Cul Paíç derreado de díbedas i l pobo a bibir sabe Dius cumo, porta-se de la mesma maneira que ls reis i las pessonas fidalgas d’antigamente: ls mesmos luxos, baidades, bícios, troca de fabores, anfluéncias…, manhas i manias de gente rica que s’habituou a bibir na oupuléncia i que nun s’amporta nin s’ambergonha d’andar a pedir denheiro amprestado a quien calha pa l gastar ne l que le dá na gana i, assi, l zbaratar ne l que menos falta fai ou nun fai mesmo falta niũa!
Nun admira q’assi, Pertual cuntine a tener tan mala reputaçon que quaije se le puode aplicar l que se dezie nun reclame dũa buída que, hai ũas dezenas d’anhos, passaba na telbison: …, la fama que ben de loinje!
Se tenemos porblemas acá dentro, la seluçon será irmos para fuora pa ls resolber, cuidában alguns. Mas, bede bien, cunquistar Ceuta i outras cidades de l norte d’África de nada mos baliu; ls maiores ganhos cul comércio de las speciares fúrun pa la Flandres; l ouro i l sucre de l Brasil tamien de nada mos serbírun; las debisas mandadas puls nuossos eimigrantes ne ls países de l centro de l’Ouropa, oumenos parte deilhas fúrun pa suportar ls gastos de la guerra nas quelónias; parte de l denheiro de ls fondos ouropeus fui zbiado pa luxos, bancos i paraísos fiscales i l restro deilhes aplicado na capital i nas cidades i bilas a la beira-mar.
Réstram-mos, assi, algũas preguntas ancómodas: quando s’acabáren ls fondos ouropeus, adonde i a quien será que Pertual bai a pedir ou a sacar denheiro?! Quando la maior parte de las poboaçones de l Anterior de l Paiç quedáren sin naide, l que bamos a fazer a mais de dous tércios de l território de l Cuntinente?! Ou será, pori, q’un die destes Pertual inda cai al mar?
S’antes de la Reboluçon de 25 de Abril de 1974 las pessonas de l pobo tenien q’abandonar las sues tierras i salir de Pertual para amanháren melhores cundiçones i modos de bida i, subretodo a seguir a la antrada de l Paíç na Ounion Ouropeia, ls mais nuobos, seia pa studáren ou pa trabalháren, cuntínan a scapar para donde sínten chegar l oudor de la nuoba canela.
Mas nun cuideis que ye só Lisboua!…
Fuora de la capital, quien manda nas cidades i bilas nun ten mais: bota-se a eimitar i a fazer l mesmo que béien fazer als de Lisboua. Las cidades sácan las pessonas de las bilas i aldés al sou redor; las bilas sácan las pessonas de las aldés a la sue buolta. Assi, l que ye que restrará nas poboaçones mais pequeinhas?
Hoije an die, estas poboaçones stan quaije sin naide, senó ls mais bielhos i que l tiempo s’ancargará de ls lhebar pa ls lares i, pouco apuis, pa debaixo de la tierra. Quando todos eilhes se morríren, l que restrará alhá? La paç i l silenço de ls cemitérios, la rúina de las casas i de las rues i las sues tierras por cultibar, abandonadas i chenas d’yerba i monte?
Recanto d’Angueira, porriba de la Mediana i cerca de la Salina, adonde morában famílias que, na sigunda metade de l seclo passado, scapórun pa l Brasil, pa la Spanha i pa la Fráncia.
Esta parece ser la triste sina de las poboaçones de l Anterior, subretodo daqueilhas que quédan mais loinje de la capital i mais afastadas de l mar. Zafertunadamente, ye l que, deç l seclo passado, se ten benido a passar ne l Nordeste Trasmuntano i, specialmente, na Tierra de Miranda, ou seia, ne ls cunceilhos de Bumioso, Mogadouro i Miranda de l Douro. Apuis de muita de la sue gente se tener scapado pa l Brasil, pa la Argentina, pa la Benezuela i outros países de l’América i, de seguida, pa la Fráncia, Almánia i outros países de l’Ouropa, ls gobernos de l Paiç ancerrórun-le las lhinas de l camboio, scolas, centros de salude i outros Serbícios Públicos i quaije que l’acabórun cula lhaboura. Dórun, assi, mais un amporrionico pa que la gente nuoba las abandonasse.
Se, ne l seclo XVI, l çpoblamiento de l Paiç era mui preacupante, ne l seclo XXI, l çpoblamiento de la maior parte de las tierras de l Anterior ye mesmo alarmante!…
Para ber cumo la situaçon ye preacupante, bonda ler…
“Vivemos cada vez mais (…) em cidades grandes do litoral: 74% da população aglomera-se, por vezes em condições precárias e sem qualidade de vida, em apenas 2,4% do território. No mais, Portugal, ao contrário do que tantas vezes julgamos, permanece um país quase totalmente rústico, em 94% da sua área. (…) só uma parte dessa terra é efectivamente aproveitada para fins agro-silvo-pastoris. Cerca de 23% do Portugal rústico é composto por matos e incultos.”
Rodrigo Sarmento de Beires et al. (2013), O Cadastro e a Propriedade Rústica em Portugal, Fundação Francisco Manuel dos Santos, Lisboa, pps. VII-VIII. In https://www.academia.edu/…/O_Cadastro_e_a_Propriedade_R… (sítio de la Anternet, cunsultado an 25/07/2021).
…i inda las últimas nobidades:
“As únicas regiões em que foi registado um crescimento da população entre 2011 e 2021 foram o Algarve (3,7%) e a Área Metropolitana de Lisboa (1,7%). Já as restantes regiões do país “viram decrescer o seu efetivo populacional (…).
(…) o INE concluiu que, na última década, o país acentuou o padrão de litoralização e reforçou o movimento de concentração junto da capital. “A análise por município permite verificar que os territórios localizados no interior do país perdem população, sendo que os municípios que assistiram a um crescimento populacional situam-se predominantemente no litoral, com uma clara concentração em torno da capital do país e na região do Algarve””.
Pa quedardes a saber l stado a que, an termos de perda de populaçon, chegórun ls cunceilhos de la(s) Tierra(s) de Miranda, mas tamien todos ls outros cunceilhos de l Nordeste Stramuntano i de l Anterior de Pertual nun le quedórun muito atrás, bonda cunsultar ls dados de ls Censos 2021 ne l sítio de l INE na Anternet.
Bede bien l que, antre 2011 i 2021, se passou ne ls trés cunceilhos de la Tierra de Miranda:
Bendo cun uolhos de ber estes númaros i se ls cumpararmos culs de ls Censos de la sigunda metade del seclo passado i de l ampercípio deste seclo (1960, 1970, 1981, 1991 i 2001) solo mos restra dezir: ye ũa lhástima, ũa outéntica calamidade demográfica! Se cumpararmos tamien la populaçon de ls trés cunceilhos an 2021 (18 934) cun la de la freguesia de “Braga – São Vítor”, adonde moro (32 822), bemos que pouco le falta para qu’esta freguesia solica tenga l dobro de moradores de ls de ls cunceilhos de la Tierra de Miranda todos juntos.
Esta calamidade demográfica nun ye ũa fatalidade! L nuosso çtino somos nós que l fazemos! Se, ne l passado i anté hoije, ls bários gobernos nada fazírun, hoije, cuntínan a pouco fazer a bien de la nuossa gente. Se las políticas seguidas pul Poder Central nun ténen sido nada buonas pa la nuossa tierra, pa l nuosso País i pa l Mundo, al Poder Local nun le fáltan tamien “culpas ne l cartório”. Tenemos, anton, que mudar de políticas i cumoquiera tamien de mos çcartarmos dalguns políticos, sculhindo aqueilhes que sírban i déian l sou melhor pula nuossa tierra i pul nuosso Paíç. Se quegirmos modificar este stado de las cousas, resgatar i rebitalizar las nuossas tierras, tenemos, anton, que, pa bien de todos, pa la Justícia i mesmo anté pa la Defénsia de Pertual, sermos nós a fazer l que stubir nas nuossas manos i al nuosso alcance para ajudar a resolber tan grabe porblema.
Para antendermos melhor las nuossas registéncias, deixai que bos diga l que, hai yá alguns anhos, l tiu Aran Steba, l único home nacido, criado i que siempre bibiu an Angueira i passou de 100 anhos de bida, cuontaba a quien le quegisse çcuitar:
Antigamente, acabado o desmame do príncipe herdeiro, o rei ordenava ao cozinheiro que lhe misturasse e ministrasse uma pequena dose de veneno na comida e que, à medida que o príncipe crescesse, lhe fosse ajustando a dose.Assim, quando fosse ele a reinar, se o envenenassem, o novo rei, habituado a reagir ao veneno, estaria, certamente, em condições de sobreviver ao envenenamento.
Mutatis mutandis, somos lhebados a suponer, a sprienciar ou a feturar l que se passará cun las pessonas que nacírun ou, inda nuobas, scapórun, quedórun i s’habituórun a bibir na capital i noutras cidades. Ampeçando deç nuobicas a respirar essa sustáncia q’alhá hai a la farta, quando chegáren a adultas sentiran que le fai falta, que nun poderan passar nin mesmo bibir sin eilha.
Será que, cun nós i cun muitas outras pessonas, nun se passará l mesmo ou cousa parcida?
Agradeço ao amigo David Ferreira o amável convite que, em jeito de desafio, me fez para escrever um texto em Mirandês para o partilhar na página do Facebook do Movimento Cultural da Terra de Miranda. Esta é uma das razões de ter escrito “Pula Tierra de Miranda”, que, para além de uma visita (virtual) guiada ao Planalto, é também uma forma de homenagear as/os mirandesas/es que souberam preservar a sua cultura: a “Lhéngua”, as maneiras de ser, de viver, de trabalhar, de vestir, de conviver e de se divertirem. Mantiveram, assim, a sua identidade cultural que, nem o padre na igreja, o/a professor/a na escola e não obstante quaisquer outras formas de pressão social sobre elas/es exercida, a conseguiram apagar, contrariar ou derrubar.
Convido-a/o a, por meados de junho, acompanhar o voo de uma pombinha – se calhar à procura de par –, pelo Planalto Mirandês. Faça então de conta que é o seu drone e deixe-se conduzir por ela.
Manhã cedo, ainda antes do Sol despontar no horizonte e de se pôr a camino, que é como quem diz, de se deitar a voar do pombal, como a mãe não se cansava de a prevenir, a pombinha toma as devidas precauções. É que, como por ali se ouve dizer, quem tem rabo tem medo. Pondo-se, então, a espreitar o céu para todos os quadrantes, parece-lhe que o dia vai estar claro e de feição e, talvez por ainda ser cedo, também não vê qualquer sinal de andar por ali a voar qualquer águia ou gavião outra ave de rapina.
Da aldeia de Uva, perto do sítio onde os limites dos concelhos de Vimioso, Mogadouro e Miranda se tocam, bate as asas, ribeira de Angueira acima, caras a nordeste. Por povoações de Vimioso, mas perto de outras do concelho de Miranda – Fonte Ladrão, Granja, São Pedro da Silva –, lá vai ela: de Uva para Vila Chã da Ribeira, passando pelos Picadeiros, a Terronha e a marra entre os termos de Caçarelhos e da “Bila”, sobrevoando o termo e as povoações de São Joanico e de Serapicos, infletindo, primeiro, para sueste e, logo depois, para nascente, vai dar ao termo de Angueira. Pela fraga d’Águia, quase ao fundo e entre as vertente da Gralheira e do cabeço da Quecolha, num instante, vai dar ao Múrio, uma vertente rochosa a pique, de sopé quase colado à ribeira e ao lado da aldeia. Avistando a fonte na ladeira, pousa para beber um trago de água e encher o papo com umas sementes. Sim, que, como qualquer drone, também ela precisa de recarregar baterias! E, para descansar as asas, caminha até ao alto do monte e, parando um instante à sombra de uns carvalhos, aproveita também para contemplar as vistas da povoação.
Claro que, quando voava sobre a Fonte Santa, vira água um tanto amarelada a borbulhar na nascente. Cheirando-lhe também a enxofre, não lhe pareceu estar grande coisa para se beber. Mas, talvez estivesse enganada, pois dizem que faz muito bem ao corpo, por dentro e por fora.
Angueira: Moinho das Três Rodas ou dos Lucas em Terroso. Para além de açude e de calendra, dispõe ainda da casa do moleiro.
Continuando a voar, ribeira acima, pela Cavada, a Senhora, Ourreta Quente, a Edra, Terroso e entre o Castro e o Juncal, vai dar ao Gago, onde as marras marcam o fim do termo de Angueira e do concelho de Vimioso e o início dos de São Martinho e da Especiosa e do concelho de Miranda; de seguida, sobrevoando o termo e a povoação de São Martinho, segue até à raia, ao sítio onde a ribeira, vinda de Alcanices em Espanha, entra em Portugal.
Lá do ar, de Uva até à raia, em todas as povoações que sobrevoou, viu pombais, corriças, moinhos, casas de moleiro, açudes e calendras – a maior parte deles abandonados e a ameaçar ruína –, pontes e pontões, hortas, lameiras/os, veigas e ribeiros, como também matas de carvalho, freixos, amieiros e choupos em grande quantidade e ainda algumas carrasqueiras e olmeiras. Lamentavelmente, os olmos de grande porte e muitas trepolas, que, juntamente com os choupos, mais parecia andarem ao desafio para ver quais deles seriam as árvores mais altas que antes havia por estes lados, mas que. há muitos anos, a seguir ao acidente nuclear de Chernobyl, tinham secado. Para além dos porcos que deixaram de ter a folha nas caldeiradas, quem pagou também foi a cegonha que, devido a isso, ficou sem ninho.
Para além de avistar algumas pessoas nos caminhos, burros e boiadas nos lameiros e um ou outro rebanho por terras ou montes do termo, a nossa pombinha não se cansa de escutar a sarabanda daquela orquestra de tantos e várias espécies de pássaros a chilrear, cada qual à sue maneira, mas todos ao mesmo tempo, nas margens da ribeira.
O ribeiro dos “Milanos” no início da primavera e perto da “Retuorta” e da “Yedra” onde desagua na ribeira de Angueira. Foto da amiga Fátima Malheiro a quem agradeço ter-me autorizado a publicá-la.
Sobrevoando depois os montes da raia ao lado de Cicouro, antes da povoação, avista aquela capela que, com o seu campanário de pedra, quase parece uma igreja. A seguir, pelo lado de Constantim, chega ao monte e à capela da Senhora da Luz. depois de planar um momento no ar, deixando para trás a raia, esvoaça para o Naso. Ainda nem seria meia manhã quando pousa na cruz do campanário da igreja do santuário. Dali mesmo, começa, então, a olhar em redor.
Vistas do campo da feira no santuário do Naso caras a poente: a povoação da Speciosa, os serros e os cabeços de Angueira, a serra de Avelanoso e os montes de Vale de Frades e Vale de Pena por onde passa a raia; da esquerda para a direita, as serras de Bornes, Nogueira i Montesinho e, lá atrás e mais longe, a serra da Sanábria, já em Espanha.
De nascente a poente, no sentido dos ponteiros do relógio, acompanha o arco desenhado pelo Sol. Ao longe, olhando da terra ao céu, enche os olhos e a alma com uma paleta de cores, que, de verde, vai variando a dourado, amarelo e castanho, e de azul, a cinzento e a branco. De longe a longe, avista algumas povoações.
Olhando para nascente, para trás da Póvoa, Ifanes e Paradela, o sítio onde primeiro começa por dar o Sol em Portugal, arregalando os olhos, acompanha as Arribas do Douro, que, tanto do lado de Portugal como do de Espanha e para cá e para lá da cidade de Miranda, escondem o rio e as suas barragens.
Binóculos, para quê? Que, não sendo nenhuma pita-cega, nem deles precisa. Basta-lhe fazer “zoom” com os olhos e já está. Mesmo assim, dali, não consegue alcançar nenhum miraDouro, nem Miranda do Douro, nem as vinhas, nem mesmo as povoações, que, para cá ou para lá da cidade, ficam perto das Arribas.
Para sul, dá de caras com aquele lençol plano, quase sem rugas, que, desde o sopé dos montes, mesmo ali ao lado e por onde passa a raia, e das Arribas, para cá e para lá de Miranda, se estende até ao sopé dos montes e serras de Mogadouro e de Macedo.
Caras a poente, mais ao longe, a linha de horizonte desenhada pelas serras de Nogueira e de Montesinho e, atrás e ao lado desta, pela de Sanábria, já em Espanha; baixando para Bragança e passeando os olhos pelo castelo e pelos montes que ocultam os rios Sabor e Maçãs, observa as terras planas entre os montes e os castelos de Outeiro, de Algoso e de Penas Roias; nas terras planas de cada lado dos montes por onde, ao fundo, corre o rio Maçãs, avista, para lá do rio e mais longe, Argoselo, Carção e Santulhão, ficando a Matela, Junqueira e a Abinhó escondidas atrás dos montes; para cá do rio e mais perto, Pinelo, Campo de Víboras e Algoso, ficando Vale de Algoso escondido num vale; e, a meio e entre todas estas povoações, a “Bila” (Vimioso).
Paisagem e linha de horizonte de Santulhão caras a poente. Foto partilhada por David Lopes em “Santulhão Atalaia” e a quem agradeço a amabilidade de me ter autorizado a publicá-la.
Apontando os olhos para norte, repara, depois, nos montes por onde passa a raia que, de Vale de Pena e Vale de Frades, continuando pela serra de Avelanoso, vai dar à fronteira das Três Marras; ainda mais perto, perfilam-se e destacam-se os serros e os montes de Angueira, entre e ao fundo dos quais, como de manhã bem viu, corre a ribeira.
Já que aqui está, descansou um bocadinho e ainda é cedo, para ver melhor e em mais pormenor o Planalto, aponta o bico e ala para Miranda. Entre os termos de Malhadas, dum lado, e da Póvoa e Ifanes, do outro, para por uns momento numa seara de trigo e toca a encher o papo com umas sementes. Voa, depois, para mais abaixo, sobre uns lameiros nos dois lhados de um ribeirito. Ouvindo uma campainha, repara numa boiada – mais de uma dúzia de vacas, todas de raça mirandesa, de três ou quatro vitelitos, um bezerro ainda mamão e um touro corpulento e todo pimpão – a pastar a erva mais fresca junto do sulco da água e ao redor da fonte. Toda vaidosa com a sua coleira larga e de pele de vaca cravejada de dourado à volta do pescoço, a vaca da campainha é das mais novas e a mais elegante. E, à volta dos freixos junto à parede da borda mais seca do lameiro, nem sequer falta uma burra e o seu burrito a morder os rebentos de uma freixieira.
Voando, depois, até um pouco antes do Palancar, aponta os olhos caras ao Douro e avista Pena Branca. Mas, por mais que lhe custe, nem pensar em ir até Aldeia Nova e ainda menos ao miraDouro de São João das Arribas e mesmo a Vale d’Águia. Tanto mais que, ao longe, mas para aqueles lados, avista um bando de aves a planar, descrevendo vários círculos no ar. Não dando para ficar a saber se são abutres ou águias ou ainda outras aves, de uma coisa fica com a certeza: são aves de rapina.
Esvoaça, então, rio Fresno abaixo, para Miranda. Mal lá chega, pousa na torre mais alta, mas ruída em parte, do castelo. Enquanto descansa um pouquinho, põe-se a contemplar a cidade: à esquerda, a parte nova e, em frente e à direita, a parte velha, dentro das muralhas. Mas que bela cidade e que bem cuidada está!
Num voo ligeiro sobre o casario, vai a dar ao Largo D. Afonso III, ao cimo da Rua da Costanilha e entre o Museu da Terra de Miranda e os Paços do Concelho. Lá de cima, dá para ver o mundo de pessoas que ali estão ou lá se cruzam. Algumas delas param algum tempo a contemplar, fotografar ou filmar os enfeites, os edifícios e as estátuas da moça e do moço, uma em frente e a olhar para a outra e ambas vestindo trajes mirandeses.
Rua que vai dar à Sé de Miranda do Douro. Foto da amiga Maria da Luz Fernandes Pires a quem agradeço ter-me autorizado a publicá-la.
Deixando para trás a praça, vai pousar no cata-vento da torre da esquerda da Sé. Sentindo-se ali bem mais segura, põe-se então a contemplar, a norte e a nascente, as Arribas de um lado e outro do rio que passa lá em baixo, e a pousada em cima; do outro lado, aquele rochedo castanho raiado de amarelo que parece precipitar-se no rio; quase à frente e em baixo, a barragem que, para além de produzir eletricidade, dá para passar de lá e para cá de Portugal ou de Espanha. A pombinha abre a boca – é como quem diz, o bico –, de espanto ao ver tantas pessoas, umas a sair outras a subir para o barco e, navegando rio acima e, depois, rio abaixo, a visitar, observar, fotografar ou filmar as Arribas e os abutres, águias e outras aves de rapina, os precipícios e aquelas vistas deslumbrantes das margens do Douro.
Não fosse ter que ir a mais lados, antes de voltar para casa – ou, dizendo melhor, para o pombal –, e talvez por ali ficasse pasmada mais umas horas.
Ainda que bem lhe custasse, mas para não correr riscos, nem sequer se atreve a voar para as Arribas, nem para cima nem para baixo de Miranda e ainda menos para lá do rio. Assim, tem de contentar-se com olhar lá para baixo e em frente para a barragem e o bem conhecido rochedo do lado de lá do rio. E, pasmada com tudo quanto vê, não lhe falta vontade de espreitar também o interior da Sé, especialmente, o famoso Menino Jesus da Cartolinha. Mas, estando muitas pessoas à porta, com tal vontade fica. Mesmo assim, ainda lança os olhos sobre aquela arcada que, em tempos, era a parte de baixo do paço episcopal.
Ainda lhe faltava bem que ver na cidade e à sua volta, mas, passando já de meio-dia, havia que continuar a voar para visitar e ver ainda tanta coisa mais…
Então, com Vale de Mira, à direita, sobrevoa Cércio e, de seguida, por entre Freixiosa, à esquerda, e Duas Igrejas, à direita, continua viagem para Picote.
Avistar Duas Igrejas lembrou-lhe ouvir dizer ser lá que, dantes, as pessoas apanhavam o comboio. Mas, agora, passados já quase quarenta anos, nem comboio nem mesmo linha há para o apanhar. E, se ainda lá está a estação, é só porque de lá não a conseguiram tirar! Então, que remédio tem senão continuar a voar. Vá lá que, pelo menos assim, dá para apreciar melhor as vistas de um lado e do outro de por onde passar.
Depois, esvoaçando ao lado da povoação de Vila Chã da Braciosa e com Fonte Aldeia à direita, segue para Picote e, de propósito, vai diretamente para o miraDouro da Fraga do Puio.
Está bom de ver que tem que andar – ou, dizendo melhor, voar – por ali de olho bem listo e com todo o cuidado, não vá uma águia ou algum gavião atirar-se a ela e deitar-lhe as garras. Mas, vale bem a pena correr tão grande risco. É que as vistas daquele precipício sobre o rio, da barragem, de ambos os lados das Arribas, do termo e do casario da povoação de Picote e do Barrocal do Douro – mesmo que as casas dos engenheiros estejam ali ao abandono e tão mal cuidadas que é uma pena – são mesmo de cortar a respiração, de arregalar bem os olhos e de encher a alma! Quase parece que a natureza e o homem se deram as mãos para nos deixarem aquela maravilha!
Continuando, depois, a sobrevoar o termo, por cima de alguns pomares, vinhas e searas de trigo, vai dar à vila de Sendim. Fosse ela gente e, certamente, como as pessoas que ali se vêem, umas à porta e outras no interior do restaurante, também não passaria sem se regalar a comer a posta na Gabriela.
De Sendim, com Urrós à direita, voa até à barragem de Bemposta. Mais uma vez, fica espantada com a beleza daquelas paisagens e vistas das povoações. Só lhe dá pena ver, como vira também na encosta próxima da barragem de Miranda, aquela vergonha, o dano ambiental e o perigo para as pessoas, que representam as pedreiras a céu aberto que, na barreira do lado de cá, ali deixaram os responsáveis pela construção e, mais tarde, pela administração das barragens.
Ainda lhe passa pela cabeça pôr-se a caminho – ou melhor, voar – de Mogadouro. Mas, como já não daria tempo e tem ainda pela frente uma boa caminhada – é como quem diz, um grande voo a dar –, muda de ideias. Assim, a visita a Mogadouro e à maior parte das povoações do concelho terá de ficar para outro dia.
Então, toca a andar – ou melhor, a voar –, que se faz tarde. Passando já de meia-tarde, com o Sol a dar-lhe quase de frente, voa do termo de Bemposta para o de Urrós, onde avista as ruínas duma capela bem antiga, mas de rara beleza, e aquele vale onde algumas pessoas de lá têm as suas “bodegas”. Chegada à parte mais alta do termo, continua por entre Travanca e Sendim e depois ao lado de Saldanha, o mais a direito e ligeira que pode, voa para a Atenor. Tanto do lado de Miranda como do de Mogadouro, avista o mesmo tipo de paisagens: vinhas, pomares, alguns lameiros, terras de arada e searas de trigo que, de um verde desbotado, parecem aproximar-se do dourado. De seguida, com Prado Gatão à direita, por entre Teixeira e Palaçoulo e, depois ao lado de Mora e com Fonte Ladrão à direita, avista ao longe os termos e as povoações de Águas Bibas, Saldanha, Algoso e o seu belo e altaneiro castelo sobre aquele rochedo quase a despenhar-se sobre a ribeira de Angueira e ainda a torre do castelo de Penas Roias.
Claro está que já não avista tantas searas como os avós lhe diziam ver-se dantes, quando as trigueiras e as aradas ocupavam a maior parte das terras de cultivo do Planalto. Mas, sendo fim de tarde, tal como antigamente, avista também rebanhos a sair do esteio e a caminho de algum ribeiro e boiadas já a caminho de casa. Se as ovelhas, já tosquiadas, seguem, umas coladas às outras, atrás do pastor, é o boieiro que, atrás da fila de vacas, segue a boiada.
Está já o Sol a pôr-se, quando a pombita chega ao seu pombal em Uva. Estafadinha de todo, quem sabe se, como se ouve por aí dizer, também ela dirá lá com os seus botões: “Só me apetece caldo e palheiro!”
Foi uma pena que, desta vez, não tenha dado para passar e parar, pelo menos um instante, em Palaçoulo. Mas, como esta povoação não fica longe de Uva, um dia destes há de dar um voo até lá, aproveitando, assim, para visitar a povoação e ver as fábricas de facas e de pipas e o mosteiro das freiras italianas. E, como ficam a caminho, quem sabe se, na ida ou na volta, não aproveitará também para visitar as minas de Santo Adrião, São Pedro da Silva, Vilar Seco, Caçarelhos, Genísio, Águas Vivas, a Granja, Prado Gatão e até mesmo Duas Igrejas.
Como qualquer povoação, também cada pessoa é como é, diferente das demais. Mesmo para quem não saiba ler nem escrever, a vida é como um livrinho onde, dia a dia, vai anotando mais um pouquito da sua. A maior parte das pessoas do Planalto e arredores foram escrevendo na Língua que, em casa, com os familiares, e, na povoação, com os vizinhos e amigos, aprenderam e se afizeram a falar: o Mirandês. Mesmo assim, com o padre na igreja, o/a professor/a na escola, com a gente fidalga e as pessoas de fora que falavam a outra nossa Língua, aprenderam também a falar grave: o Português.
Ainda antes da nacionalidade e durante muitos séculos, as gentes de Miranda, de Mogadouro e de Vimioso sentavam-se à mesma mesa, alimentavam-se do mesmo caldo, cozinhado com os mesmos ingredientes e temperos e ao lume no mesmo pote cultural. No entanto, as continuidades territorial, social e cultural não impediram a imposição de uma descontinuidade político-administrativa vinda de fora. Há cerca de dois séculos, a estabilização das localidades que, até hoje, integram cada um dos municípios ajudou a acentuar alguns dos traços que, atualmente, os diferenciam. Contudo, as suas gentes continuaram a encontrar-se, a conviver, a confraternizar e a celebrar em comum nas feiras e festas da Luz, do Naso, de Malhadas, dos Gorazes, de Caçarelhos, de Miranda, de Mogadouro e de Vimioso. Apesar das diferenças, integrando cada um dos concelhos a Terra de Miranda, as suas gentes são sensíveis ao apelo à sua (re)aproximação. É que, ainda antes e após a formação de Portugal, partilham as mesmas identidade e matriz cultural: os modos de falar, de ser, de (con)viver, de trabalhar e de se divertirem. Para além disso, vivenciam idênticos problemas, especialmente, a hemorragia demográfica provocada pela diáspora, que, a partir do início dos anos 60 do século passado, se traduziu no despovoamento das localidades que os integram, no definhamento da atividade económica e no envelhecimento da população que, resistindo a tudo, nelas continua ainda a viver. Ameaçando comprometer a própria viabilidade de cada um dos três concelhos, é natural que, conjuntamente, tentem encontrar solução para estes problemas.
Chegou a hora de, em vez de continuarem de costas voltadas e cada qual a olhar para o seu umbigo, os concelhos de Miranda, de Mogadouro e de Vimioso darem as mãos. Ainda que tenham as suas diferenças, é bem mais o que pode unir que o que separa as povoações e a gente da Terra de Miranda.
Parque de Merendas na Cavada em Angueira. Era aqui que, nos sábados e domingos de verão dos anos 50 e 60 do século passado, os barragistas costumavam parar para pescar, apanhar caranguejos, nadar, refrescar-se i descansar.
À primeira vista, a criação do Movimento Cultural da(s) Terra(s) de Miranda teve sobretudo a ver com as barragens. A respeito destas, deixe que lhe lembre uma coisa: nos anos 50 e 60 do século passado, era eu garotito, de manhã à tarde dos sábados e domingos do verão, nas valetas da estrada entre a Cavada e a igreja e nas bordas do caminho da Sanca para os Pontões, viam-se tantos automóveis estacionados… Eram dos barragistas que, com as suas famílias, iam de propósito, a Angueira para a pesca, a apanhar caranguejos, e nadar, refrescar-se e descansar nas sombras bem frescas das margens da ribeira. Provavelmente, terá sido nessa altura que, pela primeira vez, ouvi aos barragistas dizer: “Bota p’rá barragem de Miranda que a de Picote já não anda!…”
Mas a criação do Movimento Cultural não teve apenas a ver com as barragens de Miranda, Picote e Bemposta, como a criação da Rede Atalaia também não teve só a ver com a reduzia participação dos cidadãos do concelho de Vimioso nas eleições. Ambas tiveram mais a ver com a necessidade de, quanto antes, ajudar a criar as condições para revitalizar a Terra de Miranda, ou seja, as localidades dos concelhos de Miranda, Mogadouro e de Vimioso.
Os problemas da Terra de Miranda, como, se não de todas, pelo menos da maior parte das localidades do Nordeste Transmontano e até mesmo de todo o Interior do País, não sendo apenas de hoje, vêm já de mais atrás. Basta lembrar o que, após o cabido da Sé e decorridos dois anos sobre o cerco à cidade, em 1764 e num invulgar e peculiar ato de “coragem” e “bravura”, Don Frei de Miranda Henriques, o 23.º e último bispo de Miranda, lhes fez: abandonou a cidade e escapou para Bragança. Trata-se de um rico exemplo que – como, desde o século passado até hoje, o povo da Terra de Miranda está cansado de ver – não havia de ficar sem seguidores: os governantes de Portugal que parece quererem imitá-lo.
A ver se, desta vez, o povo da Terra de Miranda se levanta e não se contenta apenas com, em paga e para que ninguém de Miranda se esqueça, gravar na pedra tumular do referido bispo: “Aleixo, bispo indigno (…) 1764”. Sim, que, como escreveu o saudoso e ilustre mirandês Amadeu Ferreira e os Galandum Galundaina tão bem cantam, “ESTA MALTA NUN ARREDA!”
Tengo q’agradecer al amigo David Ferreira l amable cumbite, que, an jeito de zafio, me fizo pa screbir un testo an Mirandés pa l partelhar na páigina de l Facebook de l Mobimiento Cultural de la Tierra de Miranda. Esta ye la rezon de tener screbido Pula Tierra de Miranda, que, pa lhá dũa besita (birtual) guiada al Praino, ye tamien ũa maneira d’houmenagear las/ls mirandesas/es que soubírun cunserbar la sue cultura: la Lhéngua i ls sous modos de ser, de bibir, de trabalhar, de se bestir, de cumbibir i de se debertíren. Mantubírun assi la sue eidentidade cultural que, nin l cura na eigreija, l/a porsor/a na scola ou qualquiera outra forma de presson social que l’armórun a la sue buolta, habíen de cunseguir cuntrariar, apagar ou fazer sbarrulhar.
Cumbido-bos a, pul meio de junho, acumpanhar l bolo dũa palumbica – se calha tamien a la porcura de par –, pul Praino Mirandés. Fazei anton de counta qu’eilha ye l buosso “drone”.
Purmanhana, inda antes del Sol ampeçar a raiar i de se poner a camino, que ye cumo quien diç, de se botar a bolar de l palombar, cumo la mai nun se cansaba de l’acunselhar, la palumbica toma las debidas precauçones. Ye que, cumo s’oube por ende dezir, quien ten culo ten miedo. Ponendo-se, aton, a spreitar bien l cielo pa todos ls lhados, daba aires q’l die iba a star claro i, cumoquiera por ser inda cedo, tamien nun se bie modo d’andar por eilhi a bolar ningũa abe de rapinha, subretodo l’águila ou l gabilan.
De l pobo d’Uba, cerca da onde ls lhemites de ls cunceilhos de Bumioso, Mogadouro i Miranda se tócan, bate las alas, ribeira d’Angueira arriba, caras a nordeste. Por poboaçones de Bumioso, mas cerca d’outras de l cunceilho de Miranda – Fuonte Lhadron, Granja, San Pedro de la Silba –, alhá bai eilha: d’Uba pa Bila Chana de la Ribeira, puls Picadeiros, la Terronha i la marra antre ls termos de Caçareilhos i de la Bila, subrebolando l termo i las poboaçones de San Joanico i de Çarapicos, inda mal habie nacido l Sol, muda de direçon, purmeiro, pa sudeste i, lhougo apuis, pa naciente, i bai a dar al termo d’Angueira. Pula fraga d’Águila, a meia barreira de la Gralheira i passando al lhado de l cabeço de la Quecolha, nistantico, bai a dar al Múrio, un penedo a pique, quaije pegado a la ribeira i al lhado de la poboaçon. Abistando la fuonte a meia barreira, pousa pa buer ũa pinga d’auga i anchir l papo c’ũas semientes. Si, que, cumo qualquiera drone, tamien eilha ten que recargar bateries! I, pa çcansar las alas, bota-se a caminar até al cimo de l monte, adonde para un cachico a la selombra dũa touça i aporbeita tamien pa mirar la poboaçon. Que guapas bistas d’Angueira deilhi se ten!
Claro que, quando bolaba subre la Fuonte Santa, biu la auga a borbulhar na naciente un cachico amarielha. Cheirando-le tamien a anxofre, nun le pareciu ser grande cousa pa se buer. Mas, cumoquiera stubisse anganhada, pus dízen que fai mui bien al cuorpo, por drento i por fuora.
Angueira: Molino de las Trés Ruodas ou de ls Lucas an Terroso. Pa lhá de la çuda i de la caliendra, ten inda la casa de l molineiro.
Cuntinando a bolar, ribeira arriba, pula Cabada, la Senhora, Ourrieta Caliente, la Yedra, Terroso i antre l Castro i l Juncal, bai a dar al Gago, adonde las marras márcan q’acában l termo d’Angueira i l cunceilho de Bumioso i ampéçan ls de Samartino i de la Speciosa i l cunceilho de Miranda. De seguida, subrebolando l termo i l pobo de Samartino, bai até la raia, al sítio adonde la ribeira, benida d’Alcanhiças an Spanha, entra an Pertual.
D’Uba até la raia, de l aire, biu que todas las poboaçones que subrebolou ténen bários palombares, corriças, molinos, casas de molineiro, çudas, caliendras i algũas deilhas tamien pison – quaije todos abandonados ou a amanaçar rúina –, puontes i puntones, huortas, lhameiros/as, beigas i ribeiros, cumo tamien carbalhos, freznos, amineiros i choupos a la farta i inda algũas carrasqueiras i uolmeiras. Zafertunadamente, yá nun puodo ber ls uolmos de grande porte i tuoro cun muitas trapolas. Éran tan fuortes i tan altos que quaije parecie andáren al zafiu culs choupos a ber quales deilhes serien las arbles mais altas que, dantes, habie por estes lhados. Mas, a seguir al zastre de Chernobyl i, cumo tal, hai bien anhos, tenien secado todos. Pa lhá de ls cochinos, que quedórun sin fuolha nas caldeiradas, quien pagou tamien fui la ciguonha que, por bias disso, quedou sin nial.
Pa lhá d’abistar algũas pessonas ne ls caminos, burros i buiadas ne ls lhameiros i un ou outro ganado por tierras ou montes de l termo, la palumbica nun se cansa de çcuitar la çarabanda daqueilha ourquestra sinfónica de tantos i bárias speces de páixaros a chilrar, cada qual a la sue maneira, mas todos al mesmo tiempo, nas marges de la ribeira.
L ribeiro de ls Milanos ne l ampercípio de la primabera i cerca de la Retuorta i de la Yedra adonde bai desaugar na ribeira d’Angueira. Retrato partelhado an Angueira Atalaia pula amiga Fátima Malheiro a quien agradeço tener-me outorizado a publicá-lo.
Subrebolando apuis ls montes de la raia al lhado de Cicuiro, antes de la poboaçon, abista aqueilha capielha branca que, cul sou campanairo de piedra, quaije parece ũa eigreija. A seguir, pul lado de l pobo de Costantin, chega al monte i a la capielha de la Senhora de la Lhuç. Apuis de plainar un cachico ne l aire, deixando para trás la raia, sbolaça pa l Naso. Inda nin serie meia manhana quando pousa na cruç de l campanairo de la eigreija de l santuairo. Deilhi, ampeça, anton, a oulhar alredor.
Bistas de cerca de l santuairo de l Naso caras a poniente: poboaçon de la Speciosa, sierros i cabeços d’Angueira, sierra d’Abelhanoso i montes de Bal de Frades i Bal de Pena por donde passa la raia; alhá lonje, de la squierda pa la dreita, las sierras de Bornes, Nogueira i Muntesino i, atrás i al lhado desta, la sierra de Senábria, yá an Spanha.
De naciente a poniente, ne l sentido de ls punteiros de l reloijo, acumpanha l arco dezenhado pul Sol. Al lonje, mirando la tierra i pa l cielo, inche ls uolhos i la alma c’ũa paleta de quelores, que, de berde, bai bariando para amarielho, dourado i castanho, i d’azul, para cinzento i branco. De lonje a lonje, abista algũas poboaçones.
Oulhando pa naciente, pa trás de la Pruoba i de Anfainç até Paradela, l sítio adonde purmeiro ampeça a dar l Sol an Pertual, arregalando ls uolhos, acumpanha las Arribas de l Douro, que, tanto de l lhado de Pertual cumo de l de Spanha i antes i apuis de la cidade de Miranda, scónden l riu i las sues barraiges.
Binócalos, para quei? Que, nun sendo niũa pita-ciega, nin deilhes percisa. Bonda-le fazer “zoom” culs uolhos i yá stá. Assi i todo, deilhi, nun cunsigue alcançar niun miraDouro, nin la cidade de Miranda, nin las binhas, nin mesmo las poboaçones, que, ũas para cá i outras pa lhá de la cidade, quédan cerca de las Arribas.
Para sul, dá de caras cun aquel lhençol praino, quaije sin angúrrias, que, zde l fondo de ls montes por donde, mesmo eilhi al lhado, passa la raia i que, de las Arribas, antes i apuis de Miranda, se stende até alhá al fondo de ls montes i sierras de Mogadouro i de Macedo.
Caras a poniente, mais al lonje, la lhina d’hourizonte dezenhada pulas sierras de Nogueira i de Muntesino i, atrás i al lhado desta, pula de Senábria, yá an Spanha. Abaixando pa la cidade de Bergáncia i passeando ls uolhos pul castielho i puls montes que tápan ls rius Sabor i Maçanas, bei las prainas antre ls cabeços i ls castielhos d’Outeiro, d’Algoso i de Peinhas Roias. Nas prainas que quédan de cada lhado de ls montes por donde, al fondo, cuorre l riu Maçanas, abista, pa lhá de l riu i mais lonje, las minas, la capielha de San Bartolomeu i la bila d’Argoselo i inda las poboaçones de Carçon i Santulhan, quedando la Matela, Junqueira i Abinhó scundidas atrás de ls montes; para cá i mais cerca, las poboaçones de Pinelo, Campo de Bíboras i d’Algoso, quedando Bal d’Algoso scundido nun balhe; i, al meio i antre todas estas, la Bila (Bumioso).
Paisaiges i lhina d’hourizonte ne l termo de Santulhan caras a poniente. Retrato partelhado por David Lopes an “Santulhão Atalaia” a quien agradeço tener-me outorizado a publicá-lo.
Apuntando ls uolhos para norte, repara, apuis, ne ls montes por donde passa la raia, que, de Bal de Pena i Bal de Frades, cuntinando pula sierra d’Abelhanoso, bai a dar a la frunteira de las Trés Marras. Inda mais cerca, perfílan-se ls sierros i cabeços d’Angueira por donde, cumo biu de manhana, al fondo i antre eilhes, cuorre la ribeira; a la squierda deilhes, l termo i las poboaçones de Caçareilhos, Bilasseco i Zenízio; i, inda mais cerca, mesmo a la frente de ls uolhos, la poboaçon i l termo de la Speciosa.
Yá qu’eiqui stá, çcansou un cachico i inda ye cedo, para ber melhor i an mais pormenor l Praino, apunta l bico i ala pa Miranda. Antre ls termos de Malhadas, dun lhado, de la Pruoba i d’Anfainç, d’outro, para un cachico nũa senara de trigo i bota-se a anchir l papo c’uns granicos. Bola, apuis, para mais abaixo, subre uns lhameiros ne ls dous lhados dun ribeirico. Oubindo ũa squila, repara nũa buiada – mais dũa dúzia de bacas, todas de raça mirandesa, trés ou quatro bitelicos, un bezerro inda mamon i un bui mui cuorpulento i bien guapo – a pascer la yerba mais fresca cerca de l’augueira i alredor de la fuonte. Chena de proua cula sue coleira lharga i de bezerro crabada de dourado a la buolta de l cachaço, la baca q’abana la squila ye de las mais nuobas i la mais galana. I, na borda de la parte mais seca de l lhameiro, cerca de la parede i alredor de ls freznos, nin sequiera fáltan ũa burra i l sou burrico a morder las fróncias dũa freixeira.
Bolando, apuis, al lhado de l Palancar i un cachico antes de Peinha Branca até al riu Frezno, inda bota ls uolhos caras al Douro. Mas, indas que bien le custe, nin pensar an ir até Aldinuoba i inda menos al miraDouro de San Joan de las Arribas, nin mesmo a Bal d’Aila. Para mais, al lonje, mas p’aqueilhes lhados, abista un bando d’abes a plainar, dezenhando bários circlos ne l aire. Se nun dá pa saber se seran abutros ou águilas, dũa cousa queda cula certeza: son abes de rapinha.
Sbolaça, mas ye, riu Frezno abaixo, caras a Miranda. Mal alhá chega, pousa na torre mais alta i sbarrulhada de l castielho. Anquanto çcansa un cachico, pon-se a mirar la cidade: a la squierda, la parte nuoba i, an frente i a la dreita, la parte bielha, drento de las muralhas. Mas que guapa cidade i que bien cuidada que stá!
Nun bolo delgeiro subre l casariu, bai a dar al Lhargo D. Afonso III, al cimo de la Rue de la Costanilha i antre l Museu de la Tierra de Miranda i ls Paços de l Cunceilho. De riba, dá para ber aquel mundo de pessonas qu’eilhi stan i ende se crúzan. Algũas deilhas páran un cachico para apreciar, tirar l retrato ou filmar ls anfeites, ls eidefícios i las státuas de la moça i de l moço, ũa birada pa la outra i ambas a dues an traijes mirandeses.
Rue que bai a dar a la Sé de Miranda. Retrato tirado pula amiga Maria da Luz Fernandes Pires a quien agradeço por me tener outorizado a publicá-la.
Quedando para trás la praça, bai a pousar ne l cata-bento de la torre de la squierda de la Sé. Sentindo-se eilhi bien mais sigura, pon-se anton a ber, caras a norte i a naciente, las Arribas dun lhado i doutro de l riu que passa alhá an baixo i la pousada an riba; de l outro lhado, pousa ls uolhos naqueilha peinha castanha raiada d’amarielho a percepitar-se pa l riu; quaije a la frente i an baixo, la barraige que, pa lhá de porduzir eiletrecidade, dá pa passar de i para Pertual ou Spanha. La palumbica abre la boca – ye cumo quien diç, l bico –, de spanto al ber tantas pessonas, ũas a salir outras a chubir pa l barco i, nabegando riu arriba i, apuis, riu abaixo, bejitar las Arribas i ber, retratar ou filmar ls abutros, águilas i outras abes de rapinha, ls percepícios i aqueilhas bistas zlhumbrantes de las marges de l Douro.
Nun fusse tener qu’ir a mais lhados antes de tornar para casa – ou, dezindo melhor, pa l palombar –, cumoquiera inda quedarie por eilhi pasmada mais ũas horas.
Indas que bien le custasse, mas pa nun assujeitar-se a algun peligro, nin sequiera s’astrebiu a bolar pa las Arribas, nin parriba nin para baixo de Miranda i inda menos pa lhá de l riu. Tubo, assi, de se cuntentar cun oulhar alhá para baixo i an frente pa la barraige i pa la bien coincida peinha de l lhado de lhá de l riu. I, pasmada cul que biu, nun le faltou buntade de spreitar tamien la Sé por drento, specialmente, l Nino Jasus de la Cartolica. Mas, stando muitas pessonas a la puorta, cula buntade se queda. Assi i todo, inda bota ls uolhos naqueilha arcada que, an tiempos, era la parte de baixo de l paço de l bispo.
Inda le faltaba bien que ber na cidade i a la buolta, mas, passante yá de mei-die, habie que cuntinar a bolar pa bejitar i ber inda tanta cousa mais…
Aton, cun Bal de Mira, a la dreita, bola subre Cércio i, de seguida, antre Freixenosa a la squierda i Dues Eigreijas a la dreita, caras a Picuote.
Abistar Dues Eigreijas lhembrou-le d’oubir dezir qu’era lhá que, dantes, las pessonas apanhában l camboio. Mas, agora, passados yá quaije quarenta anhos, nin camboio nin mesmo lhina hai pa l apanhar. I, s’inda alhá stá la staçon ye solo porque nun la cunseguíran tirar! Assi, que remédio ten senó cuntinar a bolar. Bá lá que, oumenos assi, le dá para apreciar melhor las bistas dun lhado i doutro da donde passar.
Apuis, sbolaçando pul lhado de l pobo de Bila Chana de la Barceosa i cun Fuonte Aldé a la dreita, toca pa Picuote i, da peto, bai a dar al miraDouro de la Fraga de l Puio.
Stá bien de ber que tubo q’andar – ou, dezindo talbeç melhor, bolar – d’uolho bien listo i cun todo l cuidado, nun fusse, pori, ũa águila ou algun gabilán atirar-ser a eilha i botar-le las garras. Mas, baliu bien la pena arriscar-se un cachico, pus las bistas daquel percepício pa l riu, de la barraige, dun lhado i outro de las Arribas, de l termo i de la poboaçon de Picuote i de l Barrocal – mesmo culas casas de ls angenheiros eilhi al abandono i tan mal cuidadas que ye ũa pena –, son mesmo de cortar la respiraçon, d’arregalar bien ls uolhos i d’anchir la alma! Quaije parece que la natureza i l home se dórun las manos para mos deixáren aqueilha marabilha!
Cuntinando, apuis, a bolar pul termo, porriba dalgũas binhas i trigueiras, bai a dar a la bila de Sendin. Fusse eilha gente i, cumoquiera, tal cumo las pessonas qu’eilhi se béien, ũas a la puorta i outras alhá drento de l restourante, tamien nun passarie sin regalar-se a quemer la posta na Gabriela.
De Sendin, cun Ruolos a la dreita, bola pa la bairraige de Bempuosta. Mais ũa beç, queda spantada cu’aqueilhas bistas i poboaçones. Só le dá pena de ber, cumo tamien tenie bido na lhadeira que, de las muralhas de l castielho dá pa la barraige de Miranda, aqueilha bergonha de danho al ambiente i de peligro pa las pessonas, deribados de las pedreiras a cielo abierto que, na barreira de l lhado d’acá, eilhi deixórun ls respunsables pula costrucion i, mais tarde, pula administraçon de las barraiges.
Inda le passou pula cabeça botar-se até Mogadouro. Mas, cumo yá nun darie tiempo i inda ten pula frente ũa buona caminada – que ye cumo quien diç, un grande bolo que dar –, muda d’eideia. Assi, la bejita a Mogadouro i a la maior parte de las poboaçones de l cunceilho tenerá que quedar para outro die.
Aton, ala que se fai tarde. Passante yá de meia-tarde, cul Sol a dar-le quaije de frente, bola pul termo de Bempuosta i apuis pul de Ruolos, adonde abista las rúinas dũa capielha mui antiga, mas bien guapa i aquel balhe adonde algũas pessonas d’alhá ténen las sues bodegas. Yá na parte mais alta de l termo, cuntinando por antre Trabanca i Sendin i apuis al lhado de Saldanha, l mais a dreito i delgeira que puode, bola pa l’Atenor. Tanto de l lhado de Miranda cumo de l de Mogadouro, abista paisages eiguales: binhas, pomares, alguns lhameiros, tierras de arada i trigueiras que, dun berde desbotado, stan a mudar pa dourado. De seguida, cun Prado Gaton a la dreita, por antre Teixeira e Palaçuolo i, apuis al lhado de Mora i cun Fuonte Lhadron a la dreita, abista al lonje ls termos i las poboaçones d’Augas Bibas, Saldanha, Algoso i l sou guapo castielho subre aquel percepício pindurado subre la ribeira d’Angueira i inda la torre de l castielo de Peinhas Roias.
Claro stá que yá nun abista tantas senaras cumo ls sous abós le dezien haber dantes, quando las trigueiras i las aradas acupában la maior parte de las tierras de fabrico de l Praino. Mas, sendo fin de tarde, tal cumo antigamente, abista tamien ganados zamurrados a salir de l steio i a camino dalgun ribeiro i buiadas a camino de casa. Se las canhonas, yá çquiladas, síguen, ũas coladas às outras, atrás de l pastor, ye l buieiro que, atrás de la fila de bacas, sigue la buiada.
Stá yá l Sol a çponer-se quando la palumbica chega al sou palombar an Uba. Stafadica de todo, cumo s’oube por ende dezir, cumoquiera dirá tamien eilha culs sous botones: “Só m’apetece caldo i palheiro!”
Assi i todo, dou tamien para ber de riba, ls termos i abistar las poboaçones d’Augas Bibas, Saldanha, Algoso i l sou marabilhoso castielho, an riba daquel fragaredo, un precepício pindurado subre la ribeira d’Angueira.
Fui ũa pena que, desta beç, nun tenga dado tiempo pa passar i parar, oumenos un cachico, an Palaçuolo. Mas, cumo esta poboaçon nun queda lonje d’Uba, un die destes há de dar un bolo até lhá, aporbeitando, assi, pa bejitar la poboaçon i ber las fábricas de nabalhas i de pipas i l mosteiro de las freiras eitalianas. I, cumo quédan pul camino, quien sabe se, na ida ou na buolta, nun aporbeitará tamien para ber las minas de Santo Adrion i bejitar las poboaçones de San Pedro de la Silba, Bilasseco, Caçareilhos, Zenízio, Augas Bibas, Granja, Prado Gatón i, até mesmo, Dues Eigreijas.
Cumo qualquiera poboaçon, tamien cada pessona ye cumo ye, çfrente de las demais. Mesmo para quien nun saba ler nin screbir, la bida ye cumo un lhibrico adonde, die a die, bai assentando mais un cachico de la sue. La maior parte de las pessonas de l Praino i alredores fúrun-la screbindo na Lhéngua que, an casa, cula sue parentela, i, ne l pobo, culs bezinos i amigos, daprendírun i afazírun-se a falar: l Mirandés. Assi i todo, cul cura na eigreija, l/a porsor/a na scola, cula gente fidalga i las pessonas de fuora que falában la outra nuossa Lhéngua, daprendírun tamien a falar grabe: l Pertués.
Hai cerca de dous seclos, ls cunceilhos bezinos de Miranda, Mogadouro i Bumioso quedórun cun las poboaçones que ténen hoije, mantenendo cada qual alguns traços que ls çtínguen. Mas, fazendo todos trés parte de la Tierra de Miranda, aparte las çfréncias, la sue gente sinte proua de la eidentidade que le dá partelhar ũa cultura quemun: ls modos de falar, de ser, de bibir, de trabalhar i de se debertir. Ye que, nas feiras i fiestas de la Lhuç, de l Naso, de ls Grazes, de Caçareilhos, las pessonas de Miranda, de Mogadouro i de Bumioso cuntinórun a cumbibir i a festejar ũas culas outras.
Inda antes de Pertual nacer i, bien seclos apuis, la gente de Miranda, de Mogadouro i de Bumioso assentában-se a la mesma mesa, quemíen de l mesmo caldo, cozinado culs mesmos angredientes i temperos i al lhume ne l mesmo pote cultural. Assi i todo, las cuntinuidades territorial, social i cultural nun ampedírun la amposiçon dũa çcuntinuidade política i administratiba benida de fuora. Hai cerca de dous seclos, la stablizaçon de las poboaçones que, até hoije, son parte de cada un de ls cunceilhos fizo oumentar alguns de ls traços que, agora, ls çfrencían. Mas, la sue gente cuntinou a ancuntrar-se, a cumbibir, a festiar i a celebrar an quemun nas feiras i fiestas de la Lhuç, de l Naso, de Malhadas, de ls Grazes, de Caçareilhos, de Miranda, de Mogadouro i de Bumioso. Indas que téngan las sues çfréncias, fazendo cada un de ls cunceilhos parte de la Tierra de Miranda, la sue gente ye sensible al apelo a la sue (re)aprossimaçon. Ye que, zde inda antes de Pertual eisistir, partílhan las mesmas eidentidade i matriç cultural: ls modos de falar, de ser, de (cum)bibir, de trabalhar e de se debertíren. Pa lhá disso, sínten eidénticos porblemas, specialmente, ls efeitos de la almorragie de la populaçon deribada de la grande salida, que, zde l ampercípio de ls anhos 60 de l seclo passado, zbaziou de gente las poboaçones que deilhes fázen parte, ne l definamiento de la atibidade eiconómica i ne l ambelhecimiento de la populaçon que, rejistindo a todo, neilhas cuntina inda a bibir. Amanaçando cumpormeter l própio mantenimento de cada un de ls trés cunceilhos, ye normal que, juntamente, porcúren ancuntrar soluçon par’estes porblemas.
Chegou la hora de, an beç de cuntináren de cuostas biradas i cada qual a oulhar pa l sou ambelhigo, la gente de ls trés cunceilhos dar las manos. Indas que téngan algũas çfréncias, ye bien mais l que les puode ounir que l q’aparta las poboaçones i la gente de la Tierra de Miranda.
Parque de las Merendas na Cabada d’Angueira. Ne ls sábados i deimingos de berano, ne ls anhos 50 i 60 de l seclo passado, ls barragistas questumában parar eiqui pa la pescarie, a caçar carangueijos, i pa nadar, refrescar-se i çcansar.
A la purmeira bista, la criaçon de l Mobimiento Cultural de la(s) Tierra(s) de Miranda tubo que ber culas barraiges. A respeito destas, deixai que bos lhembre dũa cousa: ne ls anhos 50 i 60 de l seclo passado, era you garotico, de manhana a la tarde de ls sábados i deimingos de berano, nas baletas de la strada antre la Cabada i la eigreija i nas bordas de l camino de la Çanca pa ls Puntones, bien-se tantos carros legeiros… Éran de ls barragistas que, culs sous fameliares, íban, da peto, a Angueira pa la pescarie, pa caçar carangueijos, i pa nadar, refrescar-se i çcansar nas selombras de las marges de la ribeira. Cumoquiera, tenerá sido nessa altura que, pula purmeira beç, oubi dezir als barragistas: “Bota pa la barraige de Miranda que la de Picuote yá nun anda!..Bota p’rá barragem de Miranda que a de Picote já não anda!…”
Mas la criaçon de l Mobimiento Cultural de la(s) Tierra(s) de Miranda nun tubo solo que ber culas barraiges de Miranda, Picuote i Bempuosta, cumo la criaçon de la Rede Atalaia tamien nun tubo solo a ber cula fraca partecipaçon de las pessonas de l cunceilho de Bumioso nas eileiçones. Cumoquiera la criaçon d’ambos a dous tubo mais a ber cula necidade de, quanto antes, ajudar a criar las cundiçones pa tornar a dar bida a la Tierra de Miranda, a las poboaçones de ls cunceilhos de Miranda, Mogadouro i de Bumioso.
Ls porblemas de la Tierra de Miranda, cumo, se nó de todas, oumenos de la maior parte de las tierras de l Nordeste Trasmuntano i, até mesmo, de todo l Anterior de l Paíç, nun sendo solo d’hoije, bénen yá de mais atrás. Bonda lhembrar l que, apuis de ls cónigos de la Sé i corridos dous anhos subre l cerco de la cidade, an 1764, nun fuora de bulgar i stordinairo ato de “curaige” i “brabura”, Don Frei de Miranda Henriques, l 23.º i redadeiro bispo de Miranda, les fizo: abandonou la cidade i scapou-se pa Bergáncia. Un rico eisemplo que – cumo, zde l seclo passado até hoije, l pobo de la Tierra de Miranda stá cansado de ber – nun habie de quedar sin seguidores: ls gobernantes de Pertual que mais parece andáren a eimitar este bispo.
A ber se, desta beç, l pobo de la Tierra de Miranda s’alhebanta i nun se cuntenta cun, an pagas i pa que naide de Miranda se squeça, grabar na piedra de la tumba de l bispo: “Aleixo, bispo indigno (…) 1764”. Si, que, cumo screbiu l soudoso i eilustre mirandés Amadeu Ferreira i ls Galandum Galundaina tan bien cántan, “ESTA MALTA NUN ARREDA!”
Este testo ye tamien ũa houmenaige a las pessonas que, ne ls anhos 50 e 60 de l seclo passado, ou seia, na mie anfáncia, coinci an Angueira. Zafertunadamente, uns tubírun qu’eimigrar cun las sues famílias pa l Brasil i outros, uns anhos apuis, tamien pa la Fráncia i la Spanha.
Ne ls anhos cinquenta de l seclo passado, stában inda por Angueira ls trés armanos cada qual coincido pula sue alcunha: l tiu Chapaça, l tiu Joan Paradinha i l tiu Manuel Licas. S’a mi nun me lhembra, tamien naide me soube dezir qual serie l nome de batizo de l tiu Chapaça. Mas, habie causos an que la alcunha era bien mais amportante que l berdadeiro nome dalgũas pessonas.
La poboaçon d’Angueira bista de l alto de ls Carreirones. Nun me lhembra bien, mas cuido que tirei este retrato an 1995
De l tiu Chapaça, só me lhembra d’oubir mius pais amentáren nel. Mas, sigundo me cuontou miu primo Aran, era casado cula tie Marie Prieta i tenien oumenos un filho, a que le chamában Zé Prieto. Morában ne l lharguito cerrado a seguir a la caleija de l lhado dreito i por trás de la casa de l tiu Joan Piçarra i de la tie Regina Sicha, al lhado de la lhameira de la tie Nabarra por donde passa l carreiron que, pula Mediana, dá pa la Salina i pa la Çanca i mesmo porriba de las huortas de la Mediana arrimadas a la Salina.
Cumo era dado a la pesca, questumaba matar l bício, fusse a la canha, cun rede ou mesmo cul teson i cun ratel, a apanhar uns barbos, scalhos, xardas i inda anguilas i até carangueijos. Ye que, nun sendo nada squesito, fazie cumo s’oubie dezir por ende: “todo l que ben a la rede ye peixe”. Claro que sou filho, qu’era un mocico yá bien spigadote, acumpanhaba i ajudaba sou pai a stender la rede i outros apetreichos de pesca na ribeira.
Nun die de primabera, pul final de tarde, tiu Chapaça i sou filho bótan-se, Mediana abaixo, pa la Salina. Para ber se nun andarie, pori, por eilhi l guarda-rius, atrabéssan pula puonte de la Çanca i ban a dar al poço de ls Puntones, un cachico arriba de l forno de la teilha. Assi i todo, antes de pegar a porparar ls apetreichos, inda spreita, por antre ls uolmos, ls choupos i ls amineros, pa l outro lhado de la ribeira i, apuis, pa riba i para baixo, caras a la Salina, al Areal i a la Faceira. Nun tenendo modo de star por eilhi, toca a anxotar cinco ou seis parros qu’inda andában na auga a fazer-le cuncurréncia. De seguida, arrefuce las mangas de la camisa i atira cula rede a la ribeira. Mas, nun cunseguindo q’alcançasse la outra banda de la ribeira, bira-se pa l filho, que staba al lhado del nas sues anzonices, i diç-le:
– Bá, Zé Preto, bota esses colh@#s à ribeira e toca a stender e acertar a rede!
Que remédio tubo l rapaç senó fazer l que sou pai le mandou! Indas que la buntade nun fusse muita, tira, anton, la camisa, las calças, las ciroulas i, todo znudo, bota-se de margulho na ribeira. Dá ũas braçadas i, nistantico, puxa, amanha i prende la rede ne ls amineiros de la borda de la outra marge.
Bá lá que, pa suorte del, era ampercípio de maio. Bondarie que fusse un més antes i, cuitadico, salirie de la ribeira todo angaranhido, cul queixo a tremer i a tritar ls dientes. Assi i todo, cun auga a scorrir-le pul cuorpo abaixo, parcie mesmo un pitico, todo anculhido i cumoquiera bien fresquito. Para mais, sendo yá lhusque-fusque, cul reciu de la ribeira, calor nun habie de tener muito.
Indas que nun fússen mui madrugadores, soutordie, purmanha, alhá tórnan eilhes al mesmo sítio de la ribeira a apanhar la rede i tirar ũa cestada chena de scalhos i barbos que, desta beç, son pa la tie de l senhor Joan Capador que ls tenie ancomendado.
Sigundo me cuontou miu armano Eimílio, noutro final de tarde, na cascalheira antre l fondo de l poço i l lhado de riba de ls Puntones por donde las pessonas que ban a pie atrabéssan la ribeira, certificando-se que nun andaba eilhi a la buolta l guarda-rius, tiu Chapaça i l sou Zé ampéçan a porparar ũa armadilha, a ber s’apanhában ũas xardas i uns peixicos. Pa lhá deilhes, de dues ties i ũa moça, que stában mesmo a acabar de lhabar la roupa ne ls lhabadeiros por baixo de ls puntones, i inda dues garoticas antretenidas a jogar las necras, nun se bie mais naide.
Bai aton, un dun lhado i outro doutro, seguindo la corriente de la auga, pégan an calhaus de la ribeira i pónen-se, lhado a lhado, cada qual a fazer ũa fileira de piedras, cumo que un canal que se bai streitando cada beç mais até las dues fileiras quaije s’ajuntáren na outra punta. Fórçan, assi, la auga benida de riba a passar quaije toda por eilhi.
La ribeira d’Angueira ne ls Puntones. Guapo retrato partelhado pula amiga Fátima Malheiro an Angueira Atalaia
De seguida, tiu Chapaça pega nun galho d’amineiro i, al fondo de l poço i pul lhado de riba d’adonde fazírun la armadilha, ampeça a abanar ls troncos i a sburacar las raízes de ls amineiros de la borda de la ribeira. Spanta, anton, las xardas i ls peixicos, oubrigando-les a passar por antre las fileiras de piedras pa la cascalheira. Assi, bondaba Zé Prieto armar l teson na punta de baixo de l canal adonde l’auga bai a dar para apanhar ls peixicos anxotados de riba por sou pai.
Mas, ponendo-se a mirar para baixo, bei, anton, l filho, indas que de teson na mano, de boca abierta, a oulhar pa la marge squierda de la ribeira. Serie pa scuitar la ourquestra de páixaros a chilrar nas arbles a la buolta de la ribeira? Mas, reparando melhor, bei anton la moça a dobrar i a reculhir la roupa lhabada que tenie stado a secar na beiga atrás de ls lhabadeiros. Çcunfiando qu’era mas ye por bias deilha que l sou Zé staba çtraído, diç el pa l filho:
– Rapaz, bota-me esses apareilhos na ribeira!
Claro que ls apareilhos mais nun éran que l teson que l filho tenie na mano. Mas, para que, se teneis ronha, nun quedeis, pori, a pensar l que nun ye debido, cumben sclarecer que teson era esse: un cacho de rede de pescador, cun cerca dun metro de comprido i pouco mais que meio d’alto, preso antre dous palos, un de cada lhado de la rede, cercado por un cordel a toda la buolta desse retánglo que fazie tamien de saco.
L filho, qu’era un rapaç oubediente – i hai que nun fusse! –, pega lhougo ne l teson i pon-le a jeito. Apánhan assi ũa cestada de xardas i peixicos que, desta beç, lhieban para casa, pa l almuorço de soutordie.
Outra beç, pul final de la manhana, tornaba tiu Chapaça d’Ourrieta Caliente – pus tenie ido a pescar a la canha na çuda de l molino de la Senhora – para almorçar an casa. De la capielha de San Sebastian pa l Ronso i, atalhando pulas Scaleiricas, passa antre las casas de l tiu Dabid i de tie Canhona i la de l tiu Bicha i bai a dar a antre la casa de la tie Uorfa i la de l tiu Chico Polido i de la tie Ourora, cerca de la casa dun sou amigo. Mirando pa riba, bei un cabalho preso pula reata a un trampo de la ramalhada de l tiu Albinico.
Cumo, nesse tiempo, só habie trés cabalhos an Angueira, nun serie deficil d’eimaginar quien serie l duonho del: un home casado que, tenendo pinta, tempra, manha, fama i, se calha, tamien porbeito de carneiro maron, gustaba de s’atirar a qualquiera oubeilha. Nun le faltando apetite, dezie-se que gustaba tamien de petiscar fuora de casa, adonde bien calhasse. Tamien se dezie que la tie de la dita casa, sendo mui caridosa, era capaç de matar la fame a qualquiera crestiano que le pedisse un cachico de chicha. I, para mais, l duonho de l cabalho siempre poderie çculpar-se q’antrou an casa a pedido de la tie, para ber cumo staba la sue cochina i ls sous recos.
Claro que tiu Chapaça lhougo çcunfiou que, cumoquiera, l’home starie drento de casa a trates d’ajudar la tie, se calha, a botar-le ũa mano a fazer l caldo na cozina. I nun s’anganhou… Mas, apurando un cachico demais ne ls temperos de l cozinado, nin l’home nin la tie se dórun de cunta de l tiempo a passar.
Deilhi a cachico, benido de baixo, de l lhargo de Sante Cristo, chega tamien eilhi l home deilha para almorçar. Dando de caras cul amigo, parece tener quedado cuntento. Mas, apuis, abistando l cabalho, dá jeito de nun tener grande aprécio pul spetaclo.
Bendo-le assi, cun cara de çcunfiado, pa l çcansar un cachico, diç-le, anton, tiu Chapaça:
– Olha que tudo o que bem à rede é peixe!… Nun te apoquentes, home!, qu’inda habemos de le fazer pagar o binho!
Por fin, tarde i mal, alhá chegou el a casa. Só nun sei se fui para almorçar ou se para merendar.
Nesse tiempo, tanto an Sante Cristo cumo an Saiago, habie an Angueira bários lharguitos cerrados adonde se antraba por ũa caleija. An quaije todos eilhes, las casicas éran pequeinhas i houmildes, terreiras i cun poucas debisiones. Fazien mesmo lhembrar las “ilhas” que, inda hoije, hai an algũas cidades. Estas casicas d’Angueira stan hoije abandonadas, sin naide i quaije todas eilhas an rúina.
Adonde moraba tiu Chapaça cula sue família, habie inda outras que morában tamien eilhi: l tiu Cisnando i la sue mulhier, la tie Idalina, qu’era filha de l tiu Crespo, i sues dues mociças; la família de ls Casetos; i, mais tarde, inda la de l tiu Agrepino Albardeiro.
Tiu Cisnando, cumo Barriguita i Lázaro Stroila, éran ls trés filhos de l tiu Stroila i de la tie Domecília. Tenien inda outro armano, por parte de mai, un cachico mais bielho qu’eilhes: l tiu Zé Doutor.
Casa de bibir de la família de la tie Domecília i de l tiu Stroila i q’hoije yá nun eisiste. Cuido tener tirado l retrato an 1995
Tiu Cisnando tenie dous burricos pa ls sous trabalhos d’arar ũas terricas de centeno i de trigo i las sues huorticas. Mas, ne l restro de l tiempo, trabalhaba a la jeira para quien calhaba. Lhembra-me de le ber bárias bezes a trabalhar para mius pais.
Era um home pequeinho, mas rijo que nin aço! C’un fierro a serbi-le d’alabanca, c’un çadon ou c’ũa fouce na mano, nun habie piedra, por bien grande, dura i pesada que fusse, que le rejistisse i el nun disse bida ou até cabo deilha; i, quando le tocaba a arrincar touça ou a segar al çpique cul Minga i l Inofre, segadores de ls lhados de Santulhan, era mesmo un çpacho. A las bezes, lhebaba-les tan grande delantreira que quaije les dobraba la sucada. Claro que, agora, yá nun será assi tanto, pus, pa lhá de nun percisar, tenerá cerca de nobenta anhos.
Nun sei se an 1960 ou 1961, tamien nun sei quien le tenerá mandado la carta de chamada, tiu Cisnando, la tie Idalina i las dues filhas, tal cumo, ne l mesmo anho, sou armano, l tiu Zé Doutor, tenie feito cula sue família, scapórun tamien pa l Brasil. Ana Marie, la mais bielha deilhas, cumo tamien sue prima Delaide, filha de l tiu Zé Doutor, sendo ambas a dues de la mie eidade, na purmeira classe, inda andubírun cumigo a la scola.
L tiu Zé Doutor, talbeç, tenga sido l melhor canteiro d’Angueira. Pa lhá d’algũas casas nuobas, fizo tamien ls cruzeiros que, an 1956, l senhor Zézinho, un de ls armanos de la dona Palmirinha, quando chegou de l Brasil i passou uns tiempos an Angueira, le mandou fazer i poner na borda de ls caminos de las salidas de la poboaçon i d’algũas ancruzelhadas de l termo d’Angueira.
Lhembra-me q’ũa beç, era you inda garotico, pus tenerie quatro ou cinco anos d’eidade, andaba l tiu Zé Doutor a la jeira a trabalhar na parede de la parte de trás de la nuossa casa de bibir i que dá pa l nuosso pátio, pa l forno i pa la antiga casa de bibir de mius abós por parte de miu pai. Anton, un die, nun sei porquei, ampecei a chamar por el:
– Ah tiu Zé Doutor!…
Mas, s’ampecei, nun acabei, pus nun dixe nada mais. Ye que, mal m’oubiu chamar assi por el, arregalou-me ls uolhos i amostrou-me tan mala cara que, nistantico, me calhei. I, ponendo mui mala catadura, diç-me el anton:
– Ah garoto, aton tu nun sabes que you me chamo Zé Maria?!…
Nun sfregante, chega eilhi miu pai i pon-se tamien a chamar por el:
– Ah Zé Doutor!…
Anton, you, nun le deixando acabar de falar, biro-me para miu pai i digo-le:
– Doutor nó, ye Zé Maria!…
Era ne l mesmo lharguito, adonde, antes d’íren pa l Brasil, morában tiu Chapaça i tiu Cisnando, que, antes de ls filhos mais bielhos scapáren a salto pa la Fráncia i de ls mais nuobos acumpanháren sous pais pa Pamplona, morában tamien tiu Zé Caseto, la tie Marie Rucica i l sou rancho de filhos: Marie Albina, Cándido, Corina, Anica, Américo i Marie de Lurdes. Hai pouco mais q’un més, Américo Caseto dixo-me que todos eilhes nacírun c’un anterbalo cierto de trés anhos. Até parece que sous pais serien uns génios a fazer cuntas.
Inda alhá stában todos ls Casetos, quando passórun tamien a morar ne l mesmo lharguito, cuido que na casa que teneran cumprado a tiu Cisnando, l tiu Agrepino Albardeiro, qu’era l gaiteiro d’Angueira, la mulhier del, la tie Marie Cachopa, i la mai deilha, la tie Marie Manulica, culs sous garoticos: Rosica i Antonho Agrepinico.
De l tiu Paradinha, ambora yá mal, inda me lhembra qu’el i la sue mulhier, la tie Einés Bacoia, morában na casa pul lhado de riba de la de l tiu Rapa i de la tie Eisaura Catara i pul lhado de baixo de l palheiro de l tiu Eibangelista Bileiro, que quedaba por baixo de l curral de la tie Funga i mesmo a la frente de l curral de l tiu Chequito i de la tie Ourora.
Era you inda garotico quando tiu Paradinha i la sue família scapórun tamien pa l Brasil.
Lhembra-me tamien d’oubir a miu pai dezir que, na casa adonde moraba la tie Fuciana, tubírun eilhes antes ũa taberna, adonde, pa lhá de l bino, bendien inda algũas cumenéncias. Mas, cumo nun tenien balança, l peso era feito a la mano i a búltio. Claro que, nun sendo pessonas de perjudicar a naide, l peso salie siempre bien abonado. Cumoquiera serie essa ũa de las rezones por que nun le faltában alhá cumpradores a la farta.
Passados bien anhos, bai para cinco ou seis, ne l més d’agosto, pul meio de l die, aparcírun ne l café de la Associaçon Cultural d’Angueira dues mulhieres i ũa moça que falában cumo ls brasileiros. Pergúntan, anton, a las pessonas q’alhá stában se sabien adonde serie la casa de l tiu Paradinha. Quedei assi a saber q’ũa dessas ties i la moça, sendo mai i filha, éran anton filha i nieta del.
Apuis de l tiu Chapaça i de l tiu Paradinha tenéren scapado pa l Brasil, de ls trés armanos solo l tiu Licas ye que quedou an Angueira. Cumo era solteiro i pouco ou nada tenie de sou i cumo i adonde ganhar la bida, mie tie Sabel Quintanilha, nun sei s’inda an bida de miu tiu Moisés Steba ou se yá biuda, cumo ls mius primos Américo i Aran stában yá a studar cuido que an Bregáncia, cuntratou-lo pa criado de serbir. Assi, até scapar pa l Brasil, alhá stubo el alguns anhos a serbir na fazienda deilhes. Yá nun starie you por Angueira quando un de ls sous armanos – nun sei se l tiu Paradinha ou se l tiu Chapaça – le mandou la carta de chamada pa s’ajuntar a eilhes ne l Brasil.
Cumo l tiu Licas falaba grabe i un de ls sous armanos tenie la alcunha de Paradinha, indas que nun tenga la certeza, stou an crer que, cumoquiera, l pai deilhes tenerá benido de Paradinha d’Outeiro i, apuis de se casar, tenerá passado a bibir an Angueira.
Habie quien dezisse que tiu Licas serie un chabasquito. Mas, muitas bezes, las pessonas i las cousas, nun sendo l que parécen, angánhan-mos bien. Senó, reparai…
Parece q’ũa beç, stando el na Mediana, pula fresca de ls ciganos, a scabar ũa lhatica, que tenie acabado d’hardar, pa l’arrincar la yerba, al ber qualquiera un a passar ne l camino al fondo de la Beiga de l Casal i que dá pa la Faceira i pa l Prado, paraba, alhebantaba l cuorpo i, dando un cachico de çcanso a las cuostas i a las guinchas, lhastimaba-se el:
– Carai!… Bem descansadico estará quem num tem nada!…
Huortas de ls alredores de la poboaçon d’Angueira caras a poniente: Mediana, Faceira, Puntones i Faceira de l Prado
Bede alhá se l’home nun tenerie, oumenos, un cachico de rezon. Serie cumo, inda nun bai muito tiempo, l miu amigo anspetor Pereira Gomes, que, cula sue tie, questuma passar alguns dies de semana antre Bila de l Conde i Baléncia de l Minho, ũa beç desabafou:
– Mesmo que as casas sejam minhas, o meu senhorio é a Câmara! Todos os anos tenho que lhe pagar o IMI e, se quiser fazer obras, ainda tenho que lhe pedir autorização, apresentar o projeto e tirar a licença de construção… E, se as obras forem de vulto e tiver que pagar uma pipa de massa por elas, ainda pior! É que me sujeito a que me aumente o IMI que tenho que lhe pagar…
Outra beç, quando, indo tiu Licas, por trás de la casa de la scola, abaixaba de l cimo de l pobo, pul carreiron de la Mediana, pa la Salina, al passar a la puorta de la tie Fuciana, mete cumbersa cun la filha deilha que staba eilhi cula tie Piedade i pergunta-le:
– Ó Ana, queres apostar que tu e eu temos a mesma ideia?
– Mas q’habemos de tener, q’habemos de tener, tiu Licas!… – respunde-le ti’Ana Fuciana.
– Ora diz-me cá uma coisa, Ana: com quem é que gostavas mais de dormir? C’um home ou c’uma mulher?
– Pus c’ũa mulhier, carai!… – respunde-le eilha toda çpachada, mas chena de pudor.
– Também eu, Ana! Também eu!…
Outra beç, stában l tiu Zé Doutor i sou cunhado, l tiu Antonho Uorfo, a trates de sbarrulhar pa la fazer de nuobo la parede birada pa l fondo de la Beiga de l Casal de la casa nuoba de l tiu Brisdo i de la tie Sabel Ciega. Anton, passa por eilhi tiu Licas. Bendo-les assi, todos afadigados i a trabalhar cun tanto afinco, mas cun tanto puolo de barro a la buolta deilhes, diç-les el:
– Isto nun se pode fazer a buntade ao corpo!…
Anterrumpendo l que staba a fazer por un stantico, pergunta-le tiu Zé Doutor:
– Mas, cumo nó, Licas?
– Aton, se pede auga, dá-se-lhe binho; se pede trabalho, dá-se-lhe descanso!…
Cuido que ningun de ls dous cunhados tenerá seguido la receita… Mas, l tiu Licas, nun sendo home de çcuidar nestas cousas, cumoquiera cuntinou a segui-la a la risca…
Bocabulairo \\vocabulário
A búltio – a vulto, por alto, sem rigor, sem pesar, sem medir \\ adabinar – adivinhar \\ aire – ar \\ a la/al – à/ao \\ alhá – lá \\ alredores – arredores \\ amentar – referir, falar \\ amineiro – amieiro \\ ampeçar – começar \\ ampercípio – princípio \\ an – em \\ anculhido – encolhido \\ anganhar – enganar \\ angaranhido – atrecido \\ anguila – enguia \\ anspetor – inspetor \\ anton/aton – então \\ antrar – entrar \\ antre – entre \\ aparcer – aparecer \\ apartar – separar \\ aprécio – apreço \\ apuis – após, depois \\ arar – lavrar \\ arble – árvore \\ armano – irmão \\ arrefucir – arregaçar \\ arriba – acima \\ arrimar – aproximar \\ arrincar – arrancar \\ auga – água \\ balhe – vale \\ batizo – batismo \\ beç – vez \\ beiga – veiga \\ berano – verão \\ bielho – velho \\ bien – bem \\ benido – (verbo benir) vindo \\ biúdo – viúvo \\ bondar – bastar \\ botar-se – pôr-se a fazer qualquer coisa \\ búltio – vulto \\ buntade – vontade \\ buolta – volta \\ cachico – pouquinho \\ çadon – enxadão \\ caleija – ruela \\ calhar – acontecer por acaso, calar \\ canhona – ovelha \\ canteiro – homem que corta e trabalha a pedra de cantaria \\ carreiron – carreiro \\ catadura – cara \\ causo – caso \\ çcanso – descanso \\ çcuidar – descuidar \\ çcunfiar – desconfiar \\ cerrado – fechado \\ chabasquito – tontinho \\ chano – chão \\ cheno – cheio \\ chicha – carne \\ chilrar – chilrear \\ cochino – porco \\ coincido – conhecido \\ cozina/do – cozinha/do \\ çpachado – despachado \\ çpique – despique \\ crestiano – cristão \\ c’ũa/c’un/cun – com uma/um, com \\ cul/a – com o/a \\ cumbenir – convir \\ cumenéncia – coisa de pouco valor ou importância \\ cumoquiera – talvez \\ cunsante – consoante \\cunta/r – conta/r \\ cuonta/r – estória/contar uma estória \\ debison – divisão \\ deilha – dela \\ deimingo – domingo \\ delantreira – dianteira \\ del – dele \\ dezir – dizer \\ diente – dente \\ dũa – duma \\ eilha – ela \\ eilhi – ali \\ eimbierno – inverno \\ eiqui – aqui \\ el – ele \\ fame – fome \\ fazienda – fazenda, propriedades rústicas \\ feitiu – feitio \\ fondo – fundo \\ fuora – fora \\ ganado – gado, rebanho \\ hardar – herdar \\ houmenaige – homenagem \\ houmilde – humilde \\ huorta – horta \\ inda/s –ainda \\ l/la – o/a \\ lhá – lá \\ lhabar/deiro – lavar/lavadeiro \\ la – a \\ le – lhe \\ lhadeira – encosta \\ lhado – lado \\ lhameira – lameira \\ lhargo/uito – largo/uinho \\ lhastimar – lamentar \\ lhatica – pequena leira de terreno \\ lhembrar – lembrar \\ lhusque-fusque – lusco-fusco, crepúsculo, o anoitecer \\ mai – mãe \\ mala/o – má/mau, doente \\ manhanha – manhã \\ mano – mão \\ marge – margem \\ maron – carneiro de cobrição \\ mie/miu – minha/meu \\ nacírun – (verbo nacer) nasceram \\ naide – ninguém \\ necras – jogo de meninas com cinco pedrinhas redondas jogadas entre a palma e as costas da mão \\ nel – nele \\ nin – nem \\ ni’sequiera – nem sequer \\ niũa/ningũa – nem uma, nenhuma \\ nó/nun – não \\ nũa – numa \\ nuobo – novo \\ nuosso – nosso \\ oumenos – pelo menos \\ ourquestra – orquestra \\ pan – seara, pão \\ parcer – parecer \\ paixarada/páixaro – passarada/pássaro \\ palo – pau \\ pie – pé \\ poner – pôr \\ poniente – poente \\ porparar – preparar \\ porriba – por cima, do lado de cima \\ puonte – ponte \\ pul/a – pelo/a \\ pula fresca de ls ciganos – na força do calor \\ puolo – pó \\ purmanhana – ao alvorecer \\ pus – pois \\ punton – pontão \\ quaije – quase \\ qualquiera – qualquer \\ quedar – ficar \\ quegirdes (forma do verbo querer) – quiserdes \\ ramalhada – ramada, pilha de lenha \\ ratel – pequena armadilha redonda para apanhar lagostim \\ reata – arreata, corda/correia presa à cabeçada ou ao pescoço das bestas para as conduzir ou prender \\ reciu – ar fresco e húmido da noite \\ rejistir – resistir \\ riba – cima \\ ronha – malícia \\ sbarrulhar – derrubar \\ sburacar – esburacar \\ scabar – cavar \\ scaleiras – escadas \\ scalho – escalo, uma variedade de peixe \\ sclarecer – esclarecer \\ scuidar – descuidar \\ scuitar – escutar, ouvir \\ scurrir – escorrer \\ seclo – século \\ senó – senão \\ sfregante – instante \\ solo – só \\ soutordie – no dia seguinte \\ Spanha – Espanha \\ spantar – espantar \\ spreitar – espreitar \\ spetaclo – espetáculo \\ squesito – esquisito \\ squierda – esquerda \\ stantico – instante \\ star – estar \\ stender – estender \\ streitar – estreitar \\ stubo/isse (verbo star) – esteve/ivesse \\ studar – estudar \\ sucada – quantidade de sulcos (geralmente três) que o segador ceifa de cada vez \\ suorte – sorte \\ talbeç – talvez \\ tempra – têmpera \\ tenga – (verbo tener) tenha \\ terreira – térrea \\ teson – tesão, apetrecho de arrastar utilizado na apanha de peixe, enguias e lagostins \\ tie/tiu – tia, mulher, esposa/tio, homem, marido \\ trampo – galho ou ramo de uma árvore \\ tritar – tiritar, bater os dentes com o frio \\ tubo/isse (verbo tener) – teve/tivesse \\ ũa – uma \\ uolmo – olmo, negrilho \\ xarda – sarda \\ yerba – erva \\ zafertunadamente – infelizmente \\ znudo – nu
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta do sítio
A las mies amigas i ls mius amigos que ténen la curaige de se botáren a ler ls mius testos, que mais nun son que las memórias de la mie anfáncia an Angueira, pula pacéncia cun que me teneis stado a aturar, tengo, oumenos, que bos dezir:
Oubrigado!
Dous puntos de bista de l outonho na Cabada d’Angueira: a la squierda, la manta de fuolhas, retrato tirado de la marge dreita de la ribeira pula amiga Fátima Malheiro; a la dreita, l speilho d’auga, retrato tirado de la marge squierda pul miu armano Emílio. A ambos a dous, oubrigado pula partielha.
Inda agora, quedando para trás l outonho, antremos ne l eimbierno i stamos yá ne l Natal. Tengo, anton, que bos dezir ũa cousa:
Buonas Fiestas!
De l outonho al eimbierno ne l termo d’Angueira: a la squierda i a meio, retratos de madronheiros cun madronhos ne l cimo de l Sierro de ls Malhadales (Sierra d’Angueira); a la dreita, lhontras na ribeira d’Angueira. Retratos de Vítor Moreira, amigo a quien agradeço la cedéncia.
L anho bielho stá quaije a ir-se ambora i, cula mesma priessa cun qu’el se bai scapando, l anho nuobo stá quaije mesmo a chegar.
Debido a la pandemie, l anho de 2020 fui ũa zgrácia pa l mundo i pa todo-mundo. Assi i todo, oumenos, ũa cousa tubo de buono: ls amaricanos mandórun la “trumpa” – que, ne ls derradeiros quatro anhos, ls Stados Ounidos i nós tamien tubimus q’aturar – pa l sítio deilha. Até qu’einfin!… Que quatro anhos yá bonda, se nun son mesmo de sobra… Assi i todo, eimitando i amostrando ser tan “republicano” i “democrata” cumo Bokassa i Idi Amin, l aldrabon, parcendo nun se dar bien cula aritmética, cun mais de siete milhones de botos a menos que l Persidente eileito, inda anda por ende a refilar i, cumo se fússemos chabasquitos, a querer cumbencir-mos de que, se nun fusse ũa “fraude gigantesca”, el ye que serie l legítimo bincedor de las eileiçones! I, se calha, será capaç de tener algũa rezon. Ye que, sigundo, nũa tarde destas, oubi nas nobidades dun de ls canales de telbison, la “fraude gigantesca” fui dun amaricano, cumoquiera mui grande, que, an beç dũa sue tie que s’habie morrido, botou ne l “trumpolineiro”. I nun ye q’alguns amaricanos, cumoquiera de la mesma témpera del, inda acredítan ne l scalabrés!… I nun ten eimenda!… Campion de las ambenciones i de las aldrabices, quien oubir l çacana dirá mesmo q’acredita neilhas. Para mais, l presunçoso cuida que todo roda a la buolta del i de l sou ambelhigo.
Tamien por bias de la çcubierta ou criaçon de la bacina, tenemos agora la spráncia que, acabando de beç l suonho malo deste anho, 2021 seia bien melhor que 2020. Tengo, anton, que bos desear inda outra cousa mais:
Feliç 2021! Que, spertando deste suonho malo que fui 2020, todo-mundo tenga un Anho Nuobo de-lei!
Un abraço a todas i todos i a cada ũa i un de bós.
Se quegirdes quedar a saber un cachico mais subre Angueira, podeis ir até lhá i/ou pedir la buossa adeson a “Angueira Atalaia”:
NOTA: este texto é a tradução, com ligeiras adaptações, da versão que, em Mirandês e com o título “Angueira, la Sedutora”, no passado mês de junho, publiquei neste blogue.
Começando por lhe apresentar Angueira, antes de mais, vou dizer-lhe um segredo: a povoação é tão recatada que não se deixa ver de nenhuma outra em seu redor! Se tentar espreitar Angueira de outra povoação, vizinha ou mais distante, ou seja de onde for, apenas poderá ver parte do seu termo; da povoação, não verá mesmo nada! É que, de longe, só se deixa ver dos sítios mais altos do próprio termo. E, mesmo assim, só parte dela!
Se é de fora e a quiser ver, não tem outro remédio, senão, ir até lá!… Se for de carro, seja de Alcanices, em Espanha, seja de Vimioso, seja do Praino Mirandés, conhecido também como Tierra de Miranda, incluindo grande parte dos concelhos de Mogadouro e Vimioso, só quando chegar à “Chana” ou à Cruzic”, no cimo da Cuosta, começa a avistar parte dela. É que, só dos montes à sua volta, pode ver a maior parte de Angueira. Mesmo assim, não há um único sítio, nem mesmo o mais alto, de onde possa contemplar a povoação em toda a sua extensão.
As partes mais altas da povoação vistas do cimo do Serro dos Malhadais (Serra de Angueira), o sítio mais alto do termo de Angueira e de onde se veem também, ainda mais longe, a Especiosa e, atrás dela, o santuário do Naso. Foto do meu amigo Vítor Moreira, engenheiro de Braga, a quem agradeço a partilha.
Suba, então, até às Eiras Grandes e, do cimo da barreira dos Penhones, olhe em redor. Ao longe, num relance de olhos da esquerda para a direita, de nascente até norte, pode admirar a linha de horizonte que do alto de Peinha la Bela, passando pelas Temadas, o Sierro de San Joanico, o Sierro de ls Malhadales, o monte de la Gralheira, o Cabeço de la Quecolha e os altos da Chana e do Rodelhon; abaixo dela, a bacia desenhada pela primeira cadeia de montes do termo em volta da povoação: Cabeço Molhon, Cabeço l Cuorbo, a Cruzica, o Múrio, o Piquete, as Eiricas, o Cabeço de la Binha e os altos da Canhada e da Francosa; ao fundo dela, a ribeira e, nas suas margens, as hortas da Cabada e do Múrio; a seguir, e já mais perto de si, as casas do cimo do Pobo até Sante Cristo e algumas hortas e hortos do Pilo e do Cachon, a meio da povoação!
Da Cabada, passando pelo Múrio, pela Çanca, pela Salina, pela Mediana, pelos Puntones, pela Faceira de l Prado, pelo Areal, até à Faceira, às Uolmedas e às Antraugas, a ribeira é como que um colar ao peito de Angueira.
O “cimo de l Pobo” e a linha de horizonte da parte poente e norte do termo de Angueira. Da esquerda p’rà direita: “Sierro de ls Malhadales” ou “Sierra d’Angueira”, a “Gralheira” e o “Cabeço de la Quecolha”, vistos das “Eiras Grandes”.
É claro que pode ainda ver – e mal seria que não pudesse! – o casario de Angueira: do cimo ao fundo do povo; o Balhe, as Scaleiricas e o Ronso; a capela e o largo de Sante Cristo; a fonte do Pilo; os hortos e hortas do Balhe, do Pilo, do Cachon e da Çanca; e do meio de Saiago até ao Sagrado e à Eigreija.
Mesmo assim, dali de cima, não dá para ver todo o casario: de “Sante Cristo”, não se veem as casas da “Beiga de l Casal” e da “Mediana”; das casas da “Salina”, da “Çanca” e do “Cachon”, só pode ver os telhados; e, de “Saiago”, bem poucas são as casas que pode ver.
Olhando para mais longe, o alto do Pandon, o Sierro de San Joanico, o Sierro de ls Malhadales, o monte da Gralheira, o Cabeço de la Quecolha, os altos da Chana, do Milho e do Rodelhon formam a segunda cadeia de montes em redor de Angueira. Exceto entre o monte da Gralheira e o Cabeço de la Quecolha, de onde se avista Santa Marinha, para lá deles, estes montes e altos não deixam ver mais nada.
Como toda a gente sabe, dependendo do ponto de vista, as mesmas coisas parecem ser diferentes. Assim, talvez queira também ver as casas e a parte da povoação que, das Eiras Grandes, ficando escondidas, não se podem ver.
Vá, então, para lá da ribeira, até ao outro lado da povoação: ao alto do Múrio, o sítio de onde, talvez, as vistas de Angueira sejam as mais atraentes.
A povoação de Angueira, vista do alto do “Múrio”.
Dali, olhando à esquerda, da Çanca, por entre a Salina” e o Cachon, passando pela capela de Sante Cristo para o cimo de l Pobo, pode ver as casas encarrapitadas pela barreira de Sante Cristo acima e as do cimo de l Pobo descaindo pela Beiga de l Casal para a Mediana; olhando à direita, da Eigreija até à capela de San Sabastian, pode ver as casas de um lado e outro da rua dos Burmelheiros e, pouco mais acima, do largo de Saiago; olhando para o cimo de Saiago e acompanhando o fundo do monte das Eiras Grandes, avista as casas que, desde a capela de San Sabastian, passando pelo Ronso, vão dar até a meio da subida para as Eiras Grandes, ao lado do Balhe; olhando para o meio, entre as casas de Sante Cristo e as de Saiago e acompanhando o ribeiro do Balhe, desde a “Çanca”, pelo “Cachon” e pelo “Pilo”, pode ver os hortos e as hortas das margens do ribeiro até à fonte do Pilo. Mas, desde o “Ronso” e das Scaleiricas até ao fundo da Francosa, tanto do lado do bairro de Saiago como do de Sante Cristo, não pode avistar as restantes hortas nem algumas casas das margens do ribeiro do Balhe que ficam escondidas atrás da barreira de Sante Cristo.
Veja, então, como a povoação se aconchega nas casas encarrapitadas pela barreira de Sante Cristo acima e se explana também pelas hortas entre os bairros de Sante Cristo e de Saiago. Assim, há vários, mas sobretudo dois pontos importantes – um no cimo e outro no fundo, cada qual em sua ponta da povoação – que não se avistam um ao outro: a casa da Scola e a Eigreija. Mas não julgue que é por não se entenderem ou não se darem bem uma com a outra. É que, ainda que não pareça, cerca de três quartas partes do século passado, cada qual ensinando seu catecismo, andaram ambas de mãos dadas. Mesmo assim, não foram capazes de acabar com o Mirandês. Angueira continua, assim, a ser uma das três povoações do concelho de Vimioso onde ainda se fala esta língua.
Desde que existe Angueira e a povoação é onde agora é, a fonte do Pilo sempre deu vida à povoação. Para além de permitir abastecer de água a sua gente e o seu chafariz dar de beber à cria, dá substância ao ribeiro do Balhe e fornece a água que permite regar os hortos e as hortas do Pilo e, juntamente com a fonte da Eigreija, os do Cachon. Como tantas vezes ouvi minha mãe dizer, nem na maior seca do século passado, a fonte do Pilo deixou de dar água para se abastecer toda a gente de Angueira.
Tanto das Eiras Grandes, a nascente, como do Múrio, a sudoeste, a povoação de Angueira aparece, à nossa frente, em todo o seu esplendor.
A não ser do ar, em Sante Cristo, a meio da povoação, não há nenhum sítio de onde se veja Angueira toda de uma vez: de longe, nem do alto do Marron no Sierro de San Joanico, nem do do Sierro de lsMalhadales, nem do Cabeço da Quecolha, nem do alto Piquete ou dos Carreirones, nem mesmo do da Cruzica; de perto, nem do Cabeço la Binha, nem do alto da Canhada ou da Francosa, nem mesmo das Eiras Grandes, nem de Cabeço l Cuorbo, nem mesmo do Múrio ou das Eiricas.
Se a povoação lhe mostra e fica, assim, a ver uma parte dela, pode crer que, como num jogo de sedução, Angueira vai escondendo mais duas ou três. Mas não julgue que é por mal!… Não, é que ela é mesmo assim!
Mesmo estando já no seu interior, andando pela povoação, é como se tivéssemos à nossa frente uma moça que, tirando mais uma peça de roupa, nos vai desvendando um braço, uma perna, uma parte do corpo de cada vez. Mesmo assim, resta sempre mais um pouco dela que fica escondido…
E qual de nós o mais tontinho à espera de se deslumbrar a ver-lhe as suas intimidades e, se calhar mesmo, a vê-la toda nua!… Mas, qual quê!…
Talvez seja por ser assim tão recatada que há lá quem, quando a conversa lhe não agrada, diga: “Põe-te aqui que hás de ver o castelo de Outeiro!”, o que, como pode imaginar, da povoação é uma absoluta impossibilidade!
Tenho para mim que, se for a Angueira com um pouco mais de tempo, não se arrependerá. É que também o seu termo tem os seus encantos. Poderá, então, ribeira abaixo e ribeira acima, sobretudo na primavera e, de manhã ou mesmo à tardinha, no verão, dar umas boas caminhadas pelas margens frescas. Do Gago, onde é a marra nascente do termo de Angueira com os de São Martinho e da Especiosa e acaba o concelho de Miranda do Douro e começa o de Vimioso, até à Ribeira de Baixo, onde o termo de Angueira pega com os de Avelanoso e de Serapicos, pode apreciar ribeiros, hortas e lameiros; açudes, calendras, moinhos e casas do moleiro, um sistema inteligente – que, provavelmente, terá sido obra dos monges do mosteiro de Moreyruola – de regularização das cheias da ribeira no inverno e de aproveitamento da água que, no verão, para além de fazer girar as mós dos moinhos para moer trigo e centeio, dava também para regar as hortas; as paisagens, a vegetação e, acima de tudo, espreitar e escutar a passarada toda. Era assim que, nos anos 50 e 60 do século passado, aos sábados e domingos do final da primavera até ao fim do verão, os barragistas costumavam fazer para pescarem alguns escalos e barbos e apanharem muitos caranguejos (lagostins de pata branca), que, até há bem pouco tempo, eram muito abundantes na ribeira de Angueira.
Já que está junto à ribeira, se for no verão, aproveite para retemperar forças, dar um mergulho e descansar um pouco à sombra dos choupos do Parque de Merendas da Cabada. Mas, se preferir andar a pé ao longo da ribeira – da Cabada até às Antraugas –, poderá, então, desfrutar de frescas sombras e observar as zonas de hortas mais próximas da povoação: as da Cabadica, do Múrio, da Çanca, da Salina, da Mediana, dos Puntones, do Areal, da Faceira, das Uolmedas e das Antraugas.
Parque de Merendas da “Cabada”.
É claro que as belezas do termo de Angueira não se reduzem a estas. Acompanhando o percurso dos vários ribeiros nele existentes – os de Belharino, da Puontelhina, dos Milanos, de Fuontecinas, da Cabanhona, do Balhe, de Souganho, do Prado e de Bal de Xardon, para referir apenas os maiores –, poderá observar hortas e lameiros e as variedades da fauna e da flora existentes nas suas margens. Se, excluindo as margens da ribeira, dos vales mais distantes do termo, há quem prefira o de Belharino, o das Lhameiras, o do Ramalhal, o de Fuontecinas até o Rodelhon, o da Francosa, passando por Boca ls Balhes, até à Rebolheira, o do Prado desde os Chapaçales até à Ribeira de Baixo e o de Bal de Xardon, a minha preferência vai para o da Puontelhina até Bal de Conde. É claro que, nas margens da ribeira e a montante da Cabada, não poderia deixar de visitar as hortas de Ourrieta Caliente, da Yedra e de Terroso e os açudes, moinhos e casas de moleiro da Senhora, da Yedra e de Terroso.
Mas não julgue que já lhe disse tudo!… Lembrando a história de Angueira, é provável que, antes de lá chegarem os Romanos, os Celtiberos vivessem nos dois castros existentes no seu termo: um, a jusante, na margem direita da ribeira e a cerca de um quilómetro a norte da povoação, mesmo no cimo do Cabeço de la Quecolha; outro, a montante, na margem esquerda, a cerca de três quilómetros a nascente da povoação, no Castro”, um sítio alto, um pouco acima de Terroso e do açude dos Regatos e ao lado do Juncal, cerca da marra do termo de Angueira com os de São Martinho e da Especiosa. Tal como o saudoso Amadeu Ferreira, também eu estou convencido de que, provavelmente para acabarem com os seus ataques, os Romanos tê-los-ão obrigado a baixarem dos montes e passarem a viver onde é a povoação.
Estela de granito encontrada na “Canhada d’Ourrieta l Castro”, ao fundo do “Cabeço de la Quecolha”.
Conta-se também, que, talvez no século VIII ou IX, quando por lá andaram os Mouros, os Cristãos, comandados por um valente guerreiro, os terão derrotado numa batalha que travaram em Cruç Branca. Após isso, esse guerreiro terá ficado a viver e sido enterrado junto da capela de San Miguel, aquela que, segundo o mencionado ilustre mirandês, será a ou uma das mais antigas da região.
Foto de Francisco Afonso (neto da “tie” Beatriz e do “tiu” Chic’Albino e da “tie” Domicília e do “tiu” Stroila) a quem agradeço a cedência.
Verdade ou mentira, afianço-lhe que me lembro de ouvir dizer que o tiu Alexandre, pai de Francequito e do senhor Zé Fuda, quando andava a lavrar a sua sorte, próxima e a nordeste da referida capela, por mais que uma vez, desenterrou com o arado ossos e caveiras. E, uns anos antes de fazerem as obras de recuperação da capela, pelo lado de fora e entre a esquina da capela voltada a noroeste e a parede do riceiro da horta do tiu Zé Luís Pero, Manuel Quinteiro e outros homens deram com um túmulo, todo em pedra, que, hoje, se pode ver mesmo em frente da fonte do Pilo. Assim, tudo aponta no sentido de que, ali, à volta da capela, tenha havido uma necrópole.
Pedra tumular encontrada cerca da esquina poente da capela de “San Miguel” e da parede da horta dos Peros.
Bah, de que está à espera?! Calce as sapatilhas ou umas alpercatas e vá até lá!
Ou então peça a sua adesão ao grupo “Angueira Atalaia”:
Çculpai-me por bos tener falado tantas bezes d’Angueira sin que, por çcuido miu, bos la tenga apersentado.
Antes de mais, tengo que bos dezir un segredo: la poboaçon d’Angueira ye tan recatada que nun se deixa ber de niun pobo al sou redor! Se bos ponirdes a spreitá-la doutra poboaçon, bezina ou mais çtante ou seia donde fur, cum’assi cum’assado, só podereis ber parte de l sou termo; de la poboaçon, nun bereis mesmo nada! Ye que, de loinje, só se puode ber de ls sítios mais altos de l própio termo i, assi i todo, solo parte deilha!
Anton, se sodes de fuora i la quegirdes ber, só se furdes anté lhá!… Se furdes de carro legeiro, seia d’Alcanhiças, an Spanha, seia de Bumioso, seia de l Praino ou de la Tierra de Miranda, ancluindo Mogadouro, solo quando chegardes a la Chana ou a la Cruzica i a la Cuosta ye q’ampeçais a antreber un cachico deilha. Solo de ls cabeços a la buolta ye que podeis ber la maior parte d’Angueira. I, nin assi, pus nun hai un sítio donde puodades ber la poboaçon toda anteira. Nin de l cimo de Cabeço Molhon, nin de l alto de Peinha la Bela, nin de l cimo de l Cabeço de la Quecolha, nin de l alto de l Rodelhon, nin de l cimo de l Marron ne l Cabeço de San Joanico, nin mesmo alhá de riba de l cimo de l Sierro de ls Malhadales ou Sierra d’Angueira – l sítio i punto mais alto de l termo d’Angueira i, cumoquiera, un de ls mais altos de l cunceilho –, nin a 844 metros d’altitude se cunsigue abistar toda la poboaçon. Senó, reparai…
La poboaçon i parte de l termo d’Angueira bistos de l cimo de l Sierro de ls Malhadales (Sierra d’Angueira), l sítio mais alto de l termo i donde se béien tamien, inda mais loinje, la Speciosa i, por trás deilha, l Naso. Retrato tirado pul angenheiro Vítor Moreira a quien agradeço la cedéncia i tener-me outorizado a publicá-lo eiqui.
Chubi, anton, a las Eiras Grandes i, de l cimo de la barreira de ls Penhones, ponei-bos a oulhar an redor. Al loinje, nun relhance d’uolhos de naciente, para sul, poniente i até norte, podeis admirar la linha d’hourizonte i, abaixo deilha, la bacia zenhada pula purmeira cadena de montes de l termo, al redor de la poboaçon: Cabeço Molhón, Cabeço l Cuorbo, Cruzica, Múrio, Piquete, las Eiricas i Cabeço de la Binha. Claro que, stando mais baixa, nun podeis ber, al fondo dessa cadena de montes, la ribeira i, nas sues marges, las huortas de la Cabada, de l Múrio, de la Çança, de la Salina, de la Mediana, de la Faceira de l Prado, de l Areal, de la Faceira, de las Uolmedas i de las Antraugas; a seguir i yá mais perto de bós, las casas de l cimo de l pobo anté Sante Cristo i algũas huortas i huortos de l Pilo, a meio de la poboaçon!
De la Cabada, passando pul Múrio, la Çanca, ls Puntones i l Areal anté la Faceira, la ribeira ye cumo ũa buolta al peito d’Angueira.
Claro que podeis inda ber – i mal serie que nó! – parte de l casariu d’Angueira: de l cimo pa l fondo de l pobo, l Balhe, las Scaleiricas i l Ronso; la capielha i l Lhargo de Sante Cristo; la fuonte de l Pilo; ls huortos i huortas de l Balhe, de l Pilo, de l Cachon i de la Çança; i de l meio de Saiago anté al Sagrado i a la Eigreija. Assi i todo, deilhi de riba, nun dá pa berdes todo l casariu: de Sante Cristo, nun se béien las casas de la Beiga de l Casal i de la Mediana; de las casas de la Salina, de la Çanca i de l Cachon, só podeis ber ls telhados; i, de las de Saiago, bien poucas son las que podeis ber.
L cimo de l pobo i, mesmo atrás, Cabeço de la Binha i, inda mais atrás, la linha d’hourizonte de l termo d’Angueira. De la squierda pa la dreita: alhá mais loinje, l Sierro de ls Malhadales ou Sierra d’Angueira, la Gralheira i l Cabeço de la Quecolha, bistos de l alto de ls Penhones nas Eiras Grandes.
Oulhando pa mais loinje, l alto de l Pandon, l Sierro de San Joanico, l Sierro de ls Malhadales, la Gralheira, l Cabeço de la Quecolha, la Chana i ls altos de l Milho i de l Rodelhon fórman la sigunda cadena de montes al redor d’Angueira. Eiceto antre la Gralheira i l Cabeço de la Quecolha, donde s’abista Santa Marinha, pa lhá deilhes, estes montes i altos nun mos déixan abistar nada mais.
Cumo toda la gente sabe, cunsante l punto de bista, las mesmas cousas parécen ser çfrentes. Assi, cumoquiera tamien hei de querer ber las casas i la parte de la poboaçon que, de las Eiras Grandes, quédan scundidas.
Botai-bos, anton, pa lhá de la ribeira, até al outro lhado de la poboaçon: l alto de l Múrio, l sítio donde, cumoquiera, las bistas d’Angueira séian mais guapas. Deilhi, oulhando pa la squierda, de la Çanca, por antre la Salina i l Cachon, passando pula capielha de Sante Cristo pa l cimo de l pobo, podeis ber las casas ancarrapitadas pula barreira de Sante Cristo arriba i las de l cimo de l pobo çcaindo pa la Mediana; oulhando pa la dreita, de la Eigreija anté la capielha de San Sabastian, podeis ber las casas dun lhado i doutro de la rue de ls Burmelheiros i de l lhargo de Saiago; oulhando pa l cimo de Saiago i acumpanhando, a la squierda, l fondo de l monte de las Eiras Grandes, abistais las casas que, zde essa capielha, passando pul Ronso, ban anté meio de la chubida pa las Eiras Grandes, al lhado de l Balhe; oulhando pa l meio, antre las casas de Sante Cristo i las de Saiago i acumpanhando l ribeiro de l Balhe, zde la Çanca, pul Cachon i pul Pilo, podeis ber ls huortos de las marges de l ribeiro anté la fuonte de l Pilo. Mas, zde l Ronso i las Scaleiricas anté al fondo de la Francosa, tanto de l lhado de Saiago cumo de l de Sante Cristo, nun podeis abistar l restro de las huortas nin algũas casas de las marges de l ribeiro de l Balhe pus quédan scundidas atrás de la barreira de Sante Cristo.
Bedes, anton, cumo la poboaçon s’acunchega nas casas ancarrapitadas pula barreira de Sante Cristo arriba i se spraina tamien pulas huortas antre Sante Cristo i Saiago. Assi, hai bários, mas subretodo dous puntos amportantes – un ne l cimo i outro al fondo, cada qual an sue punta de la poboaçon – que nun s’abístan un al outro: la Scola i la Eigreija. Mas nun cuideis, pori, que seia por nun s’antendéren ou nun se dáren bien ũa cula outra. Indas que nun pareça, oumenos dues de las quatro partes de l seclo passado, cada qual ansinando sou catecismo, andubíran ambas a dues de manos dadas. Assi i todo, nun fúrun capazes de dar cabe de l Mirandés. Angueira cuntina, assi, a ser un de ls trés pobos de l cunceilho de Bumioso adonde inda se fala la lhéngua an que stou a screbir.
La poboaçon d’Angueira, bista de l alto de l Múrio
Zde qu’eisiste Angueira i la poboaçon ye adonde ye agora, la fuonte de l Pilo siempre dou auga i bida a la sue gente. Pa lhá de dar de buer a todas las pessonas, i, cul chafariç, a la cria, i sustáncia al ribeiro de l Balhe, esta fuonte dá inda pa regar ls huortos de l Pilo i, juntamente cun la fuonte de la Eigreija, als de l Cachon. Cumo tantas bezes oubi a mie mai dezir, nin na maior seca de l seclo passado, la fuonte de l Pilo falhou de dar auga a toda la gente d’Angueira.
Tanto de las Eiras Grandes, a naciente, cumo de l Múrio, quaije a meio antre sul i poniente, la poboaçon d’Angueira aparece, a la frente de quien la bei, an todo l sou splandor.
A nun ser de l’aire i subre Sante Cristo, a meio de la poboaçon, nun hai niun outro sítio donde se puoda ber Angueira toda dũa beç: de loinje, nin de ls sierros de San Joanico i de ls Malhadales, nin de la Quecolha, nin de l Piquete, nin de ls Carreirones, nin mesmo de la Cruzica; de perto, nin de Cabeço de la Binha, nin de l alto de la Canhada, nin de las Eiras Grandes, nin de Cabeço l Cuorbo, nin mesmo de l Múrio ou de las Eiricas.
Se la poboaçon bos amostra i quedais a ber ũa parte, podeis crer que, cumo nun jogo de seduçon, Angueira bos bai scundendo mais dues ou trés. Mas nun cuideis que ye por mal!… Nó, ye qu’eilha ye mesmo assi!
Mesmo stando yá drento deilha, andando pula poboaçon, ye cumo se tubíssemos a la nuossa frente ũa moça que, tirando mais ũa pieça de roupa, mos bai zbendando un braço, ũa pierna, ũa parte de l cuorpo de cada beç. Assi i todo, restra siempre mais un cachico que queda scundido…
I cada qual de nós, todo tontico, a la spera de se zlhumbrar a ber-le las sues antemidades i, se calha, toda znuda!…
Cumoquiera seia por ser assi tan recatada, que hai por alhá quien, quando la cumbersa nun l’agrada, diga: “Pon-te eiqui que há des ber l castielho d’Outeiro!”
Tengo acá para mi que, se furdes a Angueira cun cachico de tiempo, nun bos arrependereis. Podereis, assi, ribeira abaixo i ribeira arriba, subretodo na primabera i de berano, dar ũas buonas caminadas pulas marges frescas de la ribeira, chenas de arbles: choupos, amineiros, freznos, uolmeiras i carbalhos. De l Gago, adonde ye la marra naciente de l termo d’Angueira culs de Samartino i de la Speciosa i acaba l cunceilho de Miranda i ampeça l de Bumioso, anté la Ribeira de Baixo, adonde l termo d’Angueira pega culs de Abelhanoso i de Çarapicos, podeis apreciar ribeiros, huortas i lhameiros; çudas, caliendras, molinos i casas de l molineiro, un sistema anteligente – que, cumoquiera, tenerá sido por obra de l mosteiro de Moreyruola que, ne l reinado de D. Sancho II, cumprou Angueira als filhos de D. Telo Fernandes, a quien D. Sancho I la tenerá donado – de regularizaçon de las anchenas de la ribeira ne l eimbierno i de aporbeitamiento de l’auga que, ne l berano, pa lhá de dar pa botar ls molinos a moler, daba tamien pa regar las huortas; las paisaiges, la begetaçon i, arriba de todo, spreitar i scuitar la paixarada toda. Era assi que, ne ls anhos cinquenta i sessenta de l seclo passado, ne ls sábados i deimingos de berano, questumában fazer ls barragistas pa se botáren a la pesca dalguns scalhos, barbos i xardas i a apanhar alguns carangueijos (lhagostins de pata branca) na ribeira d’Angueira.
Mas nun cuideis, pori, que bos dixe todo!… Lhembrando la stória d’Angueira, antes d’alhá chegáren ls Romanos, cumoquiera ls Celtiberos bibirien an dous castros de l sou termo: un, na marge dreita de la ribeira i a pouco mais dun quilómetro a norte de la poboaçon, mesmo na corona de l Cabeço de la Quecolha; outro, na marge squierda i a cerca de trés quilómetros a naciente de la poboaçon, ne l Castro, un sítio alto, al lhado de l Juncal i de l Gago i porriba de Terroso, cerca de la marra de l termo d’Angueira culs de Samartino i de la Speciosa, poboaçones bezinas mas ambas a dues de l cunceilho de Miranda de l Douro. Tamien you, cumo l soudoso Amadeu Ferreira, stou cumbencido de que, cumoquiera para acabar culs sous ataques, ls Romanos les teneran oubrigado a abaixar de ls montes i a passar a bibir adonde ye la poboaçon.
Capielha de San Miguel (1987). Retrato de Francisco Afonso (nieto de la mie tie Beatriç Branco i de l tiu Chic’Albino i de la tie Domecília i de l tiu Stroila) a quien agradeço la cedéncia i l’outorizaçon para eiqui l partelhar cum bós.
Cuonta-se tamien, que, cumoquiera ne l seclo VIII ou IX, quando por alhá andubírun ls mouros, un guerreiro crestiano les tenerá derrotado nũa batalha an Cruç Branca. Apuis, esse guerreiro baliente tenerá quedado a bibir i sido anterrado al redor de la capielha de San Miguel, aqueilha que, sigundo aquel eilustre mirandés, cumoquiera será la mais antiga de la region. Berdade ou mintira, afianço-bos que me lhembra d’oubir dezir que l tiu Alexandre, pai de Francequito i de l senhor Zé Fuda, quando andaba a lhabrar la sue suorte, mesmo por baixo i quaije apegada a la capielha, por mais q’ũa beç, zanterrou cul arado uossos i cabeiras. I, uns anhos antes de fazéren las obras na capielha, pul lhado de fuora i antre la squina de la capielha birada a noroeste i la parede de l riceiro de la huorta de l tiu Zé Luís Pero, Manuel Quinteiro i outros homes dórun c’ũa tumba, toda an piedra, que, hoije, se puode ber a la frente de la fuonte de l Pilo. Assi, todo apunta para qu’eilhi, a la buolta de la capielha, tenga habido ũa necrópole.
A la squierda, steilha de cantarie çcubierta na Canhada d’Ourrieta l Castro, al fondo de l Cabeço de la Quecolha. A la dreita, piedras de la tumba ancuntrada cerca de la squina poniente de la capielha de San Miguel i de la parede de l riceiro de la huorta de la tie Bubiana Pera.
I, agora, para acabar culas refréncias a la stória d’Angueira, solo bos bou inda a lhembrar que, por ancrible que pareça, ne l seclo XVIII, D. Francisco Xavier de Menezes, IV conde de la Eiriceira, fui, antre outras, tamien Comendador de la Comenda de San Cpriano d’Angueira. Quien dirie, hã?!
Bá, de que stais a la spera? Pegai nas çapatilhas ou nũas alparagatas i botai-bos, mas ye, anté lhá! Angueira cunBida!
Bocabulairo//vocabulário
Abancar – permanecer, assentar-se, ficar // acá – cá // acupar – ocupar // adabinar – adivinhar // adelantre – adiante // adonde – aonde, onde // aire – ar // al – ao // alhá – lá // al/an redor – à volta // alparagatas – alpercatas // ampeçar – começar // an – em // anchena – cheia // ancrible – incrível // andubírun – (forma do verbo andar) andaram // anganhar – enganar // anteiro – inteiro // antemidade – intimidade // anton – então // antre – entre // apuis – após, depois // arbe – árvore // arriba – acima // auga – água // bal/he – vale // barranca – sucalco em terra ou pedra // barreira – ladeira // beç – vez // bejita/r – visita/r // benir/da – vir/vinda // berano – verão // bezino – vizinho // biaige – viagem // bien – bem, muito // bonda – basta // buer – beber // bun/buono – bom // buolta – volta, colar // cachico – pedacionho // cadena – cadeia // caleija – caminho estreito entre paredes, viela // cantarie – cantaria, pedra de granito // camino/ada – caminho/ada // Çarapicos – Serapicos // casariu – casario // castielho – castelo // çcansar/çcanso – descansar/descanso // çcoincido – desconhecido // çcuidar/çcuido – descuidar/descuido //çculpar – desculpar // chano – chão // cheno – cheio // chubir – subir // cielo – céu // coraige – coragem // corona – coroa // crestiano – cristão // ctáncia/çtante – distância/distante // çtinguir – distinguir // çtino – destino // cuidar – pensar, cuidar // çuda – açude // cula – com a // cul – com o // cum’assi cum’assado – de um modo ou de outro, seja como for // cumoquiera – talvez // cun/c’un/c’ũa – com/com um/com uma // cunceilho – concelho // cunsante – conforme, consoante // cuntinar – continuar // cuorbo – corvo // cuosta – costa, descida ou subida de um monte // danhar/dico – danar/danadinho // dar cabe de – estragar, destruir // dar fé de – lembrar // da peto – de propósito // deç – desde // defrente – diferente // deilhi – dali //deimingo – domingo // deiqui – daqui // dende – daí // dezir – dizer // die – dia // donado – doado // dous – dois // dreito – direito // drento – dentro // dũa – de uma/duma // dues – duas // eiceto – excepto // eilha/eilhes – ela/eles // eilhi – ali // eilusion – ilusão // eimbierno – inverno // eimaginaçon – imaginação // eiqui – aqui // el – ele // ende – aí // fago/fai – (formas do verbo fazer) faço/faz // fuonte – fonte // fuora – fora // fuorasteiro – visitante/viajante vindo de fora // furdes – (forma do verbo ir) fôr/em // guapo – bonito // huorta – horta // i – e // inda – ainda // indas que – ainda que // l/la – o/a // lhá – lá // lhadeira – ladeira, encosta // lhado – lado // lhameiro – lameiro, prado com cerca // lhata – pequena horta // lhebar – levar // lhéngua – língua, fala // lhougo – logo // lhuna/r – lua/r // mai – mãe // manhana/ica – manhã/zinha, amanhã // mano – mão // marge – margem // marra – linha de demarcação e separação do termo de duas ou mais localidades // miu – meu // molino/eiro – moinho/moleiro // naide – ninguém // nin – nem // ningũa/niũa – nenhuma // nisquiera – nem sequer // nistantico – num instante, rapidamente // niũa – nem uma, nenhuma // niun – nenhum // nũa – numa // nubre – nuvem // nun – não, num // nuobo – novo // oumenos – ao/pelo menos // paixarada – passarada // pa lhá – para lá/além // palomba/r – pomba/l // parcer – parecer // pilo/ico – tanque ou pequeno tanque de água onde bebem os animais // pobo/açon – povo/ação // poner – pôr // porparar/o – preparar/ção // pori – por azar // porriba – por cima // poniente – poente // praino – plano, planalto // precurar – procura/r, perguntar // própio – próprio // proua – vaidade // pul/a – pelo/a // punta – ponta // purfeito – perfeito // purmanhana – alvorecer, manhã cedo // purmeiro – primeiro // quaije – quase // quejirdes – (forma do verbo querer) quiser/des // quelor – cor // quérgan – (forma do verbo querer) queiram // questumar – costumar // quien – quem // ralo – raro // recoincimiento – reconhecimento // relhance – relance // riba – cima // riceiro – terreno pedregoso e pouco fértil que ladeia um outro terreno mas de aluvião // rue – rua // Samartino – São Martinho de Angueira // scaleiricas – escadinhas // scalho – escalo (variedade de peixe) // scola – escola // screbir – escrever // scunder/ido – esconder/ido // scusa/do – escusa/desnecessário // seclo – século // selombra – sombra // sequiera – sequer // sfregante – instante // spanto/ar/ado – espanto/ar/ado // Speciosa – Especiosa // spertar – despertar, acordar // spetaclo – espetáculo // splandor – esplendor // sprainar/do – espraiar/espraiado // spreita/r – espreita/r // squecer/imento – esquecer/imento // squierdo – esquerdo // stantico – instantinho // star – estar // stragar – estragar // subreciente – suficiente // suorte – sorte, pequena propriedade herdada ou atribuída por sorteio // sustáncia – substância // tenga – (forma do verbo “tener”) tenha // tener – ter // tierra – terra // touça – mata de carvalhos // tubisse – (forma do verbo “tener”) tivesse // tumba –túmulo // ũa – uma // uolho – olho // uosso – osso // yá – já // ye – (forma do verbo ser) – é // yerba – erva \\ you – eu // zanterrar – desenterrar // zaugar – desaguar // zeinho – desenho // zenhado – desenhado // zlhumbrado – deslumbrado, encantado // znuda – nua
Para saber o significado de outras de outras palavras, carregue no “link”:
Eiqui, delantre de mi, you, pecador, me cunfesso de ser assi cumo sou. Me cunfesso l buono i l malo que ban al timon de l barco neste a la deriba an que bou.
Me cunfesso possesso de bertudes teologales, que son trés,
i de ls pecados mortales, que son siete, quando la tierra nun repite que son mais.
Me cunfesso l duonho de las mies horas. L de las facadas ciegas i rabiosas, l de las ternuras lhúcidas i mansas. I de ser de qualquiera modo andanças de l mesmo todo.
Me cunfesso de ser charco i lhunar de charco, a la mistura. De ser la cuorda de l arco q’atira setas arriba i abaixo de la mie altura.
Me cunfesso de ser todo que puoda nacer an mi. De tener raízes ne l chano desta mie cundiçon. Me cunfesso d’Abel i de Cain.
Me cunfesso de ser Home. De ser un anjo caído de l tal cielo que Dius goberna; de ser un monstro salido de l buraco mais fondo de la caberna.
Me cunfesso de ser you. You, tal i qual cumo bin pa dezir que sou you eiqui, delantre de mi!
Miguel Torga – O Outro Livro de Job, Coimbra, 1986, 5ª ed. rev., pp 83-86
Poboaçon d’Angueira. Retrato tirado de l alto de l Múrio (agosto de 2021)
Alhá por haber an Angueira un casal coincido cumo ls Cucos – la alcunha que, cumoquiera por l’home ser minhoto i, cumo tal, benido de fuora i de loinje, le ponírun –, nun cuideis, pori, que ye subre la tie Cuca i l tiu Cuco ou algun filho deilhes que stou a screbir. Bonda ber qu’esse casal tubo trés filhos – dues moças i un moço. Assi, niun deilhes podie ser morgado. Nó, desta beç, nun stou a screbir subre ties i homes d’Angueira, mas subre páixaros: un par de cucos que se botou anté lhá i por alhá quedou ũa temporada: de la primabera anté al berano.
Cumo toda la gente sabe, cucos nun fáltan por ende. Aporbeitando la einocéncia d’outros páixaros, fazendo deilhes anjicos, amánhan maneira de lhebar la auga al sou molino: poner l uobo an nial alheno i arranjar, assi, quien, cun todos ls mimos, le crie l sou fihote. I, inda porriba, de grácia. Bótan-se anton a la buona bida por donde calha: a cantar, a passear i a debertir-se.
Mas bamos a ber l que ls cucos fúrun a fazer i las buoltas que andubírun a dar i l que, pul termo i pula poboaçon d’Angueira, bírun i fazírun.
Ls porparos
Nun bondando ũa beç na bida, ye cumo se todos ls anhos l par de cucos tubisse l’oubrigaçon d’ir an pelegrinaige a la sue cidade santa. Ne l sou bai i ben d’anho a anho, cumo questuma fazer quien nun ten parança nin paradeiro cierto, chégan ambos a dous a la par pa passar ũa temporada an Angueira. Stando mesmo a ampeçar la primabera i quaije a chegar l tiempo caliente, aporbéitan tamien pa retemperar fuorças i gozar ls aires de l campo, tan saudables, tan buonos, que son cumo q’ũa bençon de l cielo ou de la natureza.
Benidos sabe dius donde, mas passando pula Speciosa, nun deimingo de l final de márcio de l meio de l seclo passado, ban a dar a Cruç de Canto. Birando caras a la Senhora de la Lhuç, subrebólan la marra de l termo d’Angueira cul de la Speciosa i ban a dar al Gago, adonde ampeça outra marra: la de ls termos d’Angueira i de Samartino. Quedando pa trás las marras, bólan pula marge squierda de la ribeira d’Angueira i, passando porriba de las ruinas de l Castro, ban a dar a la çuda de ls Regatos, mesmo al fondo de l Juncal i al cimo de Terroso.
Al ber i quaije raspar ne ls galhos de riba de las arbles daquel choupal tan alto – si, que las fuolhas inda mal habien ampeçado a arrebantar –, bira-se l macho pa la fémea i, an lhenguaige própia de cuco – que tenerei l cuidado de bos traduzir –, diç-le el:
– Stou tan stafado que m’apetecie mesmo pousar, eilhi an baixo, na yerba i çcansar un cachico!
– Pus oulha que you, pa lhá de l cansaço i de buona lharaita, stou inda c’ũa sede que nin te digo!
Quédan, anton, a quemer ũas paixarinas i lhibulinas qu’eilhi ándan a bolar i uns grilhos que se bótan a caçar por antre las yerbas, a buer un golo d’auga nun de ls regatos i a çcansar un cachico.
– Ai que bien se stá eiqui! – diç el todo cunsolado.
– Nun te squeças qu’inda tenemos que dar bien a la ala! – lhembra-le eilha.
Passado un cachico, bótan-se a bolar porriba de la caliendra caras al molino de las Trés Ruodas ou de ls Lucas, cumo tamien ye coincido. Deilhi, ban dreito al cimo de la Yedra i, subrebolando la copa de ls uolmos, choupos, amineiros i freznos de la çuda pegada al molino de l fondo de Terroso, pássan pa la outra marge de la ribeira. Ribeira arriba i tornando para trás, ban a dar al alto de l cabeço adonde stá la peinha de la Garça.
Peinha de la Garça. Retrato tirado pul dr. Álvaro Moreira, abogado ne l Porto (2020), a quien agradeço tener-me outerizado a publicá-lo
Bista de loinje, cumoquiera als antigos les parciu ũa garça i talbeç por isso le téngan chamado assi. Mas, bendo-la bien, esta fraga, que mais parece ũa státua natural, dá aires de ser un lhión ou un lhobo deitado i cu’las patas i garras porriba de la sue presa.
Parando un cachico an riba de la fraga, pónen-se a oulhar caras a la ribeira: ls dous molinos i las çudas, l arboledo i las huortas i, lhougo a seguir, ls montes dun lhado i doutro de la ribeira. Deilhi, abístan, al fondo de l cabeço, ls sítios adonde, a la squierda, l ribeiro de Belharino i, a la dreita, l ribeiro de la Puontelhina zaugan na marge dreita de la ribeira. Apuis, bolando caras al Sol anté al cimo de la çuda de Terroso, bíran a la dreita i, seguindo ribeiro arriba, pássan por antre ls montes de las marges de l ribeiro. Era yá final de tarde, quando chégan a la peinha al fondo de la Puontelhina.
Mal acában de pousar ne l cimo de l fragaredo, diç l Cuco pa la Cuca:
– Que stafa! Hoije ganhemos bien l die!
– Carai, se ganhemos! Stou tan stafadica! Por mi, quedábamos yá eiqui a drumir!
Claro que l Cuco nun se fizo de rogado. Assi i todo, inda antes de tratáren de l que les trai a Angueira, bótan-se a caçar uns sartigalhos i moscas pa la cena. Yá de papo cheno, bótan, anton, ũa oulhadela al redor. Parcendo agradar-le l sítio, cuntina la Cuca:
– Ls nuossos cumpadres stában carregadicos de rezon. Pul que yá bimos, parece-me que l termo d’Angueira ye mesmo delei pa la nuossa criaçon i pa passarmos ũa temporada!
– You staba un cachico çcunfiado i nun acreditaba muito neilhes. Mas, puls bistos, nun mos anganhórun! Yá biste que guapo ye, eilhi, arriba i abaixo i dun i outro lhado de l ribeiro?
– Que rico sítio adonde benimos a dar! Eiqui, al redor, parece mesmo l cielo!
Peinha de la Puontelhina. Retrato tirado de l alto de la Cortinona, na marge dreita de l ribeiro de la Puontelhina (2006).
Inda antes de se botáren a çcansar, cumbínan, anton, cumo han de fazer para béren l termo d’Angueira. Que, praino a praino, olga a olga, ourrieta a ourrieta, balhe a balhe, lhadeira a lhadeira, cabeço a cabeço, han de ber bien i de quedar a saber cumo ye. Calcúlan que, an bolandas por uns lhados i outros, han de tener acupaçon para ũa semana. Mas tiempo ténen eilhes de sobra. Cun todo cumbinado, bótan-se, anton, a drumir çcansados.
Las andanças pul termo
Cumo por ende s’oube dezir, de manhana s’ampeça l die. Mesmo nun sendo madrugadores, ne ls dies a seguir, ls cucos pónen-se a pie un cachico mais cedo de l que ye sou questume pa se botáren a fazer la ronda pul termo d’Angueira.
Sigunda, purmanhana, pulas Cabecinas i las Funtaninas, bótan-se, ribeira arriba i pula marge dreita, anté al Gago. Deilhi, bolando subre la marra de l termo d’Angueira cul de Samartino i passando por lhameiros i tierras de monte i de cultibo de Belharino i de la Lhameira de Paiç, chégan a la Marra Nuoba. Apartando-se de la marra, bíran apuis caras a Bal de Conde i ban a dar als Salgadeiros, outro sítio de la marra, por donde, pul final de l die i a la nuite, questúman passar la maior parte de ls cuntrabandistas.
Stafadicos de todo i cumo fame nun les falta, inda antes de çcansáren un cachico, pónen-se a scarbar la tierra, a rebolar-se ne l puolo, a caçar i a quemer uns grilhos, sartigalhos i outros bechicos i a buer un buncho d’auga na fuonte mesmo al lhado de l camino i adonde nace l ribeiro de la Puontelhina. De seguida, toca a drumir la séstia ne l fenanco de la touça de l lhameiro de riba.
A meia tarde, mal spértan, bólan pa Cruç Branca. Na ancruzelhada de l camino de Samartino para Abelhanoso cul que d’Angueira dá pa la caseta de las Trés Marras i adonde ls termos de ls trés pobos se tócan, acaba la marra de l termo d’Angueira cul de Samartino i ampeça la de l termo d’Angueira cul d’Abelhanoso. Ne l miu modo de ber, este ye que debe ser l berdadeiro sítio de las Trés Marras. I porquei?
Marra ye la lhinha que aparta ls termos de poboçoanes de Pertual i la q’aparta países – Pertual i Spanha – ye raia ou frunteira. Cumoquiera, quando custruírun la caseta cerca de la raia, dórun-le l nome de Trés Marras, pus era pa begilar las pessonas que, benidas de l termo d’Abelhanoso, d’Angueira ou de Samartino, passando la raia por eilhi, quejíssen ir a Alcanhiças, an Spanha. Assi i todo, tamien raia i frunteira nun son la mesma cousa. Pula raia, a nun ser q’algun guarda fiscal ou carabineiro steia por eilhi i nun deixe, passa-se dun a outro paiç sin percisar d’autorizaçon de naide. Yá na frunteira las outoridades de ls países béien se ls bienes i ls decumentos stan delei pa passáren na aduana i deixar las pessonas passar pula frunteira.
Claro que ls cucos nin salírun de l termo d’Angueira, que, por un cachico, nun bai anté la raia. Pa lhá de nun percisáren, tamien nun éran tontos pa se ponéren a jeito q’algun guarda fiscal ou carabineiro, pori, les amanaçasse,.
Subrebolando, anton, l camino a la squierda de la marra cun Abelhanoso caras a Angueira, chegando al fondo de la Marmolina, bíran pa las Abelheiras. Pula Catalina, ban, apuis, a dar als lhameiros de la Puontelhina. Bolando ribeiro abaixo, chégan a la peinha donde, purmanhana, tenien salido.
Inda antes de se botáren a quemer i a drumir, pónen-se a relhembrar l que bírun nesse die: ls lhameiros de la Puontelhina, las Funtaninas, de l Juncal, Belharino, Bal de Conde i de ls Salgadeiros, todos cun freznos, touças nas bordas i alguns salgueiros nas marges de ls ribeiros; las huortas de las marges de la ribeira d’Angueira i de l ribeiro de la Puontelhina; tierras de sequeiro – ũas de fuolha, cun trigo i centeno inda berde i un ou outro carbalho pul meio – i outras d’arada, qu’inda nun bai muito tiempo tenien sido relbadas; tierras de monte chenas de scobas, xaras, chougarços, carqueijas, spineiros, silbas, urzes, tomielhos, tomelhina, carrasqueiras, touças i, anté, trobisqueiras. Indas que, de berano, la maior parte destes sítios stéian secos i séian mui calientes, oumenos ls lhameiros i las huortas, por donde pássan ls ribeiros ou hai fuontes, son mais húmados i frescos.
– Inda nun antendi bien cumo ye essa cousa de l cultibo de las tierras! Sabes l que çfréncia hai antre las de fuolha i las d’arada? – pregunta l Cuco.
– Berás que, mesmo para ti, nun será ũa cousa defícele d’antender. Ponendo de parte ls lhameiros i las huortas, que son de regadiu, la maior parte de las tierras de l termo son de sequeiro. Anho a anho, nestas tierras, fai-se la rotacion de fuolha i d’arada. Se stá de fuolha, nesse anho, la tierra stá a porduzir trigo ou centeno, cunsante ye de melhor ou pior culidade; se stá d’arada, bai a ser lhabrada trés bezes anté, na sementeira, ser tamien sembrada; se stá d’adil, queda, oumenos dous anhos, de çcanso, sin porduzir, a nun ser yerba pa ls ganados; se stá de monte, só dá para lheinha ou mato pa las cabras robéren. Mas, para q’haba anquelíbrio, anquanto metade de las tierras de sequeiro de l termo stan de fuolha i a porduzir, la outra metade stan d’arada ou d’adil. Se, antre ls meses de outubre i de julho a seguir, las tierras stan de fuolha, solo a seguir al acarreio ye que ls pastores puoden andar neilhas cul ganado. Nun admira, anton, q’ánden morticos q’acabe l acarreio pa botáren ls sous ganados a apanhar las spigas que, na segada, alhá quedórun pul chano – splica-le la Cuca.
– Por mi, you quedaba siempre d’adil! Assi, ye que you staba bien!
– Bien me parciu qu’eras capaç de te salir cũa dessas!
Cumo se bei, l Cuco i la Cuca son bien çfrentes. Anquanto el, todo birado para fuora, parece tener la cabeça uoca i só sirbe para anredar, eilha, mais birada pa drento, ye, assi i todo, capaç de ber l que se passa a la sue buolta i de tratar de la bida.
Na ribeira, pa lhá de ls guarda-rius i las lhabandeiras, bírun pitas d’auga i calandras a trates de fazer l sou nial: las pitas d’auga antre las spadanhas i las calandras an buracos de paredes a la buolta de l rodízio de ls molinos; ne ls lhameiros i nas touças, abistórun palombas trocales, gaios, picanços i, anté, carriças; ne l monte i nas tierras de cultibo, bandos de perdizes i un ou outro par de rolas. Inda bírun tamien coneilhos, lhiebres, taxugos, ginetas i outros bichos, mas botórun-le pouca fé a estes bichos pus nun les dában para nada.
Alguns destes páixaros, tanto ls grandes cumo ls mais pequeinhos, fázen l nial ne l chano i antre la broça de qualquiera borda, seia dũa tierra, dũa cortina, dun lhameiro ou mesmo dun camino; outros nas trapolas, ne ls galhos ou na corona de ls uolmos ou de ls freznos, ne ls trampos de carbalhos ou de carrascos i outros anté mesmo nas paredes ou pegados a las fragas.
Cumo yá nun ye nada cedo i stan bien stafados, apuis de cenáren, bótan-se lhougo a drumir.
Soutordie, spertando cedo, puls lhameiros de l fondo de l Rodelhon i deilhi, pul Milho, ban a dar al alto de la Bouça. Cuntinando a subrebolar la marra de l termo d’Angueira cul d’Abelhanoso, que bai pul cimo de ls montes que, na marge dreita, acumpánhan l ribeiro, báixan pa la fuonte de Bal de Xardon. Bendo l’auga i las arbles al redor de l ribeiro i de la fuonte, eilhi quédan un stantico a componer l papo cuns grilhos, sartigalhos i ũas paixarinas. Aporbéitan tamien pa buer un golo d’auga i çcançar un cachico.
A la tarde, bolando ribeiro abaixo, pula borda de ls lhameiros anté al fondo de l Absedo, bíran caras a Quebra Cambas. Apartando-se de la marra i subrebolando pulas Barreiras anté al Facho, bíran pa la Araúja. Cuntornando, pul fondo de la barreira, l Cabeço de la Quecolha, d’Ourrieta l Castro ban a dar al Boubon. Claro que aporbéitan pa, deilhi, dar ũa bista d’uolhos a la poboaçon.
La poboaçon d’Angueira. Retrato tirado a meia barreira de l Cabeço de la Quecolha (junho de 2019)
Stafadicos de todo, abáncan n’ũa abrigada de la Caleija de Rompe Alforjas. Apuis de cenáren, porpáran-se pa drumir nũa carbalheira. Mas, l ronco de l Cuco ye tan grande que la Cuca nin cunsigue ampeçar a drumir. Bai eilha, anton, c’ũa bicada, spérta-lo i diç-le:
– Oulha q’hoije, nas tierras d’arada, ne ls adiles, montes i lhameiros por donde passemos quaije só bimos páixaros pequeinhos: coquelhadas, quetobias, rabialbas, folecras, chascos, pinches…
– Nun me digas que, an Bal de Xardon, nun biste la pita ciega siempre a mudar de sítio i que nun staba queta culs uobos?! Oulha que bimos tamien outros bien grandes: aquel bando de parros ne l lhameiro de l fondo de l Rodelhon i pares de pegas i de cuorbos nas tierras i ne ls montes. Claro que nin pula cabeça me passou dezir-te pa spreitarmos l gabilan q’andaba a bolar bien alto, porriba deilhes.
Quarta, mal se zanjúan, subrebolando la çuda de la Ribeira de Baixo, atrabéssan pa la outra marge de la ribeira indo a dar a la Fraga d’Águila, cerca de la marra de l termo d’Angueira culs de Abelhanoso i Çarapicos. Deilhi, bótan-se puls lhameiros i huortas de l Prado arriba i, por antre la Soalheira i ls Absedos, ban a dar a San Miguel. Cerca de la capielha, bíran a la dreita i bólan, apuis, por Caminico Branco anté al cimo de la Gralheira por donde passa la marra de l termo d’Angueira cul de Çarapicos. Mesmo tenendo muito que chubir, nun stantico, ban a dar al cimo de l Sierro de ls Malhadales, adonde páran un cachico pa çcansar.
Alhá de l alto, an riba dun madronheiro, oulhando a toda la buolta, pónen-se a ber las bistas eilhi al redor: caras a naciente, l Cabeço de la Quecolha, a seguir la poboaçon d’Angueira i, pa lhá de las Eiras Grandes, tierras de l Praino Mirandés, de Samartino i la Speciosa anté Paradela i Spanha; caras a sul i a poniente, tierras, montes i sierras de ls cunceilhos de Mogadouro, Bumioso, Macedo i l cabeço d’Outeiro de l cunceilho de Bergáncia; ls castielhos de Peinhas Róias, d’Algoso i d’Outeiro. Oulhando inda pa mais loinje i de sul pa poniente, abístan las sierras de Mogadouro, Bornes, Nogueira i Muntesino naqueilhes cunceilhos i de Sanábria, an Spanha; i, a norte, inda ls montes por donde passa la raia.
Claro que nun fui para ber outras tierras, montes i sierras que, nesse die, se botórun anté eilhi. Anton, por Ourrieta Fonda, bólan pa l Sierro de San Joanico. Dende, abaixando para Ourrieta Lhonga i birando pa l Adilon, ban a dar als Chapaçales. Na fuonte, aporbéitan pa se rebocar, refrescar, petiscar uns bechicos de l ribeiro i çcansar un cachico. Inda bírun ũa salamanca, negra i amarielha, na auga, mas faltou-les coraige pa s’atiráren al becharoco!
Lhina d’hourizonte caras a poniente i a norte. Al fondo, por baixo de las nubres i de la squierda pa la dreita: Sierro de San Joanico, Sierro de ls Malhadales i monte de la Gralheira, por donde pássan las marras de l termo d’Angueira culs de San Joaniço i de Çarapicos. Retrato tirado de l cimo de l pobo d’Angueira (junho de 2019)
Al final de tarde, bolando riente a las ruinas de la capielha de San Miguel, bótan-se anté Souganho i, de l pilico, pula Fraguita, ban a dar a la Nalsa, adonde, cerca de la çuda de l molino, cénan i pássan la nuite.
Pa lhá de la paixarada de ls outros dies, la Cuca dá-se fé de, na Fraga d’Águila, quaije al fondo de la barreira de la Gralheira birada pa l Cabeço de la Quecolha, al lhado i un cachico mais arriba de la marra de l termo d’Angueira culs de Abelhanoso i de Çarapicos, tener abistado ũa águila; mais adelantre, ne l Adilon, un bando d’abutros, milhafres i grifos, bolando an buolta, purmeiro, i, apuis, yá ne l chano, a trates a ũa canhona muorta, cumoquiera ferrada pul lhobo. Claro que, cu’estes, qu’eilhi son tan ou inda mais fuorasteiros qu’eilhes, cu’la águila, cul gabilan i anté culs cuorbos, ls cucos nun son tontos pa se metéren. Ye que, cumo eilhes stan fartos de saber, por cada mala rés, hai siempre outra inda mais mala qu’eilha.
Cumo la gente questuma dezir, lhadron que rouba lhadron ten cien anhos de perdon. Mas hai que ber tamien que, subre la lhadronaige, las pessonas siempre fúrun mui dadas a eisageros. Assi, an beç de roubar i de cien, talbeç quérgan dezir anganhar i dieç. Bonda ber que mui ralas son las pessonas que chégan a cien anhos. Quanto mais páixaros!
Mas nun era de chicha, i subretodo de la de canhona, que l par de cucos andaba a la precura. Anton, diç la Cuca:
– Alguns páixaros q’hoije bimos nas marges de la ribeira nun mos sírben para nada! L guarda-rius porque fai l nial anterrado nũa barranca i la lhabandeira por ser mui pequerrica.
– Cumoquiera nun starás a pensar ne l nial de la águila ou de l gabilan?!… Oulha que, d’abes de rapinha, quanto mais loinje melhor!…
– Cuidas que sou tonta ou quei?! Cousa acabada ye correr l termo todo, a ber se damos mas ye cul nial doutros páixaros que mos sirba cumo debe ser!
– Pus que remédio teneremos! Cumoquiera nun mos faltará inda bien que ber!
Cumo, pa lhá de ls niales, les antressa tamien l sítio adonde ls páixaros les fázen, la Cuca pon-se a balanciar las bantaiges i ls ancumbenientes de ls sítios por donde passórun pa l sou antento:
– Las huortas i ls lhameiros son ne ls sítios mais frescos, adonde ándan bacas, mulas ou burros a pascer i stan siempre a passar pessonas. Cu’estes animales nun hai porblema. Mas ls garotos nun son de cunfiança pus son capazes de tirar ls uobos ou la criaçon de qualquiera nial.
– Será, anton, melhor sculhirmos un sítio mais recatado por donde nun steia nin passe muita gente… – diç l Cuco.
– Cumo hoije biste, nas tierras de sequeiro que stan d’arada, ne l tiempo caliente, solo ls pastores ye que por alhá ándan culs ganados. Assi i todo, solo a la tardica i a la nuite. Mas, por séren tan calientes, solo ls páixaros mais pequeinhos i ls que questúman fazer l nial ne l chano ye que páran por eilhi. Se las canhonas, ls cordeiricos i ls marones, las cabras i ls beches nun fázen mal als paixaricos, yá ls perros son bien capazes de se botáren a chuchar ls uobos ou s’atiráren mesmo a la niada i la queméren.
– Para mais, nestas tierras, tamien nun fáltan lhagartos, queluobras i outros bichos, todos eilhes tamien bien capazes de fazer l mesmo que ls perros.
Cumbínun, anton, cumpletar la ronda pul termo a ber se dan cun sítio mais delei pa l sou antento.
Cumo qualquiera fémea ajuizada sabe, la maior parte de ls machos son uns pantomineiros i nun se puode cunfiar neilhes. Anton nestas cousas, andando siempre cu’la cabeça ne l aire, son mesmo un desastre. Ye que só pénsan an andar na gandaia. Bonda ber outra fémea a passar que qualquiera un ye bien capaç de quedar cun la cabeça a la ruoda i s’antolhar d’eilha! S’adrega dalgũa poner-se-le a jeito, anton, perde mesmo la cabeça.
Spabilada cumo ye, la Cuca bien sabe cumo son las cousas i que proua nun le falta al sou Cuco. Assi, pul die, bai-le botando l’uolho, a ber se dá bida del. Pa lhá de nun le deixar apartar deilha, tamien nun le dá çcanso niun. Oumenos assi, queda cu’la certeza de que al sou, tal cumo a eilha, só há de apetecer-le caldo i palheiro. I esta reata le bonda pa le trazer amarradico a eilha.
Soutordie, manhanica cedo, qu’inda mal se bei l Sol, deilhi, pula Fuonte Santa, bótan-se anté las Eiricas. Subrebolando, apuis, ls lhameiros d’Ourrieta la Fuonte i tierras de bários sítios, ban a dar al alto de l Pandon. Dende, subrebolando la marra de l termo d’Angueira cul de San Joanico i passando por Bal de Freixo, chégan a Peinha la Bela. Cuntinando, apuis, a subrebolar la marra, mas la de l termo d’Angueira cul de Caçareilhos, ban a dar als lhameiros de la Sculqueira, adonde bíran caras als de l Chapeiron. Cansados i cumo la fame i la sede les apértan yá un cachico, páran na fuonte. Apuis de buéren un trago d’auga, bótan-se a trates a uns sartigalhos, grilhos i scarabeilhos na beiga al redor. Alguns atabanos i moscas q’ándan a la ruoda deilhes sírben-le de subremesa. Aporbéitan, apuis, ls galhos dũa carrasqueira de la borda de l camino pa se botáren a drumir la séstia.
De tarde, bolando de la Stebica anté als Carreirones, ban a dar a la Cabadica. Cumo yá nun ye nada cedo i l cuorpo les pide çcanso, apuis de queméren uns becharocos, inda antes de cerráren ls uolhos i se botáren a drumir, pónen-se a lhembrar l que bírun nesse die.
Na Faceira de Telhado, uns cun juntas de bacas i outros cun pareilhas de bestas – mulas i burros –, andában alguns homes a lhabrar las huortas. A la frente dũa ou outra junta de bacas andaba un garotico. Cumoquiera, para qu’eilhas nun fugíssen de l suco ou nun se botássen, pori, a las nabiças ou a las coubes, a la cebada ou a la ferranha de la huorta al lhado. Talbeç sou pai, q’atrás deilhas i de guelhada an punho, iba agarrado a la charrua ou al arado, se tubisse squecido de lhebar las cangalhas de casa. Mais adelantre, nas tierras que stában d’arada, bírun tamien algũas juntas de bacas i pareilhas de bestas a puxar l arado, cul amo atrás deilhas, a dar-les la purmeira lhabra de l anho: la relba.
Fuora ls lhameiros de l Cunho, Bal de Freixo, Lhatas de l Meio, Sculqueira i de l Chapeiron, l restro son tierras de l’Arena, que stan de fuolha. Nestes sítios nun fáltan bercegos, própios pa las perdizes, ls paçpalhaços i alguns paixaricos mais pequeinhos fazer l sou nial ne l chano, antre las yerbas ou ne l fenanco de las bordas de las paredes i a la buolta de las fragas. Mas tamien las rolas, palombas trocales, boubielhas i pegas puoden fazer ls sous ne ls freznos de ls lhameiros ou nas touças ou carrasqueiras dalgũa tierra.
Mas, stafadico de todo, bira-se l Cuco pa la Cuca:
– Stou tan cansado i sfameado que, por mi, tu ponies yá l uobo eiqui.
– Mas stás tonto ou quei?! Saliste-me acá un amporén! Ora anton, diç-me alhá: i yá me galheste, pori?
La Cuca, tal cumo la maior parte de las pessonas questuma fazer, nun era dada a rigores de lhenguaige. Senó, an beç de galhar, talbeç dezisse cucar…
– Tenemos, anton, que tratar disso! – respunde-le l Cuco arregalando ls uolhos.
– Nun seias ampaciente! Nun bés qu’inda ye cedo demais?! Hai que dar tiempo al tiempo! Solo agora las páixaras mais tempranas stan a trates de l nial! Inda hai que sperar uns dies anté q’ampécen la postura!…
– Indas que bien me custe, tenemos, anton, que sperar mais uns dies!
– L remédio ye cuntinar a bolar pul termo a ber se, cun cachico mais de suorte, damos por ende cun sítio melhor pa la huospedaige de l nuosso hardeiro i púdamos quedar mais çcansados. Nun bés qu’estas son tierras de l’Arena i las queluobras i ls lhagartos q’ándan por ende? I tamien nun fáltan, eiqui, raposas! I todos estes bichos son bien capazes de se botáren a chuchar ls uobos ou a quemer la criaçon de qualquiera páixaro!
– Pus nin habie pensado nisso! Sós bien capaç de tener rezon!…
Sesta, purmanhana, mal se zanjúan, pul cimo de la Cuosta, bólan pa Cabeço l Cuorbo. Subrebolando, apuis, l ribeiro de la Cabanhona, pul Ramalhal ban anté al Stante, yá quaije ne ls Malhados, adonde aporbéitan pa quemer, buer un trago d’auga i çcansar un cachico.
De l Stante anté Bal Molhado, subrebólan la marra antre ls termos d’Angueira i de Caçareilhos caras a la Speciosa, quedando pa trás deilhes, las tierras i ls lhameiros de l’Arena. Passando por lhameiros i tierras de bários sítios de l termo d’Angueira, cerca de la marra cul de la Speciosa, ban a dar a las Lhameiras. Bolando, apuis, subre l ribeiro de ls Milanos abaixo, chégan, stafadicos de todo, a la Retuorta, adonde ampeça l camino de Miranda.
Apuis de matáren la fame i la sede, mesmo cu’la chinfrineira de ls ranicalhos, bótan-se a drumir, que buntade disso nun les falta.
Ne ls sítios por donde andubírun, subretodo nas marges de ls ribeiros que pássan puls lhameiros de l Ramalhal, de la Sapeira, de la Muola, de las Palombeiras, de Balhe de l Quadro, de Bal Molhado, de Trabacinos, de l Carrasquito i de las Lhameiras, abistórun muita bariadade de páixaros. Mas, milpiendras i chíncharas só las bírun nas Lhameiras.
Soutordie, mal çpunta l Sol, pónen-se a pie i bótan-se anté al fondo de la Yedra. Anton, ribeira abaixo, subrebolando las huortas de las marges, antre Cabeço Molhon i Ourrieta Caliente, ban a dar a la Senhora, adonde l ribeiro de la Cabanhona zauga na ribeira.
L molineiro staba a trates duns sacos de trigo i de centeno que dues moças de Abelhanoso, bien madrugadeiras i cada qual an sue burra, tenien ido da peto al molino pa ls moler. Assi, ls cucos nun se demórun muito por eilhi.
Bolando, ribeira abaixo, pa la Cabada i, passando de l Múrio pa la Çanca i, apuis, riente a las casas, pul fondo de la huortas de Salina pa las de la Mediana, chégan als Puntones. Pulas huortas de l Areal, al lhado de la Faceira, subrebólan la çuda de las Uolmedas. Yá nas Antraugas, páran cerca de l tuoro dun uolmo i bótan-se a quemer i a matar la sede i, apuis, a çcansar un cachico.
La parte de baixo de la Faceira. Retrato tirado de l camino de l monte que passa pula parte de trás i de riba de la fraga de San Biteiro (abril de 2016)
Auga, moscas, atabanos, grilhos, paixarinas, lhibulinas, maries pousas i anté maries tresas nun fáltan por eilhi nas bordas de la ribeira i de la caliendra nin nas beigas antre ambas. Aporbéitan, anton, pa tirar l papo de misérias.
A la tarde, bólan por Cabeço la Binha arriba, al lhado de las huortas de las Uolmedas i de la Faceira, i, chubindo pa la Canhada, abáixan apuis pa ls lhameiros de la Francosa. Bolando, ribeiro arriba, anté Boca ls Balhes, bíran caras a las binhas i, apuis, pa las Eiras Grandes. Páran un cachico ne ls Penhones i aporbéitan para dar ũa bista d’uolhos a la poboaçon. Mas, nun tenendo muito tiempo para essas cousas, ala que se fai tarde. Que, desta beç, de bistas yá chega. Anton, subrebolando l camino pul lhado de riba d’Ourrieta Caliente, ban a dar al pilico de Fuontecinas. Ribeiro de Fuontecinas arriba, bólan anté Peinha Ferreira i bíran pa l fondo de la Puontelhina, adonde yá tenien drumido dues nuites na peinha.
Angueira: retrato dun lhameiro de la Francosa (junho de 2019)
Nesse die, cerca de la ribeira, ciguonhas, pitas d’auga, melros, calandras, guarda-rius, lhabandeiras, reissenhores i inda outros páixaros bírun por eilhi a la farta. A nun ser ls melros i ls reissenhores, que les podien serbir, indas que naquel sítio nó, ls outros páixaros, uns por séren grandes i outros mui pequerricos, nun les serbien para nada.
Ambora stando a çponer-se, inda se bien ũas racicas de Sol. Yá prontos pa se botáren a quemer, óuben, anton, un moucho a piar. Un cachico mais tarde, pul lhusque-fusque, porparában-se yá pa drumir quando óuben tamien ũa cruja a piar. Nin un nin outra les parciu star mui loinje deilhes. Assi i todo, la fadiga era tanta que, nistantico, stan yá a drumir.
Soutordie, sábado, acabada la ronda pul termo, puoden, anton, dar-se a la perguícia. Assi i todo, bótan-se a fazer l sou baláncio a ber se dan cun sítio i cul páixaro q’han de sculhir pa quedáren a saber l nial adonde la Cuca habie de poner l sou uobo.
Ampeçando, anton, por falar de ls páixaros que, nessa semana, tenien bido, bira-se la Cuca pa l Cuco:
– Nun cuides que qualquiera nial mos sirbe! De todos ls que bimos, inda nin sei an que nial i de que páixaro bou a poner l uobo…
– Si, lhembra-me de ber la pita ciega a scarbar ũa poça na borda dũa touça pa poner ls uobos. I, nun bonda nin le botar cama, qu’inda nun staba queta culs uobos, mudando-los bárias bezes de sítio.
– Apenas bou a cair n’asneira de poner l’uobo ne l nial deilha nin de perdiç, paçpalhaço, quetobia, coquelhada, de chínchara i inda doutros páixaros q’ándan pul monte, pulas tierras i puls lhameiros ou mesmo na auga!
– Mas, anton, porquei?
– Anton tu nun bés que la maior parte deilhes fázen l nial ne l chano, na broça de la borda dũa parede dun lhameiro, dũa cortina ou dũa tierra ou ne l meio de la yerba dun trigal i anté nas spadanhas subre la auga de la ribeira?!
– Si, i que mal hai nisso?
– Carai, ls machos sodes mesmo chochicos de todo! Nin sei pa que quereis la cabeça! Quaije parece que la buossa ye uoca, que nun ten nada alhá drento i nun fui feita pa pensar sequiera un cachico!
– Bá, nun te anrezines!…
– Nun bés q’assi, qualquiera queluobra, lhagarto ou outro bicho que beia l nial inda se bota, pori, a chuchar ls uobos ou a quemer ls paixaricos?!
– Pus tenes rezon… Bonda ber la raposa!
– Inda te digo mais. Sabes que, mal nácen, ls perdigones, ls paixaricos de paçpalhaço i de la pita ciega se bótan fuora de l nial i ampeçan lhougo a andar i a fugir atrás de la mai? I, se bien calha, ls de la pita d’auga, indas que na auga i a nadar, son capazes de fazer l mesmo!
– Cumoquiera, niun nial destes páixaros seia delei pa l nuosso antento. Pa nin falar d’abutros, nin d’abes de rapinha, de l cuorbo, nin de l pardal, de l stornino i de la andorina, páixaros q’ándan pul pobo. Mas nun te squeças de la palomba trocal, de la rola, de l gaio, de l picanço, de la boubielha, de la pega, de la milpiendra, de l pinche, de la calandra, de l guarda-rius, de la lhabandeira…
– Tamien ne l nial dalgun de ls q’acabeste de dezir, apenas bou a poner l’uobo…
– Mas porquei?
– Uns pónen muitos uobos, outros poucos; uns pónen-los mui grandes i outros mui pequerricos; inda outros pónen-los mais queloridos i mui çfrentes de ls mius; outros antérran-los nun buraco; i inda outros pónen-los an sítios mui altos ou por donde passa muita gente.
– Tamien nun seias tan eisigente!…
– Bacatela! Tenemos ye que ber melhor, a la buolta deste sítio, que naide eiqui ben, a ber se damos cun que seia melhor qu’estes.
– Ah pus claro! L sítio tamien ye mui amportante. Ye que tamoien nun puode ser adonde steia siempre a passar gente, nin haia muitos bichos; nun seia mui húmado, nin mui seco; i nin mui alto, nin anterrado ou ne l chano.
La scuolha de l nial i de l páixaro
A las bezes, mesmo sin querer nin saber porquei, bolbemos al sítio adonde purmeiro cheguemos. Quando tornamos alhá, quedamos spantados al ber que ye esse l sítio adonde mos sentimos bien. Fui l que se passou culs cucos, quando, pula terceira beç, parórun na peinha al fondo de la Puontelhina.
Apuis dũa semana d’andáren afadigados nas sues andanças pul termo d’Angueira a la precura de l nial dun páixaro para, mais tarde, la fémea poner l sou uobo, ls cucos quaije se squecírun de que, a las bezes, l que mais mos agrada i antressa stá mesmo a la nuossa frente. Nun sei porquei, somos lhebados a oulhar pa l que stá loinje i a nun ber l que tenemos mesmo a la frente de ls uolhos. Será que mos passa, pori, cumo a aqueilhas pessonas q’ándan antretenidas a besitar outros países i que çconhécen grande parte de l sou? Ye cumo s’andássen a la precura d’algo que, tenendo-lo an falha, percísan d’anchir alhá drento.
Nũa besita a qualquiera sítio, hai, oumenos, dues maneiras de ber: ũa superficial i outra an prefundidade. Se la purmeira, que ye de relhance, só dá para ber las cousas pula rama, la sigunda dá pa las ber melhor, prestando la debida atençon als pormenores. Assi i todo, coincer mundo nun ye tiempo perdido nin fai mal a naide.
Acabada la ronda pul termo i bisto l que quejírun i les daba jeito ber, ls cucos quédan uns dies ne ls alredores de la Puontelhina, l sítio que sculhírun para acampar. Fui cumo dizen que Dius fizo quando acabou de criar l mondo: al sétimo die, tamien eilhes aporbéitan l deimingo para folgar.
Mesmo tenendo corrido yá muito mundo, cun las sues buoltas pul termo, ls cucos quédan mesmo zlhumbrados cun Angueira. I nun ye d’admirar nin causo para menos. Ye que, seia pa ls lhados de Samartino, de la Speciosa, de Caçareilhos, de San Joanico, de Çarapicos ou de Abelhanoso; seia mais perto ou mais loinje de l pobo; seia monte, descampado ou praino; seia ne ls lhameiros, huortas ou tierras de cultibo; seia nas de l’Arena ou nas outras tierras; seia nas marges, ribeira abaixo ou ribeira arriba, ou loinje de la ribeira ou dalgun ribeiro; seia ne ls molinos ou nas çudas, an qualquiera lhado, ye todo tan ancantador que l mais defícele ye sculhir. Cun tan grande bariedade de paisaiges, dá para qualquiera un alhá passar bien tiempo sin s’anfadar.
Ne l final d’abril, se, de die, fai sol, nun cuideis que fai, pori, ũa caloraça que nun s’aguanta. Mas las nuites, ũas anubradas i scuras i outras strelhadas i mais claras, son inda bien frescas. De l lhado de Samartino, inda assopra l sieiro, aquel bento que nin cun las prumas se dá bida del.
Nũa abrigada a meio de l fragaredo, la Cuca aporbeita l fenanco i porpara la cama para ambos a dous. Arrimados un al outro, bien acunchegadicos i cu’la lhuç de l lhunar, alhá s’amánhan i se calécen cumo puoden nas nuites qu’eilhi drúmen. Bá lá que nun hai gelada, senó, cuitadicos, cumoquiera las passarien meio atrecidos, anté mesmo angaranhidos.
Mas, antrando maio, l tiempo amaina. Assi, alhá ándan ambos a dous d’ala dada por donde calha. Cumo quien nun quier la cousa, cul sou bagar, mas cun oulhar curioso, spréitan ls outros páixaros, a ber s’apánhan algun par mais zaporcatado para, mais tarde, la Cuca, fazendo-se de cumbidada, le besitar l nial i alhá poner l sou uobo antre ls deilhes.
Çfrentes de ls outros páixaros, mesmo daqueilhes que, andando pul mundo, nun ténen paradeiro cierto, ls cucos son fuorasteiros an qualquiera lhugar. Assi i todo, bendo ls outros, nun les quédan atrás. Quando les dir na gana, tamien eilhes, nun arrebatamiento ameroso, fazendo dun lhameiro anxobal i de la yerba lhençoles, han de spormentar aqueilha cama berde i fofa. I mal serie que nun fússen tamien eilhes petiscando un cachico…
Nun sendo de se çcuidar nin de desperdiciar l sou tiempo, la Cuca trata, anton, de ls porparos para oumentar la família. Yá bimos que l Cuco nun era daqueilhes que percisában que les assobiássen pa buer. Apuis de le trazer bien dies a pan i auga, que ye cumo quien diç, a la spera i a refrear ls ánimos un ror de tiempo, la Cuca alhá s’anima i s’amostra pronta pa se botar als rituales amerosos.
Anton, ũa manhana de sol, ambos a dous bótan-se a bolar, ribeiro arriba, anté al purmeiro lhameiro q’ancóntran. Sin sperar mais, ye, mesmo eilhi, na borda por donde passa l ribeiro, que se bótan a brincar, a aqueilhas cuntas que tenien inda que fazer. Bai, anton, la Cuca ampeça a arrepinchar l Cuco. Bendo l qu’eilha quier, anton el pon-se a sfregar las sues nas prumas deilha. I, desta beç, la Cuca nun se fai rogada nin le queda atrás. Apuis dũas bicadicas amerosas del, eilha acruca-se na yerba. Bai, anton, el bota-se a las scarranchinas deilha. I, pa facelitar la cousa, la Cuca lhebanta l rabo i scarrancha las patas. Passado un cachico, abre i stica las alas, dando sinal de star yá sastifeita.
L ribeiro de la Puontelhina. Retrato tirado cerca de la fa fraga de la Puontelhina (abril de 2006)
Claro que l Cuco, nun sendo de se squecer de la sue oubrigaçon – galhar la Cuca –, andaba cu’esta lhembrança siempre na cabeça. Bá!… se calha, an beç de galhar – qu’isso ye l que l galho fai a la galhina –, cumoquiera serie mais própio screbir cucar. Mas, hábitos son hábitos… i la maneira de falar i de screbir nun deixa de ser tamien un hábito.
– Anté qu’einfin! Andaba acá cũa gana! Nun fusses tu tan ciumenta i inda… – diç l Cuco.
– Calha-te alhá, sou pantomineiro! Saliste-me acá un criqueiro! Quien t’oubir inda há de dezir que só pensas nessa cousa! – anterrumpe-lo la Cuca.
Cumprida esta oubrigaçon, pa lhá de huospedarie adonde la Cuca poner l sou uobo, inda les falta amanhar huospedaige i huospedeiros pa la criaçon de l hardeiro. Anton, alhá de riba de la peinha, achegadicos un al outro, la Cuca i l Cuco, cumo buonos mirones i cun sou bagar, ban seguindo ls páixaros, qu’ándan eilhi al redor i les spértan maior atençon: un par de reissenhores i outro de melros. Cu’eilhes debaixo d’uolho, çfraçadamente, bótan-se a rondar, por eilhi a la buolta, a spreitá-los. D’oubido i uolho bien listos, çcúitan, stúdan i trátan de seguir, cun oulhar curioso, l bolo dun par i doutro. Bendo ls dous pares siempre por eilhi, indas que cada qual an sou galho, cumoquiera, seran bezinos i staran a cuidar de fazer ls sous niales cerca deilhi i un de l’outro.
Macho i fémea de cada par ándan, ribeiro abaixo i ribeiro arriba, ambos a dous chochicos de todo i a ber qual canta melhor, mesmo ambeiçados un pul outro. Assi, l par de cucos assiste, purmeiro, al prenúncio ameroso, apuis, al namorico i, finalmente, a aquel abraço ampetuoso de l macho a las scarranchinas de la fémea.
Deilhi de riba, de l alto de l sou barandin, na spera de quien spreita, çfraçando la eideia que ténen ou les bai na cabeça, ls cucos ban botando l’uolho als pares. Reissenhores i melros, inda bien nuobos, parécen heisitar na scuolha de l sítio adonde han de fazer l sou sinal: l galho dũa uolmeira ou dũa freixeira, mais arriba na outra lhadeira ou mais abaixo na borda daqueilha beiga, mesmo al fondo de la barreira, cerca de l regato fino i fresco. Die a die, ban-les seguindo, cun antresse çfraçado. Béien-los, anton, a passar i a parar antre l arboledo de la barreira un cachico abaixo i de l outro lhado de l fragaredo.
Ne ls dies a seguir, cuntínan por eilhi todos afadigados i, cachico a cachico, cada qual cũa palhica, ũa yerbica ou ũa raiç ne l bico. Dous a dous, alhá ándan eilhes na canseira d’amanhar l sou nial: a antrelhaçar ls ramicos, las yerbas i raízes, a poner las prumas i a amanhar la cama. Anté que la obra steia toda feita: sigura, bien amanhada, cumpleta, purfeita.
Findado l trabalho, nũa tarde, cada un de ls pares arreda-se de l sítio adonde questumaba parar. Anton, ls cucos bólan de la ribanceira pa la touça na barreira de la outra marge, quaije apegada al ribeiro. Poulando de galho an galho, bótan-se a ber se dan cul nial que, ne ls últimos dies, un i outro de ls pares, por eilhi, tenie andado a fazer. Spreitando antre ls amineiros, las uolmeiras, las freixeiras, ls spineiros, las silbas i las garbanceiras al fondo de l arboledo, mesmo adonde ampéçan las fróncias de l meio de la bara maior dũa freixeira, dan cul nial de ls melros. Un cachico mais abaixo de la barreira, antre ũas fróncias de carbalho, de frezno i un spineiro, arrodiado i tapado por ũas silbicas, alhá stá l nial de ls reissenhores.
S’ũa pessona s’achegasse eilhi a ber ls dous niales, anquanto l de ls melros le darie talbeç pul peito, l de ls reissenhores nin pula cinta le darie.
Ponendo-se a spreitar i a ber melhor l nial de ls reissenhores, diç la Cuca:
– Que guapa casa! Que rica morada! Airada, sigura, houmilde, mas de tan bun gusto! I que buona custruçon! Ye mesmo delei i cumo debe ser!
– Pus tu ye que sabes!… Se ye l que mais te agrada, ye este que mos antressa!
Cu’aquel modo própio de quien nun quier la cousa, l par de cucos, fingindo-se zantressados, ban porparando la rateira. Mas aguárdan, sin priessas, l bagaroso passar de ls dies. Çfraçadamente, ban-se, anton, arrimando un cachico mais a cada un de ls dous pares pa les spreitar, seguir, studar i çcuitar melhor i, assi, sculhir bien l albo que ténen an bista: nin mais nin menos que l casal de reissenhores, inda bien nuobos i, que, por eilhi, ándan. Eilha na postura de ls uobos ne l nial, un cachico abaixo de l fragaredo i al redor de l ribeiro, i el a fazé-le cumpanha.
I, antre bicos, l Cuco comenta:
– Oulha que nin un nin outro son nada desaires!
– Desaires?! Oulha que tu!… Mas tu biste bien? Son mas ye bien guapos i eilegantes! Biste bien aqueilhas prumas? Que guapa bestimenta! I, anton, cantar!… Cántan que ye un primor!
– Ténes rezon! Ye mesmo un casal cumo este que mos fai falta!
– I biste la purfeiçon de l nial? Acá para mi, cumo este, deficelmente, ancuntraremos outro par!
Ls cucos ban acumpanhando l poner de ls uobos, un a un, que spréitan antressados. Ambréian l sou tiempo. Regístran hábitos, rutinas, ritmos, tiempos i mobimientos. Pónen-se mesmo a adbinar yá l resultado. I, antes que la fetura mai abanque an casa – quier dezir, ne nial –, i, ampeçando l chuoco, quede de quarentena, spéran pul tiempo cierto. Un die, la Cuca dá-se de cunta que, indas que por un stantico, l nial stá sin naide i sin begiláncia. Toda çorrateira, bota-se, anton, anté lhá i força l’antrada. De patas abiertas subre las bordas de l nial, de ls trés uobos q’alhá stan, chucha un i pon outro. Nun ban, pori, ls duonhos çcunfiar de la marosca, çfraça l sou uobo antre ls outros dous de reissenhor.
La criaçon de l morgado
Nun sendo pais znaturados, ũa beç ou outra, ls cucos pónen-se a spreitar i a dar ũa oulhadela al nial adonde, bai yá para uns dies, la Cuca puso l uobo. Sin dáren nas bistas, míran l chuoco de la huospedeira. La Cuca andaba cismada que la mai adotiba, nun sendo de subreciente cunfiança, fusse, pori, çcuidar-se ne l chuoco de l’uobo i na criaçon de l sou filhote. Mas, bendo todo l qu’eilha fai, admira-se de star siempre ne l nial. Cumoquiera, l macho le traga l çubiaco para eilha s’alimentar i, assi, nun tenga q’anterrumper l chuoco i stragar todo.
– Anton, yá se te tirou essa cisma de la cabeça? – pregunta-le l Cuco.
– Agora que bi cumo eilha fai, yá stou bien mais çcansada!
– Anton, tenemos q’amanhar maneira d’acupar l tiempo!
– I se, cumo qualquiera fuorasteito, fússemos a ber melhor l q’hai pul termo?
– Pul termo i pul pobo… qu’inda quaije nin bimos nada! – acrecenta el.
– Si, que star eiqui i nun ber la poboaçon ye quaije, cumo diç la gente, star na eigreija i nun ber ls santos ou ir a Roma i nun ber l papa.
– Bamos, anton, çtrairmos un cachico, a ber se nun mos riende tanto l tiempo…
– Assi, siempre teneremos que cuontar als nuossos cumpadres, q’ándan por outros lhados, bien loinje d’eiqui… – diç la Cuca.
Cumbencidos q’amanhórun un sítio siguro, huospedarie i huospedeiros ciertos pa la huospedaige i la criaçon, anquanto aguárdan que l sou hardeiro naça, déixan-se de coutelas. Assi, sin preacupaçones, passéian, sáltan, cántan i debírten-se pulas lhadeiras, barrancas i beigas de l ribeiro i por outros sítios de l termo. Que ls pais adotibos, sin se dáren de cunta, i, inda porriba, de grácia, cuidaran del cun la maior dedicaçon de l mundo.
Bótan-se, anton, a bolar por donde calha i les dá na gana. De manhana, bólan puls montes, tierras i beigas al redor de la peinha. Pul meio de l die, toca a caçar nas beigas de las fuontes ou nas marges de ls ribeiros, a petiscar i a regalar-se cuns bechicos que son mesmo un mimo. Cun gusto refinado, aprecían la lhambarice. Yá de papo cheno, bótan-se a drumir la séstia nũa selombra fresca, que yá fai calor. Se calha de stáren cerca dun filico d’auga fresca, aporbéitan p’amansiar la sede, a ber se la auga les dá tamien ũa ajudica ne l trabalho de l papo i a la tripa. A las bezes, antreténen-se a arrepinchar-se pa se refrescáren. A meia tarde, ban anté ũa touça ou ũa carrasqueira i anton el bota-se a cantar al zafio culs outros cucos. Mas, a la tardica, alhá tórnan eilhes pa passar la nuite na fraga de la Puontelhina.
Tanto na ida cumo na buolta, la huospedeira alhá stá a chuocar ls uobos. Quédan, anton, inda mais çcansados. Assi i todo, quando calha de stáren por eilhi, çfraçadamente, bótan l uolho na huospedarie, pa s’assigurar que tudo bai bien, cumo debe ser. Antressados ne l calecimento, acumpánhan l germinar de l sou rebento. I nun s’apoquéntan. Aguárdan, pacientemente, pul nacimento del, que, bagarosamente, bai crecendo drento de l uobo. Que la sue beç nun há de tardar. Anté q’ũa manhana, dando-se de cunta que la huospedeira saliu un cachico, ponendo-se a spreitar, béien, anton, un paixareco a remexer-se todo ne l nial. D’uolhos cerrados i sin prumas – qu’inda só ten pelo malo –, bira-se para un lhado, bira-se pa l’outro i tantas buoltas dá que, deilhi a cachico, un de cada beç, bota para fuora de l nial la cuncorréncia: ls outros dous uobos que ls filhos legítimos de ls reissenhores inda nin picórun pa podéren salir de la casca. Arrimando-se mais un cachico i bendo ls outros uobos sborraçados ne l chano, quédan cun la certeza de que, de la niada, só restra l sou filhote, l berdadeiro rei i senhor daquel nial.
Nada les pesa na cuncéncia, nin a eilha, nin a el i, inda menos, al çacanica, que que, sendo bichos doutra natureza, niun deilhes ten fraquezas dessas.
– Oulha, que se desunhássen! Fui-les bien feita! Quien les manda ser tan amperrunhados i mandriones! – diç la Cuca.
Talbeç ls huospedeiros stubíssen a la spera que les nacíssen mais filhos. Mas, agora, só se ressucitáren de l chano, para adonde l purmeiro a picar la casca i a nacer atirou culs outros uobos. Assi i todo, nun çcunfían de nada. Trátan mas ye de l’anchir l papo sfameada de l danhadico.
Buono apreciador de l que ye buono i ls huospedeiros nun le déixan faltar, bonda-le abrir l bico a las lhambarices que le pónen na mesa – que ye cumo quien diç, le bótan na bordica de l nial – ou le lhieban a la boca. I cumo se regala l quemilon cul çubiaco que, prontamente, a horas ciertas i bárias bezes al die, ls pais adotibos le ban botando ne l papo.
– Casal probezico, cumo se bei! Mas lhimpico, smerado, trabalhador i preacupado cul bien-star de la decendéncia! Luxos, nin bé-los, que nun son cu’eilhes! – diç la Cuca.
– Que, oumenos, nun les falte l pan de cada die! I que Dius lo acrecente!…
Ne l final de maio, agora que yá naciu l sou pimpolho i l tiempo yá stá caliente, bótan-se de cuntas que, sendo el de buona raça i, tenendo ls huospedeiros que ten, nun le ban a faltar todos ls cuidados i quemida a tiempo i horas i a la farta. Bai, pus, a tener buona criaçon.
Sin se relando cun nada, toca, anton, de se debertíren un cachico mais por donde calha.
Hai, oumenos, dues rezones para s’ir a qualquiera lhado: an trabalho ou de besita. Quando se bai an trabalho, nun dá para ber quaije nada. Mas, se ye de besita, la cousa muda de figura pus nada mais hai que fazer. Quando, pula purmeira beç, ls cucos passórun puls bários sítios para ber l termo d’Angueira, nin tiempo tubírun para oulhar an redor. Mas, agora, que ténen mais tiempo, ándan ne l sou fai que fai i stan eilhi pa se debertíren i, de trabalho, ye só ber l de ls outros.
Desta beç, bótan-se, anton, de la Puontelhina a Peinha la Bela. Pul camino – que ye cumo quien diç, de l’aire –, al passáren na Lhagona i na Stebica, adonde las tierras stan d’arada, béien un ou outro home, agarrado al arado i atrás dũa junta de bacas ou pareilha de bestas, al redor de las fragas, a bimar sues tierras. Mais adelantre, nũa touça de l Chapeiron, que pega cun Balhe de l Quadro, abistando tamien un ganado ne l steio, béien las canhonas todas çquiladas i amorradas.
Yá an Peinha la Bela, nun bendo niun gabilan por eilhi a bolar, quédan mais çcansados i déixan-se de cuidados.
Cumo l própio nome eindica, Peinha la Bela ten ũa fraga grande i ye un de ls sítios mais guapos de l termo d’Angueira. A seguir als sierros, ye tamien un de ls sítios mais altos i cun mais buonas bistas.
Anton, de riba de fraga por donde passa la marra de l termo d’Angueira cul de Caçareilhos i que ye ũa de las mais altas, la Cuca, birando-se pa l Cuco, pergunta-le:
– Yá biste bien l que s’abista deiqui?
– Ui, bei-se anté mui loinje: tierras, sierras i montes todos bien guapos!…
Deilhi de riba, fuora ls montes de Abelhanoso, Samartino, Cicuiro i Custantin, por donde passa la raia antre Pertual i Spanha i que nun déixan ber mais para lhá, todo al redor, la bista alcança un ror de tierras i montes de ls cunceilhos de Miranda, Mogadouro, Bumioso, Macedo, Bergáncia i anté de Spanha: caras a naciente, la Speciosa, l Naso i outras tierras de la Pruoba, de Cicuiro, la Senhora de la Lhuç an Custantin, de Infainç i anté de Paradela, todas de l Praino Mirandés; las sierras de Mogadouro i de Bornes, mais a sul; las sierras de Nogueira i de Muntesino, a poniente; i, pa trás de l monte i de l castielho d’Outeiro, la Sierra de Sanábria, an Spanha.
A meia tarde, bólben pa la fraga de la Puontelhina, passando ls dies a seguir por eilhi a la buolta.
Nun se squecendo de spreitar cumo bai l sou pimpolho, bendo-lo bien nutrido i cada beç mais crecidote, quédan todos cuntentos.
Yá perdiu l pelo malo i las prumas bán-le crecendo. Malhadas de negro i branco, scurécen cada beç mais. Çfrentes de las de ls páixaros que le stan a criar i que, cuidando que seia sou, nin assi stránhan nin çcunfían de nada. Mas nun admira, pus son quaije analfabetos. De tanto amor i proua i tenendo solo aquel pimpolho, ándan mesmo ciegos de todo. Bien tratado, fuorte i rechonchudo, l morgado dá nas bistas a qualquiera un i stá, cumo cúidan ls pais de criaçon, quaije un reissenhor feito. Que nin pula cabeça les passa que l que les saliu na rifa fui mas ye un buono melro! Mas, q’han de ber eilhes, que, an pequeinhos, naide les mandou a la scola!
Ne l amprecípio de junho, cu’la eideia de béren bien la poboaçon, ls cucos, bótan-se anté las Eiras Grandes, adonde cumoquiera ye l centro de l termo d’Angueira. Cumo inda mal ampeçara la segada i habie que sperar inda bien dies pul acarreio i pula trilha, só neilhas restra parte dalguns medeiros de palha inda de l anho atrasado. I, de ls Penhones, pónen-se, anton, a oulhar al redor.
Mesmo dando-le l Sol de frente, quédan a admirar la lhinha de l’hourizonte, i, abaixo deilha, la bacia zenhada pula purmeira cadena de montes de l termo, al redor de la poboaçon: Cabeço Molhón, Cabeço l Cuorbo, Cruzica, las Eiricas i Cabeço de la Binha; al fondo deilha, la ribeira i las huortas de la Cabada, de l Múrio, de la Çança, de la Salina, de la Mediana, de la Faceira de l Prado, de l Areal, de la Faceira, de las Uolmedas i de las Antraugas nas dues marges de la ribeira; a seguir i mais perto deilhes, las casas de l cimo de l pobo anté Sante Cristo i algũas huortas a meio de la poboaçon!
De la Cabada, seguindo pul Múrio, la Çanca, ls Puntones i l Areal anté las Uolmedas, la ribeira parece mesmo ũa buolta al peito d’Angueira.
Cumo stan cun tiempo, pónen-se tamien a ber l casariu d’Angueira: de l cimo al fondo de l pobo; l Balhe, las Scaleiricas i l Ronso; la capiellha i l Lhargo de Sante Cristo; las fuontes de l Balhe, de l Pilo i de la Eigreija; ls huortos i huortas de l Balhe, de l Pilo, de l Cachon i de la Çança; de l cimo al fondo de Saiago, ou seia, de la capielha de San Sabastian, passando pul Lhargo de Saiago, anté al Sagrado i a la Eigreija.
L cimo de l pobo i lhinha d’hourizonte de l termo d’Angueira. De la squierda pa la dreita: Sierro de ls Malhadales, monte de la Gralheira i l cabeço de la Quecolha. Retrato tirado de l alto de ls Penhones nas Eiras Grandes (junho de 2019).
Assi i todo, deilhi de riba, nun dá para béren todo l casariu: de Sante Cristo, nun béien las casas de la Beiga de l Casal i de la Mediana; de las casas de la Salina, de la Çanca i de l Cachon, só béien ls telhados; i, de las casas de Saiago, mui ralas son las que puoden ber.
Oulhando para mais loinje, l monte de l Pandon, l Sierro de San Joanico, l Sierro de ls Malhadales, la Gralheira, l Cabeço de la Quecolha, la Chana i l alto de l Milho i de l Rodelhon fórman la sigunda cadena de montes al redor d’Angueira. Eiceto antre l monte de la Gralheira i l Cabeço de la Quecolha, donde s’abista Santa Marinha, pa lhá deilhes, nada mais déixan ber.
Habituados a ber las cousas de bários lhados, bien sáben ls cucos que, dependendo de l punto de bista, las mesmas cousas parécen ser çfrentes. I claro que tamien querien ber las casas i la parte de la poboaçon que, de las Eiras Grandes, nun pudírun ber por stáren scundidas. Anton, subrebolando la poboaçon, bótan-se anté al alto de l Múrio, l sítio donde, cumoquiera, las bistas d’Angueira son mais guapas. Deilhi, oulhando pa la squierda, de la Çanca, por antre la Salina i l Cachon, passando pula capielha de Sante Cristo pa l cimo de l pobo, béien las casas ancarrapitadas pula barreira de Sante Cristo arriba i tamien las de l cimo de l pobo a çcair pa la Mediana; oulhando pa la dreita, de la Eigreija anté la capielha de San Sabastian, béien las casas dun lhado i doutro de la rue de ls Burmelheiros i de l lhargo de Saiago; oulhando pa l cimo de Saiago i acumpanhando l fondo de l monte de las Eiras Grandes, abístan las casas que, deç la capielha de San Sabastian, passando pul Ronso, ban anté meio de la chubida de l camino de las Eiras Grandes, al lhado de l Balhe; oulhando pa l meio, antre las casas de Sante Cristo i las de Saiago, acumpanhando l ribeiro de l Balhe, deç la Çanca, pul Cachon i pul Pilo, béien ls huortos i las huortas de las marges de l ribeiro anté la fuonte de l Pilo. Deç l Ronso i las Scaleiricas anté al fondo de la Francosa, tanto de l lhado de Saiago cumo de l de Sante Cristo, nun puoden abistar l restro de las huortas nin algũas casas de las marges de l ribeiro de l Balhe pus quédan atrás i scundidas pula barreira de Sante Cristo.
Béien, anton, cumo la poboaçon s’acunchega nas casas ancarrapitadas de la barreira de Sante Cristo i tamien cumo se spraina pulas huortas antre Sante Cristo i Saiago.
Deixai que bos diga que, deç qu’eisiste Angueira i la poboaçon ye adonde agora ye – antes de la chegada de ls Romanos cumoquiera la gente bibirie ne l castro de la Quecolha, ne l cimo de l cabeço cul mesmo nome –, la fuonte de l Pilo siempre dou bida a la sue gente. Hai muitos anhos, pa lhá de dar de buer a todas las pessonas, i, cul chafariç, a la cria, i sustáncia al ribeiro de l Balhe, esta fuonte ten inda dado pa regar ls huortos i las huortas de l Pilo i, juntamente cu’la fuonte de la Eigreija, als de l Cachon. Bien bezes oubi a mie mai dezir que, nin na maior seca de l seclo passado, la fuonte de l Pilo falhou de dar auga a toda la gente d’Angueira.
Tanto de las Eiras Grandes, a naciente, cumo de l Múrio, quaije a meio antre sul i poniente, la poboaçon d’Angueira aparece, a la frente de quien la bei, an todo l sou splandor.
– Mas que marabilha! – diç l Cuca cun cara toda chena de spanto.
– Tanto l termo cumo la poboaçon d’Angueira son mesmo un spetaclo! – acrecenta l Cuco.
Mas, sendo yá fin de tarde, ténen que scapar i de se botar a camino de casa, que ye cumo quien diç, bolar pa la fraga de la Puontelhina. Assi i todo, inda antes de se botáren a drumir, ban a spreitar l sou pimpolho.
Lhambareiro cumo el ye i nun le faltando mimos nin quemida buona i a la farta, l rebento alhá bai, demorada, mas siguramente, crecendo cada beç mais. Stá tan grande que yá mal cabe ne l nial.
Que suorte purfeita! Cuntinar la spece sin canseiras nin tener que cuidar de la decendéncia. Bonda spreitar l’ouportunidade, porparar l golpe i fazer la marosca: ancuntrar huospedeiros ciegos i simpricos, antrar-les an casa, sin dar nas bistas, poné-los a trabalhar por nuossa cunta i, inda porriba, sin tener que les pagar nin un teston. Que les han de cuidar de la cria cumo se fusse sou filho legítimo. Assi, ye que ye! Saber aporbeitar la einocéncia de ls outros! Cumo ye purfeita l’anteligéncia! Apuis, ye antrar de çcanso i gozá-lo cumo debe ser. Que, de l trabalho, outros se han de ancargar! Ye assi, deç que l mundo ye mundo i la criaçon de l purmeiro páixaro, s’algũa beç houbo un purmeiro. L mundo ye de ls spiertos i spabilados. Ls outros, que nun séian mandriones i trabálhen! Nun fázen mais que la sue oubrigaçon! Que mais han de querer do que serbir? Anté les queda bien! I nun les há de faltar fetura recumpensa! Que se sfórcen i se dánhen! La deciplina siempre quedou bien als páixaros trabalhadores. Cumo queda bien la buona bida a aqueilhes que, cun anteligéncia suprior, amóstran merecé-la, cumo parece ser l causo.
Passados mais uns dies, nũa manhana bien caliente de l meio de junho, ls cucos bótan-se, ribeiro arriba, anté al fondo de Bal de Conde i, deilhi, pa l cimo de ls lhameiros de Belharino. Nun lhameiro de l meio de l balhe de la Puontelhina, béien ũa manada de bacas i un burro a pascer. Un cachico mais arriba, nun de ls lhameiros que stan guardados i cun buona yerba, páran un cachico nun galho de la corona dun frezno i, todos calhadicos, pónen-se a ber un gadanheiro a trates de l segar a la gadanha. Yá cun trés baranhos cumpletos, segados de punta a punta, cuntina el, de baixo a riba, a sgadanhar meio baranho. Apuis de birar, mas inda antes d’ampeçar a sgadanhar para baixo, saca de la piedra de smeril de l frasco de cuorno, çpindurado de la cinta, i bota-se a aguçar la gadanha. Cu’la punta de l cabo ne l chano i la fuolha de la gadanha pa riba, passa bárias bezes la piedra, purmeiro, por un lhado i, a seguir, pul outro, anté quedar bien aguçada. I nun admira que quede, pus, na tarde passada, la tenie stado a picar. Apuis, bota-se outra beç a sgadanhar, de riba a baixo, a cumpletar l baranho. I nun se çcuida, que la manhana stá mui caliente, i, pul meidie, de tanto sforço, l cuorpo cumoquiera le pedirá çcanso.
Inda mais arriba, an Bal de Conde, béien un mocico, cun la sue spalhadeira, que, baranho a baranho, bai strampalhando la yerba pa, soutordie, la birar para qu’eilha seque cumo debe ser i, apuis, se poder arreculhir l feno ne l palheiro.
Se calha, an beç de palheiro, serie mais acertado chamar-le feneiro. Mas, arrecáden alhá palha ou feno, ũa pa le botar de cama nas loijas i ũa i outro na manjadoura para acomodar las bacas i las bestas nas nuites d’eimbierno, ye palheiro que las pessonas le questúman chamar.
Ne l amprecípio de la tarde, yá an Belharino, nun de ls lhameiros de riba, pegado als de Samartino, anda ũa família toda afadigada a cargar un carro de feno: un mocico i un garoto, cada qual cun sue spalhadeira, a ajuntar l feno de ls baranhos als muntones an dues fileiras de ganchadas, ũa dun lhado i outra de l’outro, de modo a que l carro passe pul meio deilhas; l pai, cu’la spalhadeira carregadeira, a bendear ũa ganchada de cada beç pa riba de l carro; l filho mais bielho, an riba de l carro, a sigurar, amanhar i ancalcar las ganchadas de la carrada; atrás de l carro, anda la mai cul rastro, que parece un pende, a arrebanhar, ajuntar i a arrastrar l feno que bai quedando para trás, pa l home le botar pa riba de l carro. Bendeadas las ganchadas de cada lhado i a todo l cumprimento de l carro, l’home chama la junta de bacas pa l carro abançar pa las outras mais adelantre. Cargada la carrada, toca d’arratar i apertar, de la frente para trás i cruzar, apuis, de lhado a lhado, las lhúrias pa que l feno nun se perda i la carrada, culs solabancos, nun se sbarrulhe pul camino i nun chegue, pori, cumo debe ser al palheiro.
– Que trabalheira! – diç l Cuco.
– Oulha que, pa lhá de l trabalho, hai inda que ber que cargar un carro de feno tamien ten la sue ciéncia! – lhembra-le la Cuca.
– Nun me digas!… Mas que raio de ciéncia será percisa pa fazer essa cousa?
– Nun cuides, pori, q’amuntónan i carrégan l feno cumo calha. Antes de mais, hai que ajuntar l feno de ls baranhos, arrastrar las sobras i fazer dues fileiras de ganchadas, passando apuis l carro pul meio deilhas. Anton, l carregador ten de bendear, ampeçando de la frente para trás, ũa ganchada de cada beç pa un de ls lhados de l carro, apuis, pa l outro i, a seguir, outra pa l meio i subre las dues purmeiras; i, atrás de las trés purmeiras, carrega outras tantas, cuntinando a fazer l mesmo anté la traseira de l carro. I l moço q’anda an riba de l carro bai amanhando i ancalcando l feno. Assi, la carrada queda eiquelibrada i l feno nun se cai.
– Pus nin tenie pensado nisso. Claro que la carrada bai quedando cada beç mais grande anté tapar las bacas, que, cuitadicas, mal se béien! I apuis, pul camino, culs trambolhones de l carro, la carrada nun se strangalha i l feno nun se cai i stranpalha pul chano?
– S’olhares bien pa l carro, berás que, por baixo de l feno i subre l rodado, ten la teceda, adonde ancáixan ls stadulhos i las canhiças; subre la teceda i antriçada i stribada ne ls stadulhos i nas canhiças, que, assi, la sigúran, hai ũa gancha. Assi, la carrada bai de la punta de la cabeznalha, que stá atada pul sobeio al jugo de las bacas, anté mais atrás de la teceda, adonde acaba la gancha. Cu’esta, que le fai oumentar, l carro queda mais cumprido i lhieba ũa carrada de feno maior. Assi i todo, apuis de cargar la carrada, l’home inda le dá ũa pendadela cul rastro.
– Por isso, la carrada ye tan grande! Nin sei cumo cabe i passa puls caminos mais streitos i cun mais piedras sin se strangalhar! Se calha, ye por lhebar tanto peso que, por todos ls lhados de l termo, s’óuben tantos carros a chiar!
– L peso ye tanto que, subretodo, se l camino ye a chubir, a las bezes, las bacas béien-se mal pa dar cunta de l recado. Nun te squeças q’ũa carrada de feno ten par’ende mais de siete metros de cumprimento, quaije trés de lhargura i d’altura, ancluindo l rodado. Por bias disso, las bacas lhíeban muito peso.
– Nun sei cumo ye que tu sabes estas cousas todas! – diç l Cuco.
– Pus, l’anho passado, bi cumo fazie la gente doutros pobos! Spero tener bido bien i que nun steia anganhada!
Mesmo nestas andanças, ls cucos nun se squécen de, oumenos dues bezes al die, ũa de manhana, antes de salíren, i outra pula tarde, apuis de bolbéren pa la peinha, dar ũa spreitadela al nial para ber cumo bai l sou pimpolho.
Bien tratado i cada beç mais inchado, l filhote stá quaije un atleta! Yá maior que la mai adotiba, que le ten criado i cuidado, mal cabe ne l nial. Çfrente de ls filhos de ls reissenhores bezinos i doutros niales, que son bien mais amperrunhados i ruinicos qu’el, nin assi ls pais adotibos çcunfían de nada. De buona lhinhaige, l hardeiro, cada beç mais matreiro i cantador, há de fazer justícia a la fama, que yá ben de loinje i há de cuntinar. Que, cumo la gente diç, quien sal als sous nun degenera!
La bida bai cuntinando naqueilha caminada campestre, bagarosa i sin cumplicaçones. A las bezes, l filhote stende l suonho lhargo i calmo. Mas, mal sperta, ampeça a botar un arremedo de cantilena que subressalta i quaije spanta la paixarada de la bezináncia. Cumo se tubisse algũa grácia, pon-se a spormentar aqueilha boç de canha rachada. Zalmada i afincadamente, fai, anton, que canta. Hai quien l’ambeije la zambuoltura de la boç, que nó l timbre. La moda, que ye pouco bariada, tamien nun sperta buonas eimociones nin grandes ambeijas. Na oudiéncia hai, anté, quien s’anraibe, apoquente i zatine cu’la zarmonia de la fuga, cun aqueilhes gritos tan afinados que parécen ũa pieça de música dodecafónica, quaije cuncreta. Ténen miedo que les sperte, spante i afugente, pori, ls garotos mais pequeinhos.
Mas ls cucos nun son bichos de se dáren al çprézio nin stan eilhi para aguantar oufénsias. Nin acéitan zaforos de naide, que nun son cousas de se lhebar para casa. Nin son bichos pa zarmar. Antón, alhá para el, cada qual bai dezindo: “Pus que tápen ls oubidos! Se calha, querien ũa balada, nó?! Quien sabe, ũa sinfonia ou, mesmo anté, ũa ária?! Houmessa! Pus que se cunténten cul q’óuben, que ye de grácia!”
Nũa tarde de l amprecípio de julho, indo a bolar por eilhi arriba, quaije sin çtino, páran na touça de la borda dun lhameiro de l cimo de l Rodelhon. Deilhi a cachico, nũa senara de trigo, óuben un home i ũa mulhier a cantar la “Dona Ancra” (https://www.youtube.com/watch?v=W7iIqRfLi6A), ũa moda de la segada. Para andáren a segar assi tan animados, cumoquiera, tenien acabado de drumir la séstia. Si, qu’era questume, pula maior fuorça de la calor, ls segadores botáren-se a la janta nũa selombra i, apuis de las sopas de la segada i de l guisado de bacalhau, a drumir la séstia pa çcansáren un cachico.
Quando ls segadores se cálhan, ls cucos quédan inda mais un cachico a bé-los, deilhi de riba, a segar l trigo. L home, la mulhier i dous filhos – un moço i ũa moça –, cada qual cun sue sucada – ye cumo quien diç, segando cada un trés sucos dũa beç –, dan a la fouce ne l trigo. A la frente de todos bai l pai, que, cunsante dá trés fouçadas – ũa an cada suco – cumpleta l manhuço que bota na gabielha q’ampeça a fazer na parte de l restrolho que bai quedando pa trás del; a seguir, l moço bota ls sous manhuços i cumpleta, assi, las gabielhas de la sucada de l pai; apuis del, bai la mai que bota ls sous manhuços nas gabielhas que fai ne l restrolho que bai quedando pa trás deilha; i, atrás de todos eilhes, bai la moça que bota ls sous manhuços i cumpleta, assi, las gabielhas de la sucada de la mai. Chegados a la punta de la sucada, bíran todos a segar pa l lhado cuntrairo. Cul corte de las fouces yá melhado, inda antes d’ampeçar nuoba sucada de riba para baixo, l pai pega na piedra aguçadeira i, ũa a ũa, bota-se a aguçar las fouces de todos deilhes. Cumo fai grande caloraçao, todos aporbéitan pa buer un jarro d’auga de l cántaro, que stá eilhi, a la selombra dun carbalho.
Cun toda aqueilha caloraça própia de l més de julho, ponei-bos na piel de ls segadores i eimaginai la canseira que nun serie star de l çpuntar anté al çponer de l Sol, fuora l tiempo de quemer i de sestiar, todas las outras horas de l die i, eiceto deimingo, todos ls outros dies de dues semanas a dar a la fouce.
Bendo quatro fileiras de gabielhas yá segadas, anquanto la tie i ls dous filhos cuntínan a dar a la fouce, l’home lharga la fouce i bota-se a atar l pan. Agarrando gabielha a gabielha, junta cinco ou seis anté anchir ls braços i, apertando bien a buolta cada braçada cun la grinheira, anrosca la palha que sobra a la buolta de las spigas deilha i ata l manolho. Mal acaba de l’atar, l garotico, q’anda atrás del, dá-le outra grinheira de centeno pa fazer outro manolho. De seguida, cuntina a spipar las spigas de centeno de l manolho acabado de fazer i saca outra grinheira.
– Bóh! Afinal, stan a segar trigo ou centeno? – pregunta la Cuca.
Birando-se par’eilha, respunde-le l Cuco :
– Nun cuides, pori, que só tu ye que sabes! Oulha que, l’anho passado, noutro pobo que nun ye mui loinje deiqui, you tamien stube atento i bi cumo fázen.
I splica-le, anton, porquei:
– Ye mesmo ũa senara de trigo. Sabes que la palha de trigo ye mais pequeinha, rija i stalhadiça que la de centeno. Cumoquiera ye por isso que fázen las grinheiras cun centeno.
Cumo nunca biu todo, nun admira que l Cuco nun saba splicar-le bien cumo se passa la cousa. Tengo, anton, que bos dezir, qu’inda antes d’ampeçar la sementeira, al joeirar l trigo que ye para sembrar, las ties déixan-le quedar uns granos de centeno alhá pul meio. Por essa rezon, an qualquiera senara de trigo, béien-se, porriba del, alguns pies i spigas mais altos, que son de centeno. Assi i todo, nun habendo centeno subreciente na senara, l atador ten q’atar l pan cun grinheiras de trigo. Hai, anton, que sacar dues grinheiras de trigo i anxertar ũa na outra.
Deilhi a cachico, pa zanferrujar la boç, l Cuco bota-se a la sue cantilena:
– Cu-cu!… Cu-cu!… Cu-cu!…
Crendo que cada “cu-cu” serie eigual a un anho, cumoquiera, la moça que staba a segar, solo para eilha i naide çcuitar, tenga preguntado: “Cuco de la carbalheira, quantos anhos me dás de solteira?” Oumenos na eideia deilha, quanto mais bezes l cuco cantar “cu-cu”, mais anhos la moça tenerá que sperar pula sue beç pa se casar. Bá lá qu’el, nistantico, se cansou.
Olhai que las moças acredítan an cada cousa!…
Pul meio de julho, yá toda la gente anda a trates de l acarreio de pan de las tierras pa las Eiras. Un die, pul meio de la manhana, de la Puontelhina i oulhando caras a la poboaçon, ls cucos abístan un home i un moço an riba dun carro de bacas mesmo a chegar al cimo de la Cortinona. Passado un cachico, béien-los a arrimar l carro a la meda na parte mais alta de la tierra. L home an riba de l carro i l moço ne l chano, ampéçan, anton, a cargá-lo. Manolho a manolho, l moço bai-les botando de la meda pa riba de l carro, adonde sou pai ls bai amanhando, ancalcando i, assi, cargando l carro. Yá cun la meda a mais da meio i l carro cun mais de meia carga, l moço pega nũa staca pa botar pa riba de l carro ls manolhos qu’inda réstran na meda.
Cargados todos ls manolhos, l rapaç pon-se a la frente de las bacas i, de la cabeznalha, pega i atira las angrideiras pa l pai que, de riba i pula parte de trás de l carro, abaixa por eilhas. Apuis de las apertar bien apertadas, de frente para trás, i de las apertar i arratar bien, la carrada queda pronta pa seguir pa las eiras. I, cuitadicas de las bacas, alhá ban eilhas a puxar l carro, cargadico de manolhos, a chiar, a camino de las Eiras Grandes.
Ls cucos bótan-se tamien a camino – que ye cumo quien diç, a bolar. Mal chégan a las Eiras Grandes, quédan zlhumbrados cul mobimiento i la acupaçon que, bien çfrente de las outras bezes q’alhá tenien stado, eilhi bai. Son fileiras i fileiras de bornales de l cimo al fondo de las eiras: uns dun lhado i outros d’outro; uns maiores i outros mais pequeinhos; son carros i carros, uns a salir i outros a chegar; i la trabalheira de toda aqueilha gente a çcargar ls manolhos de cada carrada pa l bornal.
Se, ne ls dies a seguir, tornássen alhá, beríen cada bornal a crecer de die para die i las Eiras Grandes inda mais chenas deilhes. I se, an agosto, stubíssen inda por Angueira i tornássen alhá, berien, anton, un ror de gente a trates a la trilha.
A nun ser, nun ou noutro die de caloraça, que se bótan anté als montes, als lhameiros i a las huortas de Terroso ou de la Yedra de las marges de la ribeira, na maior parte de ls dies a seguir, ls cucos quédan por eilhi, antre l cimo i l fondo de la Puontelhina, a la selombra, a ber i apreciar las hablidades de l sou hardeiro.
La mai i l pai adotibos de l morgado a la fuorça ándan tan cuntenticos que dan grácias a Dius por les restrar aquel pimpolho. Un cachico mal ancarado, lhaganhoso, muormoso i bronco, ye berdade. Mas la bida ye mesmo assi. Nun se puode sperar que Dius mos dé solo filhos queridos i pimpones. Que, milagres, hoije, son ũa raridade, cousa que yá mal se bei! Que, tamien a estes, yá les toca tener de spormentar ls bentos de l’adbersidade, la cuncorréncia desleal de tantos paganismos.
Ne l sou comodismo ouportunista, l pimpolho alhá bai crecendo. Todo bien tratado i rechonchudo, nada parece cair-le mal, anchir-le l papo i poné-lo sastifeito. Ten acá un apetite capaç de quemer un bui. De tan gordo que stá, ls criadores inda se lhémbran de le cuidar de la dieta i de l’acabar cu’las lhambarices. Mas, qual quei!… Son alhá capazes de le negar ou tirar un mimo que seia. Rejistindo, nisquiera l coraçon ye capaç de seguir l que le dita la rezon. Quien sabe s’el un die nun ancontra ũa fémea, s’ancanta por eilha i le dá la proua! Puode ser q’anton se ponga a cuidar de l cuorpo, a baixar la barriga i a amanhar melhor la catadura…
L pantomineiro merece-les ls maiores cuidados. Alhá cuntínan eilhes culs sous ancantamiento i cegueira. I nin amóstran qualquiera çcunfiança pula bestimenta – que nin siempre ls filhos se bísten ne ls mesmos sítios i questureiros de ls pais, pus gústan d’andar siempre mais na moda! –, nin mesmo pula corpuléncia – que las nuobas geraçones son cada beç mais fuortes i altas! Talbeç debido als maiores cuidados de sous pais i a la alimentaçon mais rica i bariada! – nin mesmo anté pula cantilena de canha rachada que quaije ambergonha i deixa mal ls criadores! Einfin!… Naide ye purfeito! I quien sabe se l morgado nun há de benir a tener ũas liçones de solfeijo! Só para ber s’amanha la boç i la cantilena! Todo bai mesmo a la feiçon de l morgado.
Santa einocéncia! Tretas! Çculpas! L filho d’ampréstimo, bien abantajado i todo regalado, nun bota fé a cuntenéncias: “Gordura ye fermosura! Eilegáncia, para quei?”
Aporbeitando la faina diária de ls criadores, siempre afadigados i naquel eicesso de trabalho i canseira, l pantomineiro, que dá bien nas bistas, bai alhongando, quanto puode, la lhetargie. I nun le pesa qualquiera remorso na alma ou na cuncéncia. Que nun ye bicho dado a esses desparates i fraquezas! Assi, ye que la bida bai bien! Cama, mesa i roupa lhabada!…
Sous pais de berdade, de loinje a loinje i a la ctáncia, ban inda spreitando, acumpanhando i apreciando las hablidades de l hardeiro. Crecendo-le la proua cun tantos dotes, adbínan-le un feturo prometedor. Para mais, quemida farta, bariada i a horas, nun le falta; lhimpo que ye un brinquinho; eiducaçon smerada; mimos, tamien nun le négan! Todo l que de melhor hai na bida! Que mais han de eilhes querer? Huospedeiros assi, cumoquiera, inda les ban a recomendar als amigos i parientes.
Que sous pais adotibos se cuiden i se póngan a pau, que l çacana promete. Sabe el yá mais de la bida que l própio criador de l mundo! Cumo aqueilhes filhos que nun stan pa lhargar l que ye buono i salir de casa, sin s’amportar cun quien, cun tanto mimo, le criou, alhá bai el alhongando l berano. Cun toda la manha i grande artefício, bai gozando todo quanto de buono le dan i ten la bida, delheitando-se cu’la buona mesa. Quaije namorador, bai-se amanhando i ganhando cada beç mais proua! Ajeita la catadura, lhimpa las lhaganhas i la monca, cumpon la poupa i ansaia la sunrisa.
Mas l sol yá queima i la segada yá bien tiempo que findou. Ye perciso ampeçar a correr mundo, a coincer outras tierras, las deilhi a la buolta i outras mais. Quando calha, solo pa se treinar, ansaia un bolo solitairo, a la socapa, pa que nun déian pula falta del. Anté q’un die, sentindo ls pais adotibos loinje deilhi i adbinando-los desprebenidos, scapa de l nial i eimigra. Eibita çpedidas, só pa nun star a ferir sentimentos i la maneira de ser deilhes. Agradecimentos tamien nun quádran bien cun la sue natureza clandestina i çacana. Por caminos scusos i atalhos, sin mais aqueilhas, bai un die l patife zaparece.
Quien nada ten de sou, oumenos, ten ũa bantaige: stando siempre pronto para s’ir ambora, nun percisa de se preacupar cun porparar l nabego pa la biaige. Cumo las rolas, q’ándan todas alboroçadas a porparar-se para bolber pa donde benírun, tamien ls cucos stán yá de pie an bola. Findando, anton, la sue stada an Angueira, tamien eilhes, seguindo l filhote, se ban ambora.
Al tornar a casa, ls criadores sienten l bazio de la perda de la criatura. Bénen-les las soudades, mas cunfían q’un die el inda torne adonde se criou. Cul passar de ls dies, oumentando l zaspero, quaije pérden la spráncia. Zalentados, bai-les na alma ũa delor desourientada i baga, mas prefunda i intensa. Se, de loinje a loinje, quédan a saber q’alhá chegou un páixaro fuorasteiro ou pelegrino, renacendo-le la eilusion, pregúntan-le se ten i les puode dar nuobas de l foragido. Mas, quaije nada mais, quédan a saber. Ambora oubindo falar del i quedando a saber puls sous amigos d’algũas andanças por tierras çtantes, nunca mais habien de le poner la bista an riba.
Agradecimiento
Tengo, de modo special, q’agradecer a Lila Martins, de Bal de Frades, las anformaciones que me dou subre la maneira de ser i de bibir de ls cucos; a mius armanos Eimílio i Aquilino subre ls páixaros q’habie, i inda hoije hai, an Angueira, ls modos de bida i ls trabalhos de ls lhabradores de l seclo passado; i inda a Zé Luís Quinteiro i a todos aqueilhes – i fúrun tantos que nin dá pa les star eiqui a nomear un a un – que m’ajudórun a relhembrar l nome de ls sítios de l termo d’Angueira.
La referéncia a las caminadas, ou, dezindo talbeç melhor, a las bolandas de l par de cucos pul termo d’Angueira, ye para, quedando screbidos, nun se squéçan nin se pérdan, pori, ls nomes de ls sítios de l termo i adonde son i por donde pássan las marras de l termo d’Angueira culs de ls pobos bezinos: la Speciosa i Samartino, poboaçones de l cunceilho de Miranda, a naciente i a sudeste; i Caçareilhos, San Joanico, Çarapicos i Abelhanoso de l cunceilho de Bumioso, a sul, a poniente i a norte.
Bocabulairo//vocabulário
Abancar – permanecer, assentar-se, ficar // abutro – abutre // acá – cá // acupar – ocupar // achegar-se – apoximar-se // acrucar-se – pôr-se de côcoras // adbinar – adivinhar // adelantre – adiante // adil – terra de pousio // adonde – aonde, onde // adregar – calhar, acontecer // afiançar – garantir // aguelhada – vara de freixo utilizada para conduzir as vacas no trabalho // agradable – agradável // águila – águia // airada – arejada // aire – ar // al – ao // ala – asa, vamos // alhá – lá // alheno – alheio // alredor/es – em volta/arredores // amanaça/r – ameaça/r // amarielha – amarela // ambeija – inveja // ambriar – empregar, investir // amentar – falar casualmente // ameroso – amoroso, macio // amorrado – dormente, em estado letárgico devido ao calor // ampaciente – impaciente // ampeçar – começar // amperrunhado – enfezado // amporén – pessoa franzina ou inútil, estorvo, impecilho // amprecípio – início // amuntonar – amontoar // an – em // ancalcar – calcar, comprimir com os pés // ancargar – encarregar // anchir – encher, saciar // ancumbeniente – inconveniente // ancuntrar – encontrar // andorina – andorinha // andubírun – (forma do verbo andar) andaram // anformacion – informação // anganhar – enganar // angaranhido – a tremer de frio // anfin – enfim // angendrar – engendrar // anho – ano // anjico – pessoa ingénua, anjinho // anquelíbrio – equilíbrio // anrezinar – zangar // anraibar – enfurecer // anté – até // antento – intenção, propósito // anterrumper – interromper // anton – então // antolhar – desejar sofregamente // antre – entre // antressar – interessar // antretener/ido – entreter/ido // antriçado – apertado, comprimido entre duas superfícies // anubrado – nublado // apartar – separar // apenas – talvez não // aporcatar-se – prevenir-se, precaver-se // apuis – após, depois // arada(tierras de) – terra lavrada, parte das terras de sequeiro do termo, próprias para cereal, que, em anos alternados, estão ou lavradas e, no ano seguinte, cultivadas, a produzir trigo ou centeio // arbe – árvore // arboledo – arvoredo // arena – areia // armano – irmão // arrebanhar – apanhar os restos // arrecadar – guardar, recolher // arredar-se – afastar-se // arremedo – má imitação // arrepinchar – salpicar com água // arriba – acima // atabano – atavão, inseto que flagela o gado bovino, muar e asinino // auga – água // bacatela – bagatela // bagar/osamente – vagar/osamente // bai i ben – vai e vem // bal/he – vale // bantaige – vantagem // barranca – sucalco em terra ou pedra // barreira – ladeira // beç – vez // beche – bode // bechico – bichinho // bençon – benção // bendear – lançar o feno ou a palha para o carro, o palheiro ou o medeiro // begilar – vigiar // benir/da – vir/vinda // berano – verão // bercego – planta herbácia parecida com a aveia que se dá bem em solos graníticos (areia) // Bergáncia – Bragança // besita/r – visita/r // bezináncia/bezino – vizinhança/vizinho // biaige – viagem // bien – bem, muito // bima/r – lavra/r da terra pela segunda vez antes da sementeira // bolandas – voos, andanças // bolar/bolo – voar/voo // bonda – basta // bornal – meda de cereal na eira com a forma de um pião invertido // botar pouca fé – não prestar atenção // boubielha – poupa // broça – qualquer tipo de sujidade, ervas daninhas // buer – beber // Bumioso – Vimioso // bun/buono – bom // buncho – gole // buolta – volta, colar // cabeznalha – parte da frente da teceda do carro de vacas por onde esta, através do sobeio, é fixada ao jugo // çafardan – safardanas // çacana/ice – canalha, canalhice // cachico – pedacinho // cadena – cadeia // calandra – ave do tamanho do melro que faz o ninho na parede dos moinhos perto do rodízio // calecer – aquecer // caleija – caminho estreito entre paredes, viela // caliendra – canal por onde corre a água do açude para o moinho // caliente – quente // caminada/camino – caminhada/caminho // cangalhas – rede de arame com a forma de semi-círculo que o lavrador coloca no focinho das vacas para evitar que comam enquanto trabalham // canha – cana // canhiças – componentes laterais amovíveis do carro de vacas que, colocadas verticalmente sobre a teceda, permitem aumentar a capacidade e sustentar a carga // canhona – ovelha // Çarapicos – Serapicos // carga/r – carga/carregar // casariu – casario // castielho – castelo // çcansar/dico/çcanso – descansar/dinho/ descanso // catadura – aspeto // çcoincido – desconhecido // çcuidar – descuidar // çcunfiar/nça – desconfiar/nça // cena/r – ceia/cear // centeno – centeio // cerrar – fechar // çfeita – desfeita // çfraçar – disfarçar // cfrenciar – diferenciar // çfrente – diferente // chafandin – fala-barato // chano – chão // checharra – cigarra // cheno – cheio // chínchara – pequeno pássaro que faz o ninho na erva dos lameiros // chougarço – chaguarço, pequena planta rasteira de folha miúda que cresce nas moitas // chubir – subir // chuchar – sugar o conteúdo do ovo // chuoco – choco // cielo – céu // cien – cem // ciguonha – cegonha // coincer – conhecer // coneilho – coelho // coquelhada – pequeno pássaro que faz o ninho no chão de terras lavradas ou de pousio // coraige – coragem // corona – coroa // coutela – cautela // çpedir/da – despedir/da // çponer – pôr-do-Sol // çprézio – desprezo // çpuntar – despontar // çquila/do – tosquia/do // cruja – coruja // çtacar – destacar // ctáncia – distância // çtinguir – distinguir // ctino – destino // çubiaco – alimento que aves levam no bico para os filhos // çuda – açude // cuidar – pensar // cu’la – com o/a // cul – com o // culidade – qualidade // cumoquiera – talvez // cun/cun/cũa – com/com um/com uma // cunceilho – concelho // cuncéncia – consciência // cunsante – conforme, consoante // cuntinar – continuar // cuorbo – corvo // cuorda – corda // cuorno – chifre // cuosta – costa, descida ou subida de um monte // danhar/dico – danar/danadinho // dar fé – lembrar // da peto – de propósito // debertir-se – divertir-se // deç que – desde que // deciplina – disciplina // defícele – difícil // deilhi – dali // deimingo – domingo // delei – como deve ser // dende – daí // de pie an bola – pronto para se pôr a andar // desaires – feio // dezir – dizer // die – dia // dieç – dez // dous/dues – dois/duas // dreito – direito // drento – dentro // dũa – duma // eicesso – excesso // eiceto – excepto // eilha/eilhes – ela/eles // eilhi – ali // eimbierno – inverno // eilusion – ilusão // eimaginaçon – imaginação // eindicar – indicar // einocéncia – inocência // eiqui – aqui // eisagero – exagero // el – ele // ende – aí // fago/fai – (formas do verbo fazer) faço/faz // fame – fome // fenanco – erva seca // ferranha – centeio em verde que, no inverno, se dá aos animais ruminantes // filico – fozinho // folecra – pequeno pássaro que faz o ninho nos ramos de arbustos // frezno – freixo // fuolha (tierras de) – folha (terras de), parte cultivada das terras de sequeiro, próprias para produção de cereal (trigo ou centeio) // fuonte – fonte // fuora – fora // fuorasteiro – visitante/viajante vindo de fora // gabielha – gabela, pequeno braçado de cereal // gabilan – gavião // galhar – galar, fecundar o ovo da galinha // galhina – galinha // galho – ramo, galo // ganado – rebanho // gancha/da – apetrecho de madeira que se coloca sobre a teceda do carro de feno/montão de feno para carregar ou carregado de cada vez no carro // gandaia (andar na) – vadiagem, boa vida, diversão // garbanceira – variedade de silva que se assemelha à roseira brava // golo – gole // grano – grão // grilho – grilo // grinheira – espécie de corda feita com o próprio cereal para atar o molho // guapo – bonito // hardeiro – herdeiro // huospedaige/eiro – hospedagem/eiro // húmado – húmido // huorta – horta // i – e // inda/indas que – ainda/ainda que // Infainç – Ifanes // janta/r – refeição principal do dia, almoço/ar // l/la – o/a // lhá – lá // lhabar – lavar // lhabandeira – lavandisca // lhabrar/da – lavrar/da // lhadeira – ladeira, encosta // lhado – lado // lhadron/aige – ladrão/ladroagem // lhagarto – lagarto // lhambarice – lambarice, guloseima // lhameiro – lameiro, prado com cerca // lharaita – fome // lhata – pequena horta // lhebar – levar // lhéngua/lhenguaige – língua/linguagem // lhiebre – lebre // lhibulina – libelinha // lhimpa – debulha do cereal, limpa // lhinha – linha // lhinhaige – linhagem // lhougo – logo // lhusque-fusque – lusco-fusco // lhuna/r – lua/r // lhúria – corda longa e grossa que prende as maiores cargas dos carros de vacas // liçon – lição // loinje – longe // mai – mãe // mala rés – má-rés, má peça, mau caráter // mandrion – preguiçoso // manhana/ica – manhã/zinha, amanhã // manhuço – quantidade de caules de cereal que, enquanto ceifa, o ceifeiro consegue suster na mão // mano – mão // manolho – molho/feixe de cereal // márcio – março // marge – margem // marie pousa – mariposa, espécie de borboleta // marie tresa – louva a Deus // maron – carneiro de cobrição // meidie – meio dia // melhado – gume com mossas e que, por isso, não corta bem // mi – mim, muito // mie/miu – minha/meu // milhentos – mais de mil (anos) // milpiendra – ave amarelada cujo ninho, com a forma de cesto, pendura nas árvores, papa-figos // moler/ineiro/ino – moer/leiro/inho // moucho – mocho // Muntesino – Montesinho // munton – montão // muordo – mordo, bicada // muormoso – moncoso // nabego – tralha // naide – ninguém // nial – ninho // niada – ninhada // nin – nem // ningũa – nenhuma // nisquiera – nem sequer // nistantico – num instante, rapidamente // niũa – nem uma, nenhuma // niun – nenhum // nũa – numa // nubre – nuvem // nuite – noite // nun – não, num // nuobas – notícias, novidades // olga – baixa fértil entre pequenas elevações do terreno // oucasion – ocasião // oufénsia – ofensa // oulhadela – olhada // oulhar – ver, olhar // oumenos – ao/pelo menos //oumentar – aumentar // ourrieta – pequeno vale fértil // outoridade – autoridade // pa – para // paçpalhaço – codorniz // paixarina – borboleta // pa lhá – para lá/além // palomba/r – pomba/l // parcer – parecer // parro – pato // pascer – pastar // perdiç – perdiz // perdigon – perdiz macho, perdigão // perdon – perdão // peinha – fraga/fragaredo // pelegrinaige – pereginação // pelegrino – peregino // pelo malo – penugem // pende – pente // pequerrico – pequenino // piçarra – pedra de xisto // pie – pé // piel – pele // pilo/ico – tanque ou pequeno tanque de água onde bebem os animais // pimpon – pimpão // pita – galinha // pita-ciega – ave noturna, noitibó // pita d’auga – galinhola // pitico – pintainho // pobo/açon – povo/ação // poner – pôr // porparar/o – preparar/ção // pori – por azar // porriba – por cima // poniente – poente // praino – plano, planalto // preacupaçon – preocupação // precurar – procura/r, perguntar // própio – próprio // proua – vaidade // pruma – pena // pul/a – pelo/a // punta – ponta // puolo – pó // purfeito – perfeito // purmanhana – alvorecer, manhã cedo // purmeiro – primeiro // quaije – quase // quejírun – (forma do verbo querer) quiseram // quelor – cor // queluobra – cobra // quemer/ida/ilon – comer/ida/ilão // quérgan – (forma do verbo querer) queiram // questumar – costumar // questume – costume // questureiro – costureiro // quetobia – cotovia // quien – quem // rabialba – pequena ave // racica – raiozinho de sol // ralo – raro // ranicalhos – coaxar das rãs // rapinha – rapina // reata – corda ou correia de prender as bestas pelo pescoço ou pela cabeçada para as conduzir // recoincimiento – reconhecimento // regato – ribeirito, fio de água // reissenhor – rouxinol // relar – ralar // relba/r – lavra/r pela primeira após a ceifa // relhance – relance // restrolho – parte enraizada do caule de trigo ou de centeio que, após a ceifa, fica na terra // rezon – razão // riba – cima // riente – rente // riu – rio // ronda – volta // ror – grande quantidade // rue – rua // salamanca – salamandra // Samartino – São Martinho de Angueira // sartigalho – saltão // saudable – saudável // sbarrulhar – ruir, cair abaixar // sborraçado – esborrachado // scaleiricas – escadinhas // scarabeilho – escaravelho // scarbar – remexer a terra com as unhas // scarranchar – abrir muito as pernas // scarranchinas – cavalitas // scoba – giesta // scola – escola // sculhir – escolher // screbir – escrever // scunder/ido – esconder/ido // scuolha – escolha // scusa/do – escusa/desnecessário // seclo – século // segada/or – ceifa/eiro // selombra – sombra // sembrar/da – semear/da // senara – seara // sequiera – sequer // sesta – sexta feira // séstia – sesta // sfameado – esfomeado // sforço – esforço // sfregante – instante // smerado – esmerado, apurado, perfeito // solo – só // sobeio – correia larga e comprida de pele que permite atar a cabeznalha do carro de vacas ao jugo // socapa (a la) – disfarçadamente // soutordie – no dia seguinte // spadanha – espadana, planta aquática com a folha em forma de espada // spabilar/ado – fazer despertar/esperto, listo // spanto/ar/ado – espanto/ar/ado // Speciosa – Especiosa // spertar – despertar, acordar // spetaclo – espetáculo // spineiro/spino – espinheiro/espinho // spipar – pegar pela espiga e puxar pelo caule de centeio/trigo do meio do molho // splandor – esplendor // splicar – explicar // sprainar/do – espraiar/espraiado // spráncia – esperança // spreita/r – espreita/r // squecer – esquecer // squierdo – esquerdo // stadulhos – dois paus curvos colocados verticalmente entre a cabeznalha e a teceda que suportam lateralmente a carga dos carros de vacas // stafa/r/do/dico – canseira, cansar/do/dinho // stalhadiça – quebradiça // stantico – instantinho // star – estar // steio – sombra de mata onde o rebanho repousa e se protege do calor nos dias de verão // stornino – estorninho // stragar – estragar // strangalhar – escangalhar // stranpalhar – espalhar // streilha – estrela \\ strelhado – estrelado // stribado – encostado, estribado // subreciente – suficiente // sucada – conjunto de sulcos (geralmente, três) que cada ceifeiro leva de cada vez // sunrisa – sorriso // suprior – superior // sustáncia – substância // teceda – plataforma de madeira sobre o rodado do carro de vacas onde é colocada a carga // temprano – temporão // tener – ter // teston – moeda de 10 centavos de escudo // tierra – terra // tomelhina – planta aromática parecida com o tomilho // tomielho – tomilho // touça – mata de carvalhos // trago – gole // trapola – galho cortado a curta distância do caule da árvore onde rebentam novos galhos e que serve também para trepar a árvore // tubírun/tubisse – (formas do verbo “tener”) tiveram/tivesse // ũa – uma // uobo – ovo // uoco – oco, vazio // uolho – olho // uolmo – olmo, negrilho // xara – esteva // yá – já // ye – (forma do verbo ser) – é // yerba – erva \\ you – eu // zafinado – desafinado // zafio – desafio // zaforo – desaforo // zambuolto – desenvolto // zalmado – cruel, desumano // zanjun – mata-bicho, pequeno almoço // zaporcatado – desprevenido // zaspero – desespero // zaugar – desaguar // zeinho – desenho // zenhado – desenhado // zlhumbrados – deslumbrados, encantados //
Para saber o significado de outras palavras, sugiro a consulta dos sítios, sobretudo, do primeiro